SIYDIK, peshob — odam va umurtqali hayvonlar moddalar almashinuvi mahsuloti (ekskret); buyraklarda ishlanib siydik yoʻllari orqali chiqarib yuboriladigan suyukdik. Organizmdan Siydik b-n birga suv, tuzlar va b. chiqindilar, shuningdek, organizmga kirgan yoki uning oʻzida hosil boʻlgan turli zaharli moddalar chiqib ketadi. Odamdagi meʼyoriy Siydik tiniq, sargʻish rangda. Siydik ogʻ. 10101025 g/ sm3; r-n=4,88,0 (S. reaksiyasi … Читать далее
SUV, vodorod oksid, N2O — vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuklik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo bulishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obhavoning shakllanishida Suv muhim ahamiyatga ega. Hech qanday tirik organizm S. siz hayot kechira … Читать далее
YESSENTUKI — RF Stavropol oʻlkasidagi shahar (1917-y. dan). T. y. stansiyasi. Aholisi 88 ming kishi (1990-y. lar oʻrtalari). Kavkaz mineral suvlari guru-hidagi balneologik kurort. Podkumok daryosi vodiysida, 600—640 m balandlikda joylashgan. Iqlimi moʻtadil kontinental. Yozi iliq, qishi yumshoq. Iyulning oʻrtacha t-rasi 20°, yanv. niki —4°. Yiliga 520 mm yogʻin yogʻadi. Mineral karbonatli buloklar suvi ichiladi … Читать далее
EKOSISTEMA (yun. uy, yashash joyi va sistema) , ekologik sistema — birgalikda yashaydigan organizmlar va ular yashaydigan sharoit majmui. Ela uning tarkibiy qismlari oʻzaro qonuniy bogʻlangan. «Ekosistema» terminini ingliz botanigi A. Tensli taklif etgan (1935). A. Tensli taʼbiricha, ekologiya nuqtayi nazaridan Ekosistema yer yuzidagi tabiiy birlik boʻlib, unga barcha organizmlar bilan bir qatorda fizik omillar … Читать далее
OʻSIMLIKSHUNOSLIK — madaniy oʻsimliklarni yetishtirish usullari haqidagi fan. Tuproqshunoslik, umumiy dehqonchilik, q. x. meteorologiyasi, oʻsimliklar fiziologiyasi, biokimyosi, genetikasi, seleksiyasi, q. x. mikrobiologiyasi, agrofizika, agrokimyo, urugʻchilik, oʻsimliklarni himoya qilish bilan chambarchas bogʻlangan. Oʻsimlikshunoslikning asosiy tadqiqot obyekti — q. x. da ekiladigan ekinlar (turi, xili, navi, duragayi), ularning biologiyasi; tashqi muhit — agroekologik sharoitlarga talabchanligi va boshqalar … Читать далее
MONOSAXARIDLAR — organik birikmalar, uglevodlarning asosiy guruhlaridan biri. Tarkibida gidroksil guruhlari, aldegid guruhi (aldozalar) yoki ketoguruh (ketozalar) boʻladi. Umumiy formulasi CnH2nOn (bu yerda p=3+9). Zanjiridagi uglerod atomlarining soniga qarab Monosaxaridlar, odatda, quyi Monosaxaridlar (zanjirida 3 va 4 ta uglerod atomi boʻlgan) triozalar (S3N6O3) va tetrozalar (S4N8O4), oddiy Monosaxaridlar pentozalar (S5N10O5) va geksozalar (S6N|2O6), yuqori Monosaxaridlar … Читать далее
OʻTTOSH KASALLIGI, xolelitiaz — organizmda moddalar almashinuvi buzilishi natijasida oʻt pufagi va oʻt yoʻllarida tosh paydo boʻlishi, ularda oʻt dimlanib qolishi bilan kechadigan kasallik. Kasallik ayollarda koʻproq uchraydi. Sekin-asta rivojlanadi. Koʻpincha bemor bir necha yil davomida oʻng qovurgʻalari ostida ogʻirlik sezib yuradi, ogʻzi taxirlashib, jigʻildoni qaynaydi (xususan, qovurilgan, dudlangan, tuzlangan mahsulotlar isteʼmol qilinganida). Bu Oʻ. … Читать далее
UGLEVODLAR (shakarlar, glitsidl^ar) — oqsillar va yogʻlar bilan bir qatorda odam, jonivorlar va oʻsimliklar organizmi hayot faoliyati uchun zarur boʻlgan keng tarqalgan organik birikmalar guruhi. Organizmda moddalar almashinuvi natijasida hosil boʻladigan energiya manbalaridan biri. Xossalariga koʻra, oksialdegidlar va oksiketonlarga yaqin turadi. Uglevodlar asosiy qismining umumiy formulasi CnH2nOn yoki (SpN2O) p boʻlib, monosaxaridlardan glyukoza (fruktoza) S6N|2O6 … Читать далее
HAVO VA QUYOSH VANNALARI — davo va chiniqish maqsadida havo hamda quyosh nurining shifobaxsh xossasidan foydalanish. Havo va quyosh vannalari va q. v. sanatoriy va kurortlarda davolanishning muhim qismi hisoblanadi, undan kundalik sharoitda ham (vrachning tavsiyasi boʻyicha) foydalanish mumkin. Havo vannalari turlaridan biri — peshayvonda davolanish, bunda davolanuvchilar ochiq peshayvonda maʼlum vaqt boʻladilar; bemorlar mavsumga … Читать далее
XEMOSINTEZ (xemo… va sintez) , xemolitoavtotrofiya — tarkibida xlorofill pigmenti boʻlmagan mikroorganizm (bakteriya)lar tomonidan anorganik birikmalar (vodorod sulfid, oltingugurt, vodorod, ammiak, azot kislota, temir peroksidi, marganes va b.)dan oksidlanish reaksiyasida hosil boʻlgan energiya xisobiga karbonat angidridning oʻzlashtirilishi va organik birikmalarning biosintez qilinish jarayoni. X. rus mikrobiologi S. N. Vinogradskiy tomonidan kashf etilgan (1887). Xemosintezning kashf … Читать далее