Tarixi Aliquli (Alimquli) amirlashkar. 6-fasl

Post Views:
33

VI. AMIRLASHKARI MARHUM IQON MUHORIBASIGA OTLANGANLARI BAYONI TURUR

Andin so‘ng, Amirlashkar Iqon g‘azotiga taraddud qildilar. Biz uning asbobu anjomlarini rostlab, tamomi askariya va to‘pu to‘pxona bilan Sariog‘och yo‘lidan Chimkentga kirmay, Arsan bo‘yiga qo‘nib, undan ko‘chib, Chilik qishlog‘iga, keyin ko‘chib Iqonga qo‘ndik. U mavzeda namozi shomdan so‘ng, xufton vaqtiga yaqin bir muncha o‘rus askari Turkistondan chiqib kelib, Iqon yaqiniga qo‘ndi, deb xabar keldi. Amirlashkar marhum: “Siz qo‘shu pilta va xazinalarni Iqon ichidan tashqari olib chiqib, xabardor bo‘lung”, deb buyurdilar.

Kamina Iqon ichidan chet mavzega qo‘sh va xazinalarni olib chiqib, ul kecha hushyorlik va bedorlig‘ bilan bo‘ldim. Ertasi Amirlashkar xizmatlariga kelib ko‘rdumki, O‘rusiyaning yuz nafarga yaqin odami bir joyda to‘pdur. Bizning askarlarimizning tamomi atrof va javoniblarini olib, ammo to‘pu miltiq o‘qidan hech kim ularga yaqin borolmaydur. Nochor qorabo‘yra qilmoq taraddudiga tushib, shohu namad va samonu arqon jam’ qilib, tamomi askariya o‘ruslar atrofu javonibidan qorabo‘yrani andak-andak surub, ani panohida askar ham O‘rusiyaga yaqinlashib va nohoyat yaqin bo‘lg‘ondan so‘ng, askariya qorabo‘yra orqasidan chiqib, O‘rusiya qo‘shiniga hujum qildilar. Rusiyadan ajal yetgani o‘lib, boqimonda elik nafardan ortiqroq o‘rus to‘pini ko‘ziga sug‘oron po‘lod six qoqib, o‘zlari qo‘ldan chiqib, soniy ohistalik bilan Turkiston tarafiga yurdilar. Musulmon askari ularni atrof javoniblarini qurshab, sa’y taraddud qildilar. Ammo Rusiyaning nizomlik va qonun bilan otadurg‘on miltiqi o‘qidan ularni olmoq muyassar bo‘lmay, salomat Turkiston viloyatiga kirib ketdilar. Amirlashkar tamomi Iqon fuqarosini amvolu asbob va muto‘u ashyolari bilan tamoman Iqondan ko‘chtirib, tevayu otlarga yuklab, borg‘on yo‘limiz bilan Toshkandga qaytdi. Iqon fuqarolarini Toshkandga joylab, Marg‘ilon hokimi Qo‘sh parvonachini Toshkendga va Toshkand hokimi Mirzo Ahmad qushbegini Marg‘ilonga hokim qildilar. Andin so‘ng, o‘zlari murojaat aylab, dohili dorus-saltanati Xo‘qand bo‘ldilar.

Bir necha muddatdan kaminai haqir hamisha sulh orzuyini qilar erdim. Yana fursat topib, janobi Amirlashkar xizmatlariga borib: “Hozir qish fasli va urushu muhoriba yo‘q, tinchlik va xotirjamlik mahalidur. Shu vaqtda bir xushyor odam Toshkand borib, Chernaef jondorol bilan musoliha vajhidan so‘zlashsa, yamon bo‘lmasa kerak”, deb arz qildim. Janobi Amirlashkarga maqbul bo‘lib, “Bu ishga o‘zingiz munosib va loiq”, deb kaminani Toshkandga buyurdilar. Kamina Toshkand borib, o‘z jonibimdan qilmay, Mullo Nurcha zakoti tilidan Chernaef jondorol nomiga sulh vajhidan nihoyat muloim va muhabbatangiz xat yozib, savdogar ahlidan Mullo Abusaid hoji va Muhammad Karimbekni elchilik tariqasida Chimkentga yubordim. Jondoroli mazkur bularni izzat va ikrom aylab, kitobatlarini ko‘rib, “Menga bu xatni yozmoq uchun Mullo Nurcha zakotining haddi sig‘mas. Xat egasi kim ekanini o‘zim bilurman. Mendan salom aytursizlar”, deb shirin va dilpisand iborat bilan xat yozib, elchilarni qaytardi.

Hosil (ul-kalom), bir-ikki va uch daf’a odam borib kelg‘ondan so‘ng, bir daf’a Chernaef jondorol kaminaga yozibdurki, “Man o‘ylaymanki, sulhu oshti va yarash sizlarni tillarinda bor, ammo dillaringda yo‘q. Na uchunkim, ikki podshoh orasinda har qancha urush va muhoriba bo‘lsa ham, savdogarni bormoq-kelmog‘i man’ bo‘lmasa kerak. Sizlar bu yil savdogarni yubormadinglar va ham Chimkentga o‘ruk va mayiz bermakni man’ qildinglar”, deb yozibdur.

Kamina javob berdimki, “Rasmu qoida shu erdiki, Toshkand, Xo‘qand va tamomi Turkistonu Farg‘ona savdogarlari yuklarini bog‘lab tayyor bo‘lganda, sizlar tarafidan tojirlar tevalar bilan kelib, yo‘l yuklarini kira qilib, olib ketardilar. Bu yil tojirlar yubormadingiz, tamomi musulmonlar moli kirakashsiz qolib, ko‘p zarar bo‘ldi. Mulohiza qilmoq kerakkim, savdogarni man’i bizlardanmu yo sizlardanmu? Ammo o‘ruk va mayiz bo‘lsa, bu yili Toshkandu Xo‘qandda qish nihoyat qattiq bo‘lib, daraxtlarni sovuq urib, meva jinsi nihoyat oz va qiymatdur. Shu sababli, savdogar o‘zi bormadi, hech kim man’ qilgan emas”.

Alqissa, oramizga kitobat birla oshnolig‘ va muhabbat tushgandan so‘ng, kamina yozdimki: “Ikkovlon sababimiz birla ikki podshoh oralariga sulh voqe’ bo‘lsa, tamomi xalqullohga naf’u foydasi yetsa kerak. Ammo, avvalan, chegara muqarrar va muayyan bo‘lsa, yaxshi bo‘lur edi”.

Chernaef javob yozdilarki: “Sizning murodingiz sarhaddin Chimkentdur. Bu ish hargiz bo‘lmasa kerak, chunki men Chimkentni ko‘p mehnat va mashaqqatlar bilan oldim va uni tobe’ bo‘lg‘onini improturi a’zam xizmatlariga arz qilg‘onman. Mundog‘ joyni sarhad qilmoq mumkin ermas. Lekin chegara Sharobxona bo‘lsin. Sharobxonadan Chimkent tarafiga musulmon askari va Toshkand tarafiga Rusiya askari o‘tmasin. Bu ma’noda xon va Amirlashkardan xat olib bering, man ham improturi a’zam qo‘llarini qo‘ydurub berib, mustahkam qilaylik”, debdi.

Kamina bu musolahani (sulhni) davlati azim va katta g‘animat fahmlab, janobi Amirlashkar xizmatlariga ariza yozib, jondorol xatini qo‘shib berdim. O‘zim shukronaga hazrati Zangi ota ziyoratiga mashg‘ul bo‘ldim. Ul mavzeda Bahrom otlig‘ g‘ulom janobi Amirlashkar xizmatlaridan muboraknoma kelturdi. Mazmuni shulkim: “Musoliha ishini mavquf qo‘yub, o‘zingiz Toshkanddan Shodibek dodxoh, Xayr Muhammad yovar va Chordara hokimi Berdi Murod eshiko‘alarni hamroh olib, Xo‘jand (kelib), mani duo qiling”.

Kamina nochor bitgan ishlarni tashlab va tayin qilg‘on odamlarni olib, Toshkanddan jo‘nab, Kirovuchiga, Kirovuchidan sahar vaqtida jo‘nab, avvali vaqti peshin Xo‘jand daryosi labiga borib, daryodan o‘ttim. Amirlashkar ark ostidagi bog‘da istirohatga mashg‘ul ekanlar. Sharafi qadambo‘si uchun bog‘ga kirdim va udaychilar Amirlashkarga xabar bermoq uchun jur’at qilmadilar. Nochor kamina tuhfa va peshkashimni olib, bog‘ omorati tarafiga muyavajjuh bo‘ldim. Bu asnoda yakbora Amirlashkari marhum imorat eshikini ochib, baland ovoz bilan: “Sizga istiqbol chiqsam”, deb iltifot qildilar. Kamina sharafi qdambo‘s hosil qilganimda, muborak qo‘llari bilan qo‘limdan olib, ark tarafiga mutavajjuh bo‘lib, arkka olib kirdilar. Alhosil, peshin xangomidan to xuftan vaqtigacha xizmati shariflarida bo‘lib, bo‘lgan tamomi voqeot va hodisotni arz qildim. Janobi Amirlashkari marhum nihoyat xursand bo‘lib dedilarkim: “Bu muhosila nihoyat yaxshi va pisandidadur va mundan yaxshi maslahat yo‘q. Ammo, bir nukta meni qabul qilmoqdin man’ qiladur”.

Faqir arz qildimki: “Ul nuktani kamina ham anglasam, yamon bo‘lmas”. Marhamat qildilarki: “Bu musoliha, albatta, xalqulloh manfaati va yurtosoyishi, dinu millat rivoji erur. Ammo… bu musolihani qilsak, odamlarimiz nodonlikdan, Amirlashkar va shig‘ovul degan ikki mal’un o‘z osoyishi va ayshu ishratini ko‘zlab, bu qadar musulmonlarni o‘rusga tashlab, sulh qildilar. Agar bular g‘ayrat va hamiyat qilsalr, hammamiz g‘azotga otlanib, bul taraf O‘runburxga va ul taraf Simifulod, Shamaygacha olar erduk”, deb o‘zimizga va o‘lganimizdan so‘ng, farzandu nabiralarimizga la’natu nafrat yuborsalar kerak. Emdi urush bo‘lsa, mendan boshqa kishi o‘lmay, tanho men o‘lub, xalq halos topar. Muncha nafrin eshmak nima hojat emdi. Bizga musoliha vajhidan so‘z qilmang, toki savdom qo‘zg‘olib, sufram g‘alaba qilmasun”, dedilar.

Kamina ham so‘zlashga majolim qolmay, sukutdan o‘zga chora topmadim. Alhosil, Xo‘jand hukumatidan Ahrorxon to‘rani olib, o‘rniga Tog‘ayquli dodxoh o‘g‘li Muhammad Ayyub mirzoni nasb aylab, dorussaltanatga Xo‘qandga murojaat qildilar. Ho‘andga kelg‘ondan so‘ng, sipohiya va askariya libosu sarpo bermak taraddudiha tushib, sarpo berib turgan vaqti Toshkand hokimidan “Chernaef jondorol tamomi Rusiya askari va to‘pu to‘pxonasi bilan Toshkand qasdida Chimkentdan chiqti”, degan xabar keldi.

(davomi bor)

Muhammad Yunus bin Muhammad Amin

Manba: Muhammad Yunus Toib. Tarixi Alimquli amirlashkar//Sharq yulduzi. –1996. -№ 1-2.