FIZIOLOGIYA (yun. physis — tabiat va…logiya) — organizmlar va ular qismlari, sistemalari, organlari, toʻqimalari va hayot faoliyatini oʻrganadigan fan. Oʻrganish obyektiga binoan, odam (q. Odam), hayvonlar (q. Hayvonlar fiziologiyasi) va oʻsimliklar fiziologiyasiga boʻlinadi (q. Oʻsimliklar fiziologiyasi). F. anatomiya, sitologiya, gistologiya va, ayniqsa, biokimyo hamda biofizika bilan uzviy bogʻlangan; u fiziologik jarayonlarni. tushuntiri iщa kimyoviy va … Читать далее
HUJAYRA SIKLI, hujayra ning hayotiy sikli — hujay-raning boʻlinishidan soʻng yana boʻlingunchayoki oʻlguncha oʻtgan hayot davri. Bir hujayralilar H. s. ularning hayot davriga toʻgʻri keladi. Toʻxtovsiz boʻlinadigan hujayralar Hujayra sikli mitoz sikliga toʻgʻri kelib, ketma-ket almashinib turadigan 4 davr: postmitoz yoki sin-tezdan oldingi (O, inglizcha §GOU — oʻsish, yiriklashish), sintez (8, in-glizcha 8uMpe518 — sintez), … Читать далее
HAMIDOV Jahongir Hakimovich (1930.20.6. Toshkent) — molekulyar biol. va hujayra biol. si sohasidagi olim, Oʻzbekiston FA akad. (1987), Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan fan arbobi (1980), biol. fanlari d-ri (1964), prof. tuti patogistologiya lab. da (1960—61), Oʻzbekiston FA Yadro fizikasi in-ti radiatsion sitologiya lab. da (1961—65) katta ilmiy xodim, Oʻzbekiston FA Zoologiya va parazitologiya in-ti sitogi-stokimyo (1965—67), … Читать далее
STEROIDLAR — kimyoviy tabiatiga koʻra izoprenoidlarga mansub organik birikmalar sinfi. Steroidlar tirik tabiatda keng tarqalgan, mikroorganizm, oʻsimlik va hayvonlarda koʻplab uchraydi. Barcha Steroidlar steran uglevodorodlarining hosilalaridir, biogenetik jihatdan esa skvalendan hosil boʻladi. Steroidlar — optik faol kristall moddalar, organik moddalarda suvga qaraganda yaxshi eriydi. Tabiiy Steroidlar quyidagi sinflarga boʻlinadi: sterinlar, oʻtsafro kislotalari, steriod gormonlar (androgen … Читать далее
GONADOTROP GORMONLAR, gona dotroplar — gipofizning oldingi boʻlagi va platsenta (yoʻldosh) da hosil boʻlib, jinsiy bezlar (gonadalar) faoliyatini boshqaradigan gormonlar. Ular peptid tabiatli uchta gormon (follikulni stimullovchi, interstitsial hujayralarni stimullovchi — lyuteinlovchi va lyuteatrop gormon) dan iborat. Follikulni stimullovchi gonadotropin tabiatan glikoproteid (oqsil va uglevoddan tuzilgan murakkab birikma) boʻlib, adenogipofizning bazofil hujayralaridan ishlanib chiqadi, tuxumdon … Читать далее
GLYUKOKORTIKOIDLAR — odam va umurtqali hayvonlar buyrak usti bezlarining poʻstlogʻidan chiqadigan gormonlar. Kimyoviy tuzilishiga koʻra steroid. Gipofiz taʼsirida xolesterindan hosil boʻladi. Adrenokortikotrop garmon G. sekretsiyasini oshiradi. Organizm hayot faoliyati uchun noqulay sharoitlar (q. Stress, Adaptatsiyey sindrom) roʻy berganda Glyukokortikoidlar koʻp ishlab chiqariladi. Asosiy Glyukokortikoidlar: gidrokortizon, kortizon, kortikosteron, 11-degidrokortikosteron. Glyukokortikoidlar asosan uglevodlar almashinuviga taʼsir etadi, jigarda … Читать далее
JINSIY SIKL — jinsiy voyaga yetgan urgʻochi xdyvonlarda koʻpayish bilan bogʻliq holda takrorlanib turadigan morfofiziologik jarayon. Yil davomida koʻpayadigan hayvonlarda bu jarayon koʻp marta va toʻxtovsiz takrorlanib turadi (politsiklik hayvonlar). Politsiklik Jinsiy sikl mavsumiy koʻpayadigan va koʻpayish davrida bir Jinsiy sikl hosil qiladigan turlar uchun xos (maye, qon soʻruvchi pashshalarning gonadotrofik sikli). Moʻtadil va oʻrta … Читать далее
JINSIY BEZLAR, gonadalar — odam va hayvonlarda jinsiy hujayralar (tuxum va spermatozoidlar) hamda jinsiy gormonlarni hosil qiluvchi aʼzolar. Jinsiy bezlar jinsni belgilaydi. Ayollar jinsiy bezi tuxumdon odamda kichik chanoq boʻshligʻida, koʻpchilik sut emizuvchilarda buyrakning orqa Femida joylashgan. Tuxumdonning poʻstloq va magʻiz (miya) qavati boʻlib, unda koʻplab follikulalar mavjud, ularning har birida bitta tuxum yetiladi. Tuxumdonda … Читать далее
JINSIY GORMONLAR — odam va umurtqali hayvonlar jinsiy bezlarida ishlanadigan biologik faol moddalar. Birlamchi jinsiy belgilar (gonadalardan tashqari) va ikkilamchi jinsiy belgilar namoyon boʻlishini taʼminlaydi. Jinsiy gormonlar kimyoviy tuzilishiga koʻra, steroidlar va polipeptidlarga ajratiladi. Steroid gormonlar androgenlar, estrogenlar va progestinlar (gestagenlar)ga boʻlinadi. Erkaklar jinsiy gormonlari — androgenlar urugʻdonning maʼlum hujayralarida sintezlanadi; molekulasi 19 uglerod atomidan … Читать далее
HAYZ, hayz sikli, oy koʻrish, menstruatsiya — balogʻatga yetgan qiz bolada va bola tugʻish yoshidagi ayollarda har 26—29 kunda, baʼ-zan 21—24 kunda (qisqa sikl) sodir boʻladigan biologik jarayon; H. siklida asosan tuxumdon va bachadonda oʻzgarish roʻy berib, bachadondan maʼlum mikdorda qon ketadi. Hayz koʻrish markaziy nerv sistemasi (bosh miya poʻstlogʻi, gipotalamus, gipofiz) tomonidan boshqariladi. Gipotalamus … Читать далее