TARKIBNING DOIMIYLIGI QONUNI — kimyoning asosiy qonunlaridan biri. Kimyoviy birikma qanday usudda olinmasin bir xil elementlardan tarkib topadi, ularning massasi oʻzgarmas nisbatda boʻladi. Mas., suv massasiga koʻra 11,19% vodorod (N) va 88,81% kislorod (O) dan iborat. Mol. m. 18,016 ga teng. Bu N2O formulasi bilan ifodalanib, bunda 2 atom vodorodga 1 atom kislorod toʻgʻri keladi … Читать далее
MAZUT (arab.) – neftdan 350-360° da qaynaydigan yonilgilar (benzin, ligroin, kerosin, dizel yonilgʻisi) ajratib olingandan soʻng qoladigan qora yopishqoq suyuklik. Tarkibiga koʻra, uglevodlar (mol. m. 400—1000), neft smolalari (mol. m. 500—3000), asfaltenlar, karbenlar, karboidlar va tarkibida metallar (V, Ni, Fe, Mg, Na, Ca) tutgan organik birikmalar aralashmasi. Mazutning fizikkimyoviy xossalari boshlangʻich neftning tarkibi va distillyat … Читать далее
KAJAVA (fors.) — 1) qad. savdo karvonlari mol ortadigan yoki odamlar (aksari ayollar) qulay oʻtirib ketishlari uchun yogʻochdan qubba qilib ishlangan va tuya (fil) ustiga oʻrnatiladigan moslama; 2) qayishqoq, puxta daraxt novdasidan yoki qobigʻidan toʻqilgan, ulov (ot, eshak, xachir) da yuk tashishga moʻljallangan keng savat; 3) Xorazm va Buxoro vohasida tosh quduqlar ogʻziga oʻrnatiladigan maxsus … Читать далее
KIMIRAKQUM — Zarafshon daryosi quyi oqimining jan.-gʻarbidagi qumli choʻl. Buxoro viloyatining Qorakoʻl va Jondor tumanlari hududida. K. Amudaryoning oʻng sohilidan boshlanib, shim. da qurib qolgan Mohondaryo oʻzanigacha davom etadi. Sharkda Buxoro va Qorakoʻl vohalariga tutashadi. Zarafshon daryosining qad. deltasida joylashgan. Relyefi murakkab. Balandligi jan.-gʻarbda 100—105 m, shim. da 203 — 226 m. Eol qumlarining barxanli … Читать далее
KARBAMIN KISLOTA, H2NCOOH — karbonat kislotaning amidi. Mol. m. 61,04. Erkin xrlda uchramaydi. Hosilalaridan Karbamin kislota efirlari (uretanlar), amidi (mochevina), gidrazidi (semikarbazid), tuzlari (karbamatlar) va galogen angidridlari maʼlum. Mas, ammoniy karbamat (H2NCOONH4) — gigroskopik kristall modda. Suvda, etanolda yaxshi, suyuq ammiakda yomon eriydi. 59° da karbonat angidrid (SO2) va gaz holatdagi ammiak (NH3)ra parchalanadi. SO2 … Читать далее
KLAPEYRON-MENDELEYEV TENGLAMASI — berilgan t massali gazning holatini tavsiflaydigan bosim r, hajm Kva t-ra Torasidagi bogʻlanishni ifodalovchi holat tenglamasi: pV=BT, bunda V — berilgan gaz massasi uchun oʻzgarmas kattalik. Bu tenglamani 1834-y. da B. Klapeyron topgan. Tenglamalardagi V ning bir molga toʻgʻri keladigan qiymatini R bilan belgilansa, bir mol uchun pV—RT tenglama hosil boʻladi. Buni … Читать далее
BUXORO XONLIGI (amirligi) — uzbek davlatchiligi tizimidagi xonliklardan biri (16—20-a. boshlari). 1533-y. gacha mamlakat markazi Samarqand boʻlgan. Ubaydullaxon davrida (1533—39) poytaxt Buxoroga koʻchirilgan va xonlik Buxoro xonligi nomini olgan. 1510-y. Marv yonida Shayboniyxon shoh Ismoil I Safaviy qoʻshinlaridan yengilib halok boʻlgandan keyin Movarounnaxr temuriylardan Zahiriddin Muhammad Bobur qoʻliga oʻtadi. Lekin, koʻp oʻtmay shayboniylar yana Movarounnahrni … Читать далее
BUTENLAR, butilenlar — toʻyinmagan uglevodorodlar, umumiy formulasi C4Hg. Mol. m. 56,11, rangsiz gaz. Uchta izomeri maʼlum: normal buten1 (abutilen) SN2=SN— SN2 — SN3; normal buten2 (Rbutilen, psevdobutilen) SN3SN=SNSN3 va izobuten (izobutilen) (SN3)2 S=SN2. Normal buten2 ning trans va sisshakllari mavjud. Butenlar alkenlarning xossalarini namoyon qiladi. Butenlar suvda yomon, koʻpgina organik erituvchilarda yaxshi eriydi; sanoatda neftni … Читать далее
EBULIOSKOPIYA (lot. qaynayman va…skopiya) — eritma qaynash trasining koʻtarilishini toza erituvchi qaynash trasiga qiyoslab oʻlchashga asoslangan fizikkimyoviy tekshirish usuli. Ebulioskopiya krioskopiya kabi erigan moddaning mol. m. ni oʻlchashda qoʻllanadi. Ebulioskopiya usulini F. Raul 1882 — 88 yillarda taklif etgan. Raul qonuniga muvofiq, erituvchining toʻyingan bugʻ bosimi uchramaydigan modda eritmasi ustidagi konsentratsiyaga proporsional ravishda kamayadi. Moddalarning … Читать далее
ETIL SPIRTI (vino spirti, etanol) , S2N5ON — bir atomli alifatik spirtlarning muhim vakili. Mol. m. 46,069. Rangsiz, oʻtkir taʼmli, spirtlarga xos hidli suyuqlik. Suyuqlanish t-rasi — 114,5°, qaynash t-rasi 78,39°, zichligi 789,27° kg/m3 (20°da). Suv bilan cheksiz aralashadi va tarkibida 95,57% spirt, 4,43% suv boʻlgan azeotrop aralashma hosil qiladi. Absolyut sof spirt olishda 2 … Читать далее