ARXIMED (taxm. mil. av. 287 — Sira-kuza (Sitsiliya) — 212) — yunon mexanigi va matematigi. Arximed oʻsha zamonning yirik ilmiy markazi — Iskandariyada taʼlim olgan. Rimliklar Sirakuzani bosib olishi paytida oʻldirilgan. Arximed richag qonunlarini topgan, uning nomi bilan yuritiladigan gidrostatika qonunini ochgan (q. Arximed qonuni). Mat. ga oid bir qator ishlari orasida uning usuli yordamida … Читать далее
ARXEOLOGIK SINOV — arxeologik yodgorliklarni qayd etish (arxeologik xaritalar tuzish) va qazilma ishlari olib borish maqsadida oʻtkaziladigan qidiruv ishlari. Arxeologik sinovda odatda har bir yodgorlik sinov tariqasida qisman qazib koʻrilib, uning bunyod etilgan vaqti, umri, xususiyati kabi tomonlari aniqlanadi.
ARXANGELSK — shahar (1613-y. gacha Novoxolmogori), RF Arxangelsk viloyati markazi. A. Rossiyadagi eng yirik dengiz va daryo portlaridan biri. Aholisi 410 mingdan ziyod (1999). Yirik t. y. tuguni. Arxangelskning asosiy qismi Shim. Dvina daryosining sohillarida va deltasidagi orollarda joylashgan. Arxangelsk 1584-y. da bunyod etilgan, 1613-y. dan Arxangelsk deb atalgan. 1898-y. da Arxangelsk bilan Moskva orasida … Читать далее
ARTIST (frans. artiste — bilimdon; lot. ars, artis — kasb, hunar, sanʼat) — dramatik spektakl, kinoda rollar, opera va balet partiyalari, estrada konserti va sirk nomerlari ijrochisi. Teatr va kinoda aktyor, aktrisa deb ham yuritiladi. Keng maʼnoda sanʼatning muayyan sohasidagi ijodkor (sozchi, ashulachi).
ARTEZIAN SUVLARI — bosim taʼsirida boʻlgan yer osti suvlarining bir turi, suv oʻtkazmaydigan qatlamlar oraligʻida hosil boʻladi, ular ochilganda suv burgʻi quduqlardan fontan shaklida otilib chikddi. Artezian suvlari Yevropada birinchi marta Fransiyaning Artua (lot. Artesium) provinsiyasida ochilgani uchun shu nomni olgan. Bunday quduqlar Xitoy va Misrda juda qadimdan maʼlum edi. Oʻrta Osiyoning sugʻoriladigan zonasi Turon … Читать далее
ARSIN, AsH3 — margimushning vodorod bilan hosil qilgan birikmasi. Rangsiz, nihoyatda zaharli gaz. Suyuqlanish t-rasi — 113°, qaynash t-rasi — 62,4°, yonadi, suvda eriydi.
ARRENIUS (Arrhenius) Svante Avgust (1859 — 1927) — shved olimi, fizik-kimyoning asoschilaridan biri. Peterburg FA xorijiy muxbir aʼzosi (1903). Elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasini ishlab chiqqan (1887). Asarlari kimyoviy kinetika (Arrenius tenglamasi), shuningdek astronomiya, astrofizika va biol. ga oid. Nobel mukofoti laureati (1903).
AROMATIK BIRIKMALAR (yun. aroma — xushboʻy, muattar) — molekulasi bir yoki bir necha benzol yadrolaridan tashkil topgan organik birikmalar va ularning hosilalari. Eng oddiy vakillari — benzol (S6N6) va uning hosilalaridir. Benzol yadrosidagi qoʻshbogʻlarning oddiy bogʻlar orqali bogʻlanishidan hosil boʻlgan benzol halqalari tizimi tufayli Aromatik birikmalar aromatik xususiyat kasb etgan va shuning uchun ular alifatik … Читать далее
ARMATURALANGAN OYNA — ichiga metall toʻr (armatura) qoʻyilib tayyorlanadigan listli silikat oyna. Bino va inshootlarning yorugʻlik tushadigan teshiklari hamda ustki yopmalariga qoplashda, yorugʻlik oʻtkazuvchi pardevorlar, zinalarni, lift shaxtalarini toʻsish va b. da ishlatiladi. Armaturalangan oyna uzluksiz prokatlab tayyorlanadi. Zarb yoki yuqori t-ra taʼsirida maydalanib sochilmaydi. Armatura toʻri diametri 0,35 — 0,45 mm li simdan payvandlab … Читать далее
ARKTIKA HAVOSI — Arktika ustida shakllanadigan havo massasi. T-rasi past (6° dan — 60° gacha), namligi kam (yiliga 75 — 400 mm yogʻin yogʻadi), shaffofligi yuqori, chunki yozda quyosh pastda boʻlganidan yerni unchalik isitmaydi, bugʻlanish oz boʻlganidan mutlaq namlik kam. Siklon jarayoni taʼsirida ancha quyi kengliklarga ham yoyilib, u yerlarni sovitib yuborishga olib keladi. Arktika … Читать далее