МУҚАДДИМА
Туғилгансан озод, мудом
Озод бўлиб қол!
Назрул ИСЛОМ
Бу дунёнинг
Қувончи кам,
Дарду ғами — зиёда,
Аммо ғамдан қочмоқнинг ҳам
Тадбири кўп дунёда.
Кимнинг дилдош
Бор улфати,
Дардин унга тўкади.
Ёлғизларнинг бор кулфати
Дил тубига чўкади.
Ким нажотни сокин туннинг
Уйқусидан сўрайди.
Ким рамини
Никотиннинг —
Тутунига ўрайди.
Дил заҳмига малҳам топар
Ким ҳабиб,
Ким табибдан.
Ким қочмоққа айлар сафар
Ғам аталган рақибдан.
Гар буларнинг
Йўқ имкони,
Сўнгги чора этмоқ бор.
Кулфат тўла бу дунёни
Шартта ташлаб кетмоқ бор.
Лек оламда бир дард борки,
Унга сира нажот йўқ.
Бу азобга ким дучорки,
Унга кун йўқ,
Ҳаёт йўқ.
Бу машаққат
Ичган билан
Дил тубига чўкмайди.
Уни ҳеч ким юрагидан
Ҳеч кимсага
Тўкмайди.
Халос этмас битта арқон,
Нуқта қўймас
Битта ўқ.
Чидамоққа йўқдир имкон,
Қочмоққа ҳам
Чора йўқ.
У жон билан кетса дилдан,
Сукут қолса юрақда,
Одамзоднинг
Руҳи билан
Яшайберар фалакда.
Бу – шоирнинг дилин эзган
Истибдоднинг дардидир.
Юракдан қон бўлиб сизган
Истеъдоднинг дардидир.
Тўлғорида бу аламнинг
Танҳо ингроқ — хониш бор.
Абадият
Жаханнамнинг
Оташида ёниш бор.
АБАДИЯТ ХЛҚИДА РИВОЯТ
Ровий айтар:
Аллазамон —
Аллакайси маъвода
Фалокатга учраб карвон
Поёни йўқ саҳрода,
Бу ногаҳон
Тасодифдан
Барча ўтиб дунёдан,
Шу тасодиф амри билан
Омон қолди
Бир одам.
Белбоғига осганича
Қуруқ кўза — сувдонни,
Кезди неча
Кундуз, кеча
Бу дашти бепоённи.
Кеза-кеза охир толди,
Умид узди жонидан.
Бир пайт ногоҳ чиқиб колди
Бир чашманинг ёнидан.
Йиқилганча сувга беҳол
Лаб чўзганда ташна тан,
Тўлқинланди
бирдан зилол,
Садо чикди чашмадан:
«Шошма, йўлчи,
Ичурсан, бас,
Муздек, тиниқ, тўламан.
Аммо билки,
Оддий сувмас,
Обиҳаёт бўламан.
Азоб чекдинг кўп саҳрода,
Майли,
Тўйиб ичиб ол.
Мени ичган бу дунёда
Мангу яшар безавол.
Ол, ич,
Яша даврон суриб
Абадий бу даҳр аро,
Аммо
Мени ичмай туриб
Фикр қилгин аввало.
Ҳаётга-ку,
тўймас кўзинг,
Яшайсанми умрбод?
Мангу ҳаёт учун ўзинг
Ярайсанми,
Одамзод?
Мангулик дер одам насли,
Лек инсоний тафаккур —
Абадият надир асли,
Қила олмас тасаввур».
Йўлчи ҳайрон,
Йўлчи сергак,
Бу қандайин чашмадир?
Ичай деса — чўчир юрак,
Ичмай деса — ташнадир.
Узоқ-узоқ
Ўйга толди,
Сув лабида ўлтириб.
Охир
Обиҳаёт олди
Кўзасига тўлдириб,
Ўйлай-ўйлай нари кетди —
Ул сеҳрли булоқдан.
Ногоҳ
Хазин сас эшитди —
Садо келди йирокдан.
Борди,
Э, воҳ, ётар бир бош
Қум устида бенажот.
Нола чекар,
Тўкар кўзёш,
«Лаънат, дейди, — эй, ҳаёт!
Ўша сувдан ичдим нега
Афсус!» деру ўкинар.
Йўлчига у:
— Раҳм эт менга,
Ўлдир, — дея ўтинар.
Минг йил аввал
Шу булоқдан
Сув ичганман, чўмганман.
Яшайвериб,
Бу қийноқдан
Ўзни қумга кўмганман.
Умр кўрдим ҳаддан бисёр,
Ҳеч тоқатим қолмади.
Ер юзида
Менинг бирор —
Ҳамсуҳбатим қолмади.
Азоб борми
Бундан улуғ,
Даҳшат борми зиёда?
Менга ерда тириклик йўқ,
Ўлим ҳам йўқ дунёда.
Йўлчи бокди
Ҳайратда лол
Тирик инсон қабрига,
Сўнгра қумга чўкди беҳол,
Раҳмат айтди сабрига.
Ўз ҳолига минг шукр этди,
Йиғиб сўнгги саботни —
Қум устига
Тўкиб кетди
Йўлчи обиҳаётни.
Йўлчи кетди
Бўлиб холи
Мангуликнинг рамидан.
Тотиб қолди
Чўл ниҳоли
Обиҳаёт намидан.
Илдизига унинг алҳол
Томчи етди,
Шу фақат,
Йиллар ўтиб, ўша ниҳол
Чинор бўлди оқибат.
Шундан чинор
Узоқ яшар,
Шундан чайир танлари.
Мангулиқдан кечиб башар
Фоний умр танлади.
Кел, эй кўнглим,
Бизнинг ҳаёт
Эмас экан жовидон,
Бу дунёда изла нашот,
Яша фақат шодумон.
Бу ҳаётнинг ярми роҳат,
Ярми ғамдир, шукр қил.
Умринг узун бўлса — раҳмат,
Агар камдир,
Шукр қил.
Шу офтобу
Минг бир оҳанг,
Минг бир рангли бу дунё
Сеникидир,
Ҳаёт эсанг,
Ҳаёт эсаиг аввало.
Ҳам шавқ билан,
Ҳам дард билан
Ўтар экан бу дамлар.
Омон бўлсин
Сен англаган,
Сени англар одамлар.
Биринчи фасл
ШОИР ҚАЛБИ
Тун билан кун,
Ўт билан сув
Бир-бирига золимдир.
Коинотда
Азал,
Мангу
Исён руҳи ҳокимдир.
Замин узра қор қуюнин
Ёғдирганда чарх-фалак,
Қиш қаҳрига эгмай бўйин,
Исён қилар
Бойчечак.
Қора булут зулумотга
Чулғаганда самони,
Чақмоқ — нурсиз бу ҳаётга
Ёруғликнинг исёни.
Туғиларкан, дод дер гўдак,
Кўкси тўла фиғондир.
Жажжи мушти
Нақ ғунчадек,
Бу — ўлимга исёндир.
Қаро қилган
Кўк дафтарин
Қоронғулик қасдига
Тонг йиғади нур лашкарин
Шафақ туғи остига.
Еру уммон,
Буржлар аро
Гоҳи ошкор, гоҳ пинҳон,
Ибтидодан то интиҳо
Ҳукм сурар ғалаён.
Собир инсон юрагида
Қаноатки барқарор,
Коса янглиғ
Сабр тагида
Оташ янглиғ Исён бор.
Куй, ғазали одамзоднинг
Дарддир, эзгу армондир.
Яралишдан,
Истеъдоднинг —
Табиати — исёндир.
Шоир юрак —
Пок тилаги,
Имонидир башарнинг.
Армон тўла юракдаги
Исёнидир башарнинг.
* * *
Назрул Ислом
Бу дунёга
Шоир бўлиб туғилди.
Илҳом отли пок зиёга
Гўдак қалби йўғрилди.
Нигоҳидан
Сеҳрли нур
Борлиққа нур таради.
Коинотга у таҳайюр
Кўзи билан қаради.
Тунлар унга берди хаёл,
Шавқ атади кундузлар.
Гуллар ғазал айтди хушҳол,
Эртак айтди
Юлдузлар.
Улғайди у,
Ўсмир бўлди,
Етди йигит ёшига.
Ишқ отли қуш келиб қўнди
Ёш шоирнинг бошига.
У ҳам ёнди бағри кабоб,
Ҳамочилди чун баҳор.
Ҳижрон берди тотли азоб,
Висол этди бахтиёр.
Гоҳ шодлик,
Гоҳ аламидан
Дил чашмаси очилди.
Унинг ҳассос қаламидан
Ишқий байтлар сочилди.
Бу дунёга
Назрул Ислом
Шоир бўлиб туғилди.
Ибтидодан ёниқ илҳом
Шуъласига йўррилди.
Етти аср аввалгидек
Бўлса эди замонлар,
Балки
Хусрав Деҳлавийдек
Битар эди достонлар.
Туғилсайди
Шоир агар
Ярим минг йил илгари,
Битар эди рубоийлар
Мирзо Бобур сингари.
Агар
Неча замон ўтиб
Келмаса бу давронлар,
Бедилона ғазал битиб
Тузар эди девонлар.
Ўзга эди аммо фурсат,
Ўзга эди эл дарди.
Замон унинг
Ёниб турган
Юрагини сўрарди.
* * *
Шоирни у туғилмасдан
Гадо қилган эдилар.
Ўз юртида
Ўз юртидан
Жудо қилган эдилар.
Ўраб унинг нақ юракдек
Она Ҳиндистонини,
Зобитлар оқ ўргимчакдек
Сўрардилар қонини.
Бир томонда,
Ёвни эмас,
Бир-бирини беомон —
Сўяр эди тақводан маст
Ҳинду билан мусулмон.
Бир томонда
На уй кўриб,
На бир тўшак, оч, хароб,
Кўчаларда ҳаёт қуриб,
Ўлимтопган беҳисоб.
Ганга оқар кўзёш бўлиб,
Жамуна лим бўлиб қон.
Бори бутун бардош бўлиб
Нажот кутар
Ҳиндистон.
* * *
Ҳар нечаким зўр истеъдод,
Тошқин илҳом,
У нега,
Халқинг ётса чекиб фарёд,
Ярамасанг кунига.
Шоир эсанг,
Шоир бўлиб
Нега келдинг ҳаётга,
Элинг ётса дардга тўлиб,
Келолмасанг нажотга?!
Не шоирсан,
Ташбиҳларнинг
Борми асли кераги,
Бўлмаса эл ғами — дардинг,
Юрагинг — эл юраги?!
Назрул Ислом
Ҳинд халқининг
Зардобини ютарди.
Назрул Ислом
Ўз қалбини
Байроқ қилиб кўтарди.
Юрагида то сўнгги дам
Исён ўти сўнмади.
Ҳақсизликка кўнди олам,
Аммо шоир кўнмади.
Кўргилик бу, деди ҳинду,
Тақдир, деди мусулмон.
Лекин
Зўрлар зулмига у
Тан бермади ҳеч қачон.
Ўзни ўтга отди аниқ,
Жони борки, курашди.
Умри унинг
Мангу ёниқ
Қўшиқларга туташди.
ИСЁН ҚЎШИҒИ
«Сўйла, инсон,
Сўйла, қаддинг
Кўтариб баланд.
Юксаклиқда сенинг қадринг
Ҳимолай монанд.
Сўйла,
Сенинг пойингдадир
Бу улур замин.
Сўйла, отиб золимаср
Дарду аламин.
Сен ўтмишни супургувчи
Кучли бўронсан,
Осмонларга от сургувчи
Соҳибқиронсан.
Сен чақмоқсан,
Қаро зулмат
Бағрини ёққан.
Сен Индрасан,
Кўкда исмат
Чироғин ёққан.
Сев Шивасан, коинотни
Барбод қилгувчи.
Сен Гангасан, бу ҳаётни
Обод қилгувчи.
Сен — Дурганинг тош юраги,
Шафқат билмайсан.
Сен — Кришна қўлидаги
Куйлаган найсан.
Измингдадир чексиз фазо,
Замину замон,
Бу оламга эга танҳо
Ўзингсан, инсон!
Тангриларни то осмон
Кўтарган ҳам сен,
Сажда қилган,
Яна исён
Кўтарган ҳам сен.
Ҳам шафқату
Беозорлик
Яшар қонингда.
Ҳамфидоий исёнкорлик
Ёнар жонингда.
Сўйла, инсон,
Сўйла, қаддинг кўтариб баланд.
Юксакликда сенинг қадринг
Ҳимолай монанд.
Қуллик сенга кўп малолдир,
Аммо не учун
Бошинг эгик,
Тилинг лолдир,
Қоматинг забун?
Тангриларга бўйсунмаган,
Бермаган бардош,
Бандасига бугун нега
Эгадирсан бош?
Сабабкорми ёлриз тақдир
Ҳолингга санинг?
Биласанми, дўстинг кимдир,
Кимдир душманинг?
Асрий ғафлат етар энди,
Эй, мазлум инсон!
Уйғонмоқнинг вақти келди,
Бош кўтар, уйғон!
Бош кўтаргил,
Минг йил тўккан
Кўз дуринг ҳаққи.
Қўзғал,
Асрий қуллик буккан
Ғуруринг ҳаққи.
Қўзғал,
Буюк Тожмаҳалнинг
Шукуҳи учун.
Қўзғал,
Улуғ боболарнинг
Пок руҳи учун.
Эрк бонгин ур,
Сен интиқом —
Таблин баланд чол.
Туғилгансан озод, мудом
Озод бўлиб қол».
* * *
Исён шеъри
Мушоира —
Минбаридан янгради.
Ким деди:
Бу шеърмас сира,
Ким дилидан англади.
Юрт оғзида бу шеър баҳси,
Эл тилида баҳоси,
«Қани шеърда гуллар рақси?
Қани булбул навоси?»
«Бу шеър
Шарққа хосдир, наҳот?
На ишқий, на риндона…
Бундай ашъор Саъдийга ёт,
Ҳофиз учун бегона».
«Ул кун Будда:
Мард агар сен
Дардни ичга ют, деган.
Ул юзингга урсалар сен,
Бул юзингни тут, деган».
У дунёда бахтинг таъмин
Бу дунёда чексанг ғам».
Шундай дея берган таълим
Ул…
Устоди мукаррам.
Маломатга қолди энди
Шоир битиб ҳақ достон.
Ҳинду уни «жобон» деди,
«Кофир» деди мусулмон.
«Бу исённи, бу нифоқни
Чиқармоқ не зоҳирга.
Сиёсат-ла ўйнашмоқни
Ким қўйибди шоирга».
«У ҳали ёш,
Ҳали гўдак,
Зарра парво этмайди.
Эс-ҳуши йўқ ҳайиққудак,
Жон қадрига етмайди».
«Ҳа, зулмбор,
Ҳақсизлик бор,
Барчага бу аёндир.
Аммо буни зинҳор-зинҳор
Айтиб бўлмас замондир».
«Ҳамма билар,
Инсон эркин —
Яшаши шарт пойидор.
Биз ҳам айтсак бўлар, лекин
Уйда бола-чақа бор…»
ФИДОЙИЛИК ТЎҒРИСИДА РИВОЯТ
Қадим замон,
Аёл дини
Фидойилик, деганлар.
Эри ўлса, хотинини
Қўшиб кўмар эканлар.
Ўтиб неча авлод умри,
Ўтиб чексиз кўп замон,
Ҳеч бир давр
Бу удумни
Қилолмади қатағон.
Даҳшат эди бу чинакам,
Билар эди одамлар.
Лек одатга қарши не ҳам
Қилар эди одамлар?
Ҳам ота,
Ҳам онаизор
Гўрга кириб баробар,
Қола берди чирқираб зор
Бола-чақа
Дарбадар.
Асли ўша замонда ҳам
Донишмандлар бор эди.
Лекин улар ичра мард кам,
Кўп — эҳтиёткор эди.
Бош кўтармас эрлар,
Исён —
Аёллар ҳам қилмасди.
(Чунки улар эри қачон
Ўлишини билмасди.)
Ўтиб кетди
Минг йил фурсат,
Қарши қудрат йўқ эди.
Кимда шафқат,
Кимда ҳиммат,
Кимда журъат йўқ эди.
Бир кун
Жангга кета туриб
Бош кўтарди бир ўғлон.
От бошини шартта буриб,
Елди тикка
Шоҳ томон.
Деди:
«Эй, шоҳ!
Олдимда бор
Ё ҳаёту, ё ўлим.
Қолаётир рафиқам зор,
Қизалоғим ва ўғлим.
Агар мен бу жангда ўлсам,
Содиқ қолиб удумга,
Фарзандларимонасин ҳам
Ҳукм этарсан ўлимга.
Мен-ку,
Улар эрки дея
Жангга кетаётирман.
Фарзандларим меҳри дея
Фидойиман, ботирман.
Ўлсам,
Улар онадан ҳам
Етим қолса баногоҳ,
Вайрон бўлсин чархи олам!
Бу не ваҳшат!
Эшит, шоҳ!
Боқийси йўқ ҳеч одамнинг,
Биз кетармиз тамомий.
Аммо аёл —
Бу оламнинг
Келажаги, давоми.
Шу-чун, ўлсам, куним битиб,
Васиятим шу бўлсин:
Ёрим эмас,
Ҳамроҳ этиб
Жанг қуролим кўмилсин».
Бу сўз
Мисли очиқ кунда
Бўлди момогулдирак.
Келтирдилар
Болта…
Кунда…
Бас,
Тафсилот не керак…
Бечоранинг очиқ колган
Кўзларини юмдилар.
Мозорига
Ўзи билан
Қиличини кўмдилар.
Бўлсин дея тавки лаънат,
Авлодларга таълимот,
Қабри узра
Ёздилар хат:
«Бунда ётар манфур зот!
Кўринг бу кас ҳолатини,
Ётар мисли хору хас,
Боболарнинг одатини
У билмади мукаддас.
Ҳис қилмади
У юракдан —
Аёл учун дунёда
Эри билан кўмилмакдан
Саодат йўқ зиёда!»
Қурбон бўлди
Бир мард йигит,
Қолди тавқи лаънатга.
Лекин илк бор ҳукм ўқилди
Ул кун машъум одатга.
Кел, эй кўнглим,
Инсон асло
Яралмаган сабрга.
Сиғинайлик ўша танҳо
Таҳқирланган қабрга.
Ҳақ учун
Бош тутган тикка
Мардлар руҳи ёр бўлсин.
Бу дунёда ноҳақликка
Кўнмаганлар бор бўлсин.
Зўрлик кўрсанг,
Қилма тоқат,
Ҳар бошда бир ўлим бор.
Фидойилар умри факат
Бу дунёда пойидор!
Иккинчи фасл
ҒАЛАЁН
Калькутта, 1926 йил
Калькуттани
Қучди ғулу,
Бош кўтарди оломон.
Қутлуғ жанг, деб турди ҳинду,
Ғазот, деди мусулмон.
Бараҳманлар довул қокди,
Фатво берди
Имомлар.
Кўча тўлиб қонлар оқди
Тўқнашганда имонлар.
Фарзандидан она айру,
Отасидан — қиз, ўғлон,
Будда ҳаққи,
Бос, дер ҳинду,
Алқасос, дер мусулмон.
Ҳинду иши таҳқир бўлди,
Муслимиши — таҳдидлар.
Бутхоналар вайрон бўлди,
Яксон бўлди
Масжидлар.
Рикшами бу, соҳибми бу,
Гадоми ё зодагон —
Фарқсиз,
Фақат —
Бир ён ҳинду,
Бир ён эса — мусулмон.
Сиртга чиқди
Асрлик кин
Ва минг йиллик кудурат.
Икки жондош эл аро дин
Яна солди адоват.
Аслида-ку
Ҳаёт оғу,
Турмуш ўзи — зимистон.
Айбдор эмас бунга ҳинду,
Гуноҳкормас мусулмон.
Аслида-ку…
Беизтироб
Ҳўплаб қора қаҳвони,
Деразадан оқ тан жаноб
Кузатар можарони.
У кўп хурсанд,
Лабда кулгу,
Кўзи чақнар комирон.
Мусулмонни янчар ҳинду,
Ҳиндни эса мусулмон.
Жаноб шодон,
Ушалмоқда
Ниятнинг энг улуғи.
Ҳосил берди шу тупрокда
Эккан нифоқ уруғи.
Бўлмасин, деб қилар орзу,
Бу низога ҳеч поён.
Майли,
Кўпроқ ўлсин ҳинду,
Кўп қирилсин мусулмон.
Назрул Ислом
Оломонга
Қаради-ю оҳ чекиб —
Ўзни отди тик майдонга
Ёқасини чок этиб.
Фарёд қилди:
«Не ваҳшат бу,
Бас, ҳалойиқ!
Ал-омон!
Қотилликни тўхтат, ҳинду,
Ғазотни қўй, мусулмон —
Бизлар ахир
Биродармиз,
Фарзанд Одам Атога!
Ҳақ олдида баробармиз,
Айтинг,
Не бор низога!
Хунрезлик қил демаган-ку
Ахир Веда
Ва Қуръон!
Тиғ уради нега ҳинду,
Бош кесади мусулмон?
Фарқ — ким меҳроб, кимса бутга
Сиғиниб бош қўядир.
Шу фарқ учун
Ёқиб ўтга
Эл бир-бирин сўядир.
Бас, адоват!
Бас, энди кин,
Жангни қўйинг, одамлар!
Сизнинг асли ёвингиз ким —
Билиб қўйинг,
Одамлар!
Улар
Узоқ юртдан келиб,
Ерга букиб шонимиз,
Бизни бизга
Душман килиб,
Сўрмоқдалар қонимиз.
Босқинчининг
Қадимданоқ —
Фалсафаси аёндир.
Эл ичида бўлса нифоқ,
Демак, золим омондир.
Улар
Мазлум ватанида
Бўлмасин дер собитлар.
Жаҳолатнинг гулханида
Исинади зобитлар.
Элдан омад кетса, дастлаб
Ҳамжиҳатлик йўқолгай.
Бундай элни,
Сиртмоқ ташлаб,
Ҳар боскинчи йиқолгай.
Бу адоват
Наҳот, мангу?
Наҳот, битмас бу кирон?
Дўст бўлолмас
Наҳот, ҳинду —
Жигарига мусулмон?
Сен ҳиндмисан,
Муслимми ё,
Бирлик чоғи бу чоқдир.
Босқинчини энг аввало
Ҳинд баҳрига улоқтир.
Сўнг ушалгай
Барча орзу,
Яшар озод, тинч, омон
Ватанида эга ҳинду,
Юртида бек — мусулмон».
* * *
Шоир айтган сўзларин мен
Ундоқ баён килмадим.
Ўшал ёниқ нафасга тенг
Сўзлар топа билмадим.
Таржима не?
Асл шеърнинг
Маъносию ғояси.
Аммо ул ўт, ул сеҳрнинг
Фақатгина сояси.
Назрул Ислом
Банголага
Машҳур бўлди ногаҳон.
Алангали бу нолага
Қулоқ тутди
Ҳиндистон.
Кекса Токур шукр айтди шод,
Оқ соқолин силади.
Ёш шоирга
Нурли ижод,
Безаволлик тилади.
Бу дунёга
Шоир аммо
Олов бўлиб келганди.
Ўз ўтида ёниб адо —
Бўлишини билганди.
Асролди на халқ, на Токур,
У сиғмади замонга.
Исёнкорлик
Уни охир
Олиб келди зиндонга.
* * *
Шоир бўлсанг,
Бўлсин қалбинг
Элга қурбон бўлгудек.
Шоир бўлсанг,
Бўлсин халқинг
Сенга қалқон бўлгудек.
Шоир бўлсанг,
Сени элинг
Қалби билан тингласа.
Ёд олмаса ҳамки шеъринг,
Фидолигинг англаса.
Шоир бўлсанг,
Юртда яша
Меники деб айтгулик.
Жаннат юртдан кечиб ўша
Харобага қайтгулик.
Шоир бўлсанг,
Қаламингни
Найза қилиб тутолсанг.
Юракдаги аламингни
Оқ қорозга тўколсанг.
Шоир бўлсанг,
Қалб чироғинг
Ёниб турса то абад.
Бу дунёдан
Кетар чоғинг
Йиғлаб қолса шеърият.
Ўз бағрига олса қучиб
Сени она маконинг…
Гар шу бахтлар бўлса насиб
Йўқ дунёда армонинг.
* * *
Назрул Ислом бўлди маҳбус,
Тунда уйдан олдилар.
Эл кўзидан узоқ, махсус
Бир хонага солдилар.
Иши қизиқ бу жаҳоннинг,
Ҳакамлар ҳукм этдилар:
Шоирни ул ғалаённинг
Сабабкори, дедилар.
Айбномани тингланг, ҳатто —
Фарёд қилар тошлар ҳам,
«Ҳинду билан муслим аро
Қутқу солган — шул одам!»
Олис юртдан келган биров
Айб қўйди беандиша!
«Назрул Ислом —
Халқига ёв,
Нифоқ истар ҳамиша».
Бу дунёда
Бор қабоҳат,
Бу дунёда бор ёлғон.
Аммо бундай
Ёвуз туҳмат
Бўлмаганди ҳеч қачон.
Назрул Ислом номи охир
Минг балога тақалди.
Эл учун
Жон тиккан шоир
Эл душмани аталди.
Хукм ўқилди.
Бош эгиб у
Аста борар ҳибс томон.
Ажаб!
Соқчи — бир ён ҳинду,
Бир ён эса мусулмон.
Уни туртар мусулмон ҳам,
Силталар ҳинд ҳаволдор.
— Қирпичокда ўлди акам,
Сенда экан айб, мурдор!
— Кўп азоблар чекди ҳинду,
Кўп қон тўкди мусулмон.
Сен кабилар йўқолса-ку,
Яшар эдик
Тинч, омон…
Аста қадам ташлар маҳбус
Ўйларидан огоҳ йўқ.
Соқчилар не билар,
Афсус,
Жаҳолатда гуноҳ йўқ.
ЖАҲОЛАТ ТЎҒРИСИДА РИВОЯТ
Алқиссаким,
Жуда қадим
Жаҳолатлик замонда
Бир донишманд улуғ ҳаким
Ўтган экан жаҳонда.
У кун бўйи
Гиёҳ териб
Кезиб тоғу биёбон,
Одамларга шифо бериб
Яшар экан
Шодумон.
Унга минг бир мушкул дарднинг
Аён бўлиб давоси,
Бора-бора
Одамларнинг
Ортаверди ихлоси.
Табобатга
Қалбан, руҳан
Фидо қилиб ўзини,
Ҳатто бир кун
Наштар билан
Очмиш
кўрнинг кўзини.
Ривож топмиш
Соҳиб ҳикмат,
Дониш,
Меҳнат мададкор.
Аммо
Қайда бўлса шуҳрат,
Ёнбошида
Ҳасад бор.
Дуохонлар, парихонлар,
Ўқувчилар чилёсин…
Хуллас,
Юртда бор нодонлар
Бошладилар иғвосин.
Тинмай
Кечаю кундузи
Топиб китоб сўзидан,
Дедилар:
«Дард берган —
Ўзи!
Давоси ҳам
Ўзидан!
Бандасига бермак дору
Яратганга исёндир.
Демак,
Ҳакимиши макру
Унинг ўзи
Шайтондир».
Бу сўзларни чин, деб билди
Нодон, жоҳил оломон.
Донишмандни сазо қилди,
Калтаклади
Беомон.
Чўр темирда
Кўксин доғлаб,
Дорга осмоқ бўлдилар.
Сўнг бўйнига харсанг боғлаб
Сувга босмоқ бўлдилар.
Кейин
Сувни, арқонни ҳам
Ҳайф билдилар
«шайтон»га,
Ёқинг, — деди
Энг бош ҳакам, —
Олиб чиқиб майдонга!»
Кенг майдонга
Кўмиб устун,
Боғладилар ҳакимни.
Сўнг темирни ўтга қўйиб,
Доғладилар ҳакимни.
Буюрдилар:
«Ёқинг шитоб,
Азозилнинг ошнасин.
Керак бўлса
Кимга савоб,
Чўп келтириб ташласин».
Савоб учун
Биров ўтин,
Биров ташлар дона хас.
Ҳаким бошин баланд тутиб
Жоҳил элга қарамас.
Бир пайт
Гулхан сари бир чол
Аста кела бошлади.
Қучоғида
Бир боғ похол,
Ғарам узра ташлади.
Деди:
«Асли туғилгандан
Басир эдим мен ўзим.
Сен жодунинг тиғи билан
Очиб қўйдинг кўр кўзим.
Тангри билиб
Яратган кўр,
Даво қилдинг не учун?
Охират мен — манглайи шўр —
Нима дейман
Сўроқ кун?
Ҳақ йўлидан озган одам,
Кўзим очиб, не бердинг?
Мени бир йўл
У дунё ҳам —
Бу дунёдан айирдинг.
Кўрлигимда
Бу оламни
Тасаввурда кўрардим.
Дунёдаги бор одамни
Мушфик билиб юрардим.
Шафкат ила
Ким нону ким
Чақа ташлаб кетарди.
Мен ҳам шунга кўнган эдим,
Менга шу ҳам етарди.
Қорним тўйса —
Саодатим,
Йўк туман хил тилаклар.
Ҳамсуҳбатим,
Ҳам улфатим
Жажжи ширин гўдаклар…
Ўйлар эдим дунёда бор
Мусаффолик,
Соддалик.
Кўзим очиб
Кўрдим илк бор
Бераҳмлик,
Сохталик.
Ўғрилигу фаҳшни кўриб
Жим юраркан одамлар.
Ўз дўстига
Кулиб туриб,
Тиғ ураркан одамлар.
Бир ёнда айш
Кўкка чирмаш.
Бир ёнда, боқ, оҳу воҳ…
Букун менинг кўнглимда ғаш,
Имонимда — иштибоҳ.
Дердим:
Юртни бир бор кўрсам.
Кўрдим.
Орзум тўқ энди.
Йўлда ётган хасчалик ҳам
Эътиборим йўқ энди.
Бу дунёдан тўйдим охир,
Адо бўлсам майлига.
Ё қайтадан,
Ўша басир,
Гадо бўлсам майлига!»
Бу сўзларни
Эшитди-ю
Фарёд қилди донишманд.
«Ёқинг, — дея сўради у, —
Олов бўлсин сарбаланд.
Тезроқ кетай
Бу дунёдан,
Ҳеч тоқатим қолмади.
Мендан шифо олди одам,
Олам — шифо олмади.
Хурофотнинг заҳри теккан
Нодон, жоҳил, гумроҳлар —
Давосига ожиз экан
Мен кашф этган гиёҳлар.
Кўр кўзларга
Меҳргиёдек
Нур бахш этди наштарим.
Қалблар кўзин очмоққа лек
Камлик қилди
Ҳунарим.
Одамларга мен яхшилик —
Қилмоқ бўлдим,
Нетайин,
Манглайда шу экан битик,
Ёқинг,
Куйиб кетайин!»
Ўт қўйдилар.
Ёнди гулхан.
Қаро бўлди самовот.
Жаҳолатнинг ҳукми билан
Қурбон бўлди
Буюк зот.
Гулхан ёнди
Кўкка ўрлаб.
Чўғи ҳар ён сочилди.
Шу оловдан
Элнинг, ажаб,
Ақл кўзи очилди.
Ўкиндилар,
Аза тутиб
Йиғладилар, куйдилар.
Донишмандга
Йиллар ўтиб
Олтин ҳайкал қўйдилар.
Э, воҳ,
Олим кўзи билан
Кўрсайди бу ҳурматни…
Аммо
Ҳаким ўзи билан
Олиб кетди ҳикматни.
Қўй, эй кўнглим,
Сен ул замон
Даҳшатин кам ўйлагин.
Сенга насиб бўлган даврон
Созин олиб
Куйлагин.
Шукроналик майин ичиб
Яйраб қолгин бир нафас.
Бу оламдан
Бир кун кечиб
Кетувчи бир биз эмас.
Кел, эй кўнглим,
Кел, муҳаббат,
Шеър завқига қонайлик.
Ўтда ёниш бўлса, фақат —
Ишқ ўтида ёнайлик.
Фақат
Бизга ғаму кадар,
Қайғу-ҳасрат ёт бўлсин.
То биз учун жон берганлар —
Руҳи мангу шод бўлсин.
Учинчи фасл
ТУТҚУНЛИКДА
«Онажоним,
Менга бу кун
Сендан ўзга дилхоҳ йўқ.
Зиндондаман,
Билмам, нечун,
Менда зарра гуноҳ йўқ.
Гуноҳкорман
На оллоҳим,
На виждоним олдида.
Фақатгина…
Бир гуноҳим
Онажоним олдида.
Кечир, онам!
Кўзингда ғам,
Азоб бўлдим жонингда.
Букун байрам,
Мен букун ҳам
Бўлолмадим ёнингда.
Одамлардек
Беозор, тек
Яшаб юрсам нетарди.
Менга толе,
Сенга тинчлик
Балки насиб этарди.
Булбулларга,
Гулларга маст
Ёзсам фақат ғазаллар,
Балки мени
Миршаблармас,
Изларди ёш гўзаллар.
Менга ҳам ёр сокинлигу
Сенинг ҳам йўк бу дардинг;
Мен — уйлик,
Сен — келинлигу
Набиралик бўлардинг.
Оҳ, у йўл берк,
Менда йўқ эрк,
Тирик умрим — афтода.
Не қилайки,
Одамлардек
Яшолмадим дунёда.
Лек кўнглимда нолиш эмас,
Алланечук дилшодлик.
Гарчи жисмим
Банди қафас,
Руҳимда бор озодлик.
Туғилишдан қул эмасман,
Қуллик ёт бу жонимга.
Эрк истаги
Сутинг билан
Кирмиш менинг қонимга.
Мени оташ, гирдобларга
Отган ўшал истагим.
Онажоним,
Азобларга
Қўйди сени юрагим.
Мени кечир,
Фақат сендан
Букун узр сўрайман.
Узр сўраб, умид билан
Хаёлимни ўрайман.
Рози бўлгин,
Гар ўрлонинг
Юрак қўрин асролса.
Бир кун она Ҳиндистоннинг
Хизматига яролса».
* * *
Вақт кам бўлса,
Ундан одам
Улгурганча олади.
Кўп бўлса, не қиларин ҳам
Билолмасдан қолади.
Шоир қайноқ иш қўйнида
Кун ўтганин билмасди.
Нақ бир олам юк бўйнида,
Кеча кундуз тинмасди.
Бўш вақт бермас жарида ҳам
Ноширликнинг иши кўп.
Уйда, элдан нарида ҳам
Тинч йўқ,
Йўқлар киши кўп.
Бир томонда битилмаган
Достонлари беҳисоб.
Бир ён
Кўриб етолмаган
Ётар минг-минг жилд китоб…
Шеър устида ўлтирмоққа
Танҳо бедор кеча бор.
У худодан
Ўй сурмоққа
Вақт сўрарди неча бор.
Мана фурсат,
Хаёл учун.
Ўй сур, кўкка ҳаволан.
Керак бўлса, умринг бутун
Қайта яша хаёлан.
Аммо
Хаёл, ўйдан не наф,
Қўлда қалам бўлмаса,
Юрак очмоқ учун сўйлаб,
Дилдош одам бўлмаса.
Қалам надир,
Бўлса аён
Кетмаслиги бекорга,
Бармоғидан чиқариб қон,
Ёзар эди деворга.
Умид бўлса
Бир кимсанинг
Келишидан садога,
Дилдош надир,
У дил сасин
Етказарди самога.
Аммо бенаф.
Кўз олдида
Фақатгина тош девор.
Хаёл эса… хаёлида
Поёнсиз бир бўшлик бор.
* * *
Назрул Ислом тор зиндоннинг
Туйнугидан карайди.
Кўриб зангор соф осмоннинг —
Бир парчасин,
Яйрайди.
Унда
Эркин қанот коқиб
Қушлар учиб юрибди.
Бунда
Шоир кўкка боқиб
Ҳавас қилиб турибди.
Қушлар билан учай деса,
Қани унинг қаноти?
Бир оламдир
Орзу эса…
Етармикан ҳаёти?
Назрул Ислом
тор зиндоннинг
Туйнугидан қарайди.
У фалақдан
Ҳиндистоннинг
Толеини сўрайди.
«Майлига,
Мен тутқун бўлсам,
Сен озод бўл,
Онажон!
Минг қийноқда
Майли, ўлсам,
Юртим,
бор бўл,
Бўл омон.
Умрим етса,
Меҳринг таянч,
Сени яйраб куйларман,
Бу кун эса,
Мушкул,
аянч
Қисматингни ўйларман.
Неча минг йил
Манглай теринг
Тўкиб ерга,
қолдинг оч.
Сен оламга
Ипак бериб
Ўзинг ўтдинг
ялангоч.
Бебаҳо —
фил суякларинг,
Баҳринг аро —
тўла дур.
Ғаввос қилиб гўдакларинг,
Келгиндилар
оладур.
Юртим,
Битмас матонатинг,
Сен —
мужассам бардошсан.
Фил сингари
Зўр қудратинг,
Фил сингари
Ювошсан.
Она ўлкам,
Бир кун сени
Озод кўргнм келади.
Истибдоднннг занжирини
Барбод кўргим келади.
Кўтарасан
Сен ҳам қаддинг,
Йўл оларсан
эрк сари.
Ҳимолайнинг ортидаги
Озод ватан сннгари».
Назрул Ислом
Зиндонда банд,
У зах ерни қучарди.
Шеъри эса қушлар билан
Осмонларда учарди.
Кенгликлардан ошар эди
Қалб шукуҳи шоирнинг,
Эл дилида
Яшар эди
Исён руҳи шоирнинг.
Ўз умрини қилганди у
Шеъри билан жовидон.
Ўқир эди
Уни ҳинду,
Ёдлар эди
Мусулмон.
Шоир банди, |
Шеъри бироқ
Учар эди бетўсиқ,
Ҳимолайдан ошиб
Узоқ —
Кетган эди бу қўшиқ.
Дунё бўйлаб
Довруқ солди
Назрул Ислом эрк саси… |
Ҳиндистонда эсиб қолди
Озодликнинг нафаси.
* * *
Қийнадилар уни
Узоқ —
Юртдан келган жаноблар.
Синдирмади аммо қийноқ,
Буколмади азоблар.
Умид унга сабот берди,
Ишонч берди
Матонат.
Юрагига қанот берди
Она юртга
Муҳаббат.
Бу кунлар ҳам ўтиб кетар,
Ҳаёт олдда…
Ҳали ёш…
Баъзан…
Хаёл суриб кетар
Тош деворга қўйиб бош.
Ёш кўнглига қилар таъсир
Фалакнинг каж хислати.
Кўз олдидан ўтар бир-бир
Шоирларнинг қисмати.
Бобокалон Рудакий дер:
«Қулоқ солгин сўзимга.
Адолат деб битдиму шеър,
Нил тортдилар
Кўзимга».
Навоий дер:
«Зулмат аро
Кўп изладим йўлимни.
Мен ўзимни қилдим, адо,
Енголмадим зулмни».
Назрул Ислом фарёдига
Ўхшар барин нидоси.
Охир
Шоир кўз олдига
Келар Бобур сиймоси.
Дейди:
— Тингла огоҳ бўлиб,
Гар сен бўлсанг тутқунда,
Мен бир юртга подшоҳ бўлиб,
Умримўтди қувринда.
Ўн иккимда
Тахтга миндим,
Ёш очилди кўзларим.
Қондошларга ёв кўриндим,
Мени сотди дўстларим.
Нажот истаб
Мен ҳар нафас
Қуюн каби елганман.
Юртингга мен
Шоҳ бўлибмас,
Паноҳ излаб келганман.
«Толе йўқи жонима балолиғ бўлди,
Не ишники айладим, хатолиғ бўлди.
Ўз юртни кўйиб, Ҳинд сори юзландим,
Ё раб, нетайин, не юз қаролиғ бўлди».
Шоир бўлиб,
Эл ичида
Руҳимўсди шонимдан.
Шоҳ бўлиб,
Ёв қиличида
Доғлар қолди қонимдан.
Мен шоҳ бўлиб,
Алам билан
Кўрдим жангу
Суронни.
Шоир бўлиб
Қалам билан
Олдим ярим жаҳонни.
Келтирди кўп бало, ситам
Тирикликда тахту тож.
Ярим минг йил сўнгида ҳам
Ёғар менга
Таъна тош.
Ғусса ичра
Ўйлар шоир
Фалакнинг каж хислатин.
Бунча оғир
Этдинг, тақдир,
Шеър аҳлининг қисматин?
Пушкин шеъри
Қилди фарёд,
Ўққа тутди ўт қалбни.
Лермонтовни отган жаллод
Дорга осди
Машрабни.
Шоирларнинг —
Эркдир дини,
Эркка сажда қилдилар.
Эрк куйчиси
Насимийни
Товонидан шилдилар…
Назрул Ислом
Сурар хаёл,
Ўйи адо бўлмайди.
Дер:
Шоирда
бор бир иқбол,
Яъни,
Шоир ўлмайди.
ШОҲИ ЖАҲОН ВА АВРАНГЗЕБ ХАҚИДА РИВОЯТ
Подшо одил бўлмас, деган
Ақидабор —
Ўйлайлик.
Келинг,
шоҳлар золим экан,
Бизлар одил бўлайлик.
Тождорлардан безди дунё,
Кўравериб золимлар.
Шоҳлар аро
Бўлган аммо
Шоирлару олимлар.
Тарих кўп йил таҳқир битар
Чингиз каби жобирга.
Аммо мангу таъзим этар
Улуғбекка,
Бобурга.
Хуллас…
Тахмин, Мирзо Бедил
Тириклиги вақтида
Шоҳи Жаҳон ўттиз бир йил
Ўлтирди Ҳинд тахтида.
Неки қилди —
Ҳақ деб билди,
Билди шуни адолат.
Кимларгадир зулм қилди,
Кимларгадир — саховат.
Ўз даврида даврон сурди,
Ёдласин деб асрлар —
Неча-неча шаҳар қурди,
Шаҳар ичра —
Қасрлар…
Май ҳамичди,
Айш ҳам қилди,
Ғуссасини ўлдирди.
Хазинани зару дилни
Шодлик билан тўлдирди.
Шоҳи Жаҳон жасур, доно,
Кўп ҳикматга ёр эди.
Шоҳнинг аммо
Бир бедаво
Оғир дарди бор эди.
Ҳар комирон одамнинг ҳам
Бўлганидек бир ками,
Шоҳ кўнглига
Гоҳ чўкиб рам,
Қаро эди олами.
Бу ғам — на мулк, на дарди шон
На фарзанд, на ишқ доғи.
Номсиз ғамки,
келар осон,
Қийин эди кетмоғи.
Бундай чоғлар ором берур
На сайру на саёҳат.
Кўзларидан қочарди нур,
Юрагидан ҳаловат.
Зардоб ютиб ғуссасидан,
На суҳбат,
на май талаб —
Улуғ подшо гўшасидан
Чиқмас эди ҳафталаб.
Кўзёш ювар юзларини,
Кўнгли тўла таҳлика…
Шунда
унинг сўзларини
Тинглар эди
малика.
Айтар эди шоҳ ўз дардин
Мумтоз Маҳал хонимга:
«Тўйдим тож-тахт,
Мулк — баридан,
Бари тегди жонимга.
Бу давлат,
Бу шону шавкат
Омонатга ўхшайди.
Вазирларнинг фикри фақат
Хиёнатга ўхшайди.
Барчасининг чўнтагида
Шоҳ қасдига пинҳон ўқ.
Фарзандларим юрагида
Менга зарра меҳр йўқ.
Ҳар бир шарпа
Менга қўрқинч —
Ҳолат бўлиб кўринар.
Умримсўнги —
тўла ўкинч,
Даҳшат бўлиб кўринар.
Бўлмай туриб
Бир фалокат,
Ё бир фитна қурбони,
Тарк этсайдим
Бехосият,
Бевафо бу дунёни».
Шунда гўзал Мумтоз Маҳал
Тинглаб шоҳнинг зорини,
Ўқиб ҳар гал
Битта ғазал,
Овутарди ёрини.
Бедорликда тунлар билан
Уланарди кунлари
Минг бир кеча
Эртак айтган
Шаҳризода сингари.
Зулму фитна,
адоватнинг
Гуноҳлигин ўқирди.
Мангуликка адолатнинг
Ҳамроҳлигин ўқирди.
Ўқир эди одамки бор,
Ўтмоғи бор жаҳондан.
Фақат эзгу ишлар ёдгор
Қолғусидир инсондан.
Юрагига шоҳнинг қанот —
Берар эди разаллар.
Қанот надир —
Қайта ҳаёт
Берар эди ғазаллар.
Лекин шоҳнинг
Қай гуноҳи,
Қай зулмига интиқом —
Бир тонг
кўкка чикди оҳи,
Қўлдан тушиб синди жом.
Воҳ,
ҳеч кимга
йўкдир омон,
Йўқдир омон
ажалдан.
Жудо бўлди Шоҳи Жаҳон —
Қалби Мумтоз Маҳалдан.
Девонага айланди шоҳ,
Дардин элга сўзлади.
Мажруҳ шердек
Тўлғанди гоҳ,
Гоҳ бўтадек
бўзлади…
* * *
Кунлар ўтиб
Шоҳи Жаҳон,
Тенгсиз ҳажр азобида
Қурмоқ учун берди фармон
Маликага обида.
Деди:
«Тикланг, шундай сарой,
Зарни қилманг ҳеч ҳисоб.
Ҳавас қилсин кечалар ой,
Кундузлари — офтоб.
Ер юзида унинг асло
Баробари бўлмасин,
Мумтоз Маҳал номи дунё
Тургунича ўлмасин».
Ишга тушди
Сонсиз асир,
Меъмор,
наққош,
сангтарош.
Занжи қуллар оғоч ташир,
Филлар ташир харсангтош.
Йигирма йил
Йигирма минг
Жон жабридан бир амал —
Мўъжизаси бу оламнинг
Бино бўлди
Тожмаҳал.
* * *
Йигирма йил…
Вақт — бешафқат.
Кўпни кўриб дунёда,
Шоҳ қариди,
Лек алпқомат
Йигит бўлди шаҳзода.
Тилак қилди
Шоҳи Жаҳон:
«Ўғлим фақат шод бўлсин.
Мендаги бул дарди ҳижрон,
Ҳасратларга ёт бўлсин».
Ошно қилди
ўйин, кулгу,
Овга, чолғу,
санъатга.
Хаёлотни қилди мамнуъ,
Ўргатди шавқ,
ғайратга.
Ёвқур,
жасур,
ҳар бир ишга
Қодир қилиб ўстирди.
Тиғ уришга,
ўқ отишга
Моҳир қилиб ўстирди…
Фан бобида имло ила
Шариатдан берди дарс.
Нутқ санъати,
ҳарбий ҳийла,
Сиёсатдан берди дарс.
Лек, раҳмат, деб
Дарслар учун,
Мана ҳарбий найранг, деб,
Отасига қарши бир кун
Исён қилди Аврангзеб.
Шоҳ қўлида қилич синди,
Ниҳоя йўқ армонга.
Отаўғил тахтга минди,
Ота тушди зиндонга.
Деманг,
булар ривоятдир —
Хаёлотда етилган.
Бу шафқатсиз ҳақиқатдир,
Тарихларда битилган…
Вақт етиб
Минг олтмиш тўққиз
Йилнинг шаъбон ойига,
Чўктирдилар отани тиз
Ўз фарзанди пойига.
Аврангзеб
Тақдир экан,
Не дей ўзга,
Фалак ҳукми — адолат.
Шоҳи Жаҳон
Бас,
Ҳожат йўқ ортиқ сўзга,
Содир бўлди хиёнат.
Терс айланди гардуни дун,
Сўзла,
недир муродинг?
Ҳукм — сенинг ҳукминг бу кун,
Вожиб — сенинг ироданг.
Аврангзеб
Аламингга ниҳоя йўқ,
Не тахтапараст одамсан.
Бугун
Сенга ҳимоя йўқ,
Аммо нетай,
отамсан.
Ўйла ўзинг,
Гуноҳ кимда?
Кимдан олдим тарбият?
Сен уйғотдинг юрагимда
Тожу тахтга муҳаббат.
Бу туйғуни бериб, нега
Қаро қилдинг бахтингни?
Сўнг, қариб ҳам
Нечун менга
Бўшатмадинг тахтингни?
Ҳа, ҳа!
Инсон шоҳми, гадо
Одамсутин ичгандир.
Тирикликда қайси подшо
Тожу тахтдан кечгандир?
Шоҳи Жаҳон
Келар бир кун сенга ҳам гал,
Ёшсан,
вақт бор синовга.
Ўзингга ур тиғни аввал,
Оғримаса —
бировга.
Шуҳрат майи ғоят ширин,
Сархуш қилар одамни.
Сен бу тахтга етдинг, лекин
Забун қилиб отангни.
Унутмаки,
Дохил бўлдинг
Тождорликнинг шонига,
Э, воҳ,
бўяб икки қўлинг
Икки оранг қонига.
Бобур насли
тарихида
Бу энг қаро бир варақ.
Билки, инсон тақдирида
«Алқасосул миналҳақ!»
Аврангзеб
«Ҳақдан қасос!»
Аё, Хуррам!
Сен ҳам мендек бўлгансан.
Ўз отангга қарши сен ҳам
Бир вақт исён қилгансан.
Юришмади
Лек омадинг,
Келолмай тахт ёнига,
Қўлларингни бўёлмадинг
Бузрукворинг қонига.
Шоҳи Жаҳон
Кўтарганман исён ростдан,
Макр эмасди у бироқ.
Салтанатни инқироздан
Лозим эди қутқармоқ.
Аён этди вақт —
ким ҳақли,
Кўрди, билди жаҳон ҳам.
Инсон билан инсон фарқли,
Исён билан исён ҳам.
Аврангзеб
Ўз қилмишин
Ҳар бир тождор
Адолат деб айтадир.
Билур ёлғиз парвардигор —
Чин ҳақиқат қайдадир.
Мен — Оллоҳмас,
Не билайин,
Лек қиличим кесган пайт,
Энди сени не қилайин,
Падаримсан,
Ўзинг айт.
Шоҳи Жаҳон
Ажаб,
мени падар дейсан,
Лек меҳр йўқ кўзингда.
Не қилай, деб сўрма мендан,
Ихтиёринг ўзингда,
Лозим кўрсанг қай ажални,
Буюр —
Хоҳ кес,
хоҳи ос.
Илтимосим —
Тожмаҳални
Вайрон қилма,
шу холос.
Ўша мендан ёдгор танҳо.
Уйғоқ руҳим,
Юрагим.
Жонимни ол,
руҳим аммо
Хароб қилма.
Сўрагум…
Аврангзеб
Ваҳшийликка бормас қўлим,
Тожмаҳални бузмасман.
Сўрамагил мендан ўлим,
Ота бошин узмасман.
Падаркушлик шонин асло
Раво кўрмамўзимга
Сен яшарсан
Мендан ризо,
Ризо бўлсанг сўзимга.
Эрта мени подшо қилиб
Кўтарурлар,
келарсан,
Халқ олдида,
Ризоман деб
Мени дуо қиларсан.
Қариб қолдинг,
Тахт ғамин қўй,
Ором гаштин суриб ёт.
Ҳузуримда маслаҳатгўй
Бўлиб қолгин умрбод.
Шоҳи Жаҳон
«Маслаҳатгўй бўлиб қолгин
Ҳузуримда умрбод…»
Сен дунёга келган ул кун
Мен нақадар эдимшод.
Юрганингда атак-чечак,
Минганингда илк бор от,
Келин кўриб,
Сўнгра гўдак…
Мен нақадар эдим шод.
Ўша шодон дамлар нечун
Мен дунёдан ўтмадим.
Ё болангга тўй қилган кун
Сенга аза тутмадим.
Кўзларимга бутун дунё
Ҳеч оқармас тун бу кун.
Сулолангдан,
Бобур мирзо,
Омад кетган кун бу кун,
Э, воҳ,
Ота-фарзанд аро
Кўтарилди оқибат.
Бу — интиҳо!
Чин интиҳо —
Етиб келди оқибат!
* * *
Тарих —
бир минг олтмиш тўққиз
Йилнинг шаъбон ойида
Тож соҳибин
Қилдилар ҳибс
Ўзи суйган жойида.
Яъни аркли саройида —
Шаркда шундай қоида —
Иззат-икром ўз жойида,
Қўш гиламлар пойида.
Фақатгина тахту тож йўқ,
Машварат йўқ,
Девон йўқ.
Хазинага эҳтиёж йўқ,
Чунки қўлда фармон йўқ.
Кеча Ажам, Рум, Хитога
Машҳур бўлган буюк шоҳ,
Қараб ётар кенг дунёга
Тор дарчадан…
Кўкда моҳ
Аста кезар,
Сочар хомуш
Борлиқ узра сиймин ҳал.
Мисли хаёл,
Сеҳри туш,
Мағрур турар Тожмаҳал…
* * *
Эй дил,
Қулоқ бер нидога,
Токи ерда инсон бор,
На подшога,
На гадога
Алқасосдан омон бор.
«Жафо учун,
Вафо учун
Ҳаққин олди Шоҳ Жаҳон.
Бири уни қилди забун,
Бири эса — жовидон.
Ғамли тарих ибрат бўлсин,
Бўлсин сенга намуна…»
Дея, аста, маъюс, сокин
Оқиб ётар Жамуна.
Тўртинчи фасл
ШАРПАЛАР
Инсоният
Минглаб қийноқ —
Ўйлаб топган дунёда.
Бу қийноқлар ичра бироқ
Бириси энг зиёда.
Унга тоқат йўқ инсонда,
Йўқ ундан зўр
Дил доғи.
Бу изтироб —
Тор зиндонда
Танҳоликнинг қийноғи.
Шоир қалбнинг
Дилдоши йўқ,
Қийналади
ёш жони,
Қутулмоқнинг
иложи йўқ,
Йўқ ўлмоқнинг
имкони.
Назрул Ислом
Ўйлаб ётар
Шифтга боқиб
Узун кун.
Неча-неча тонглар отар,
Неча-неча чўкар тун.
Гоҳ
Ажиб бир ҳолат бўлар.
Ҳайрон бўлар
ўзига,
Алланечук
Оқ шарпалар
Кўринади
кўзига.
Улар келиб
Ҳар замонда:
«Етар!
Шоир!
Тур! — дейди. —
Ўлтирма бу
зах зиндонда,
Бизлар билан юр», дейди,
«Йўқ, йўқ», — дея
Тутқун шоир, —
Шарпаларни қувади.
Кўздан оққан
Аччиқ ёши
Юзларини ювади.
Шеър ўйлайди
Назрул Ислом,
Излаб жонга ҳаловат.
Ўйда шеър йўқ,
Дилда илҳом,
Руҳда шавқи синоат.
Наҳот,
Тамом бўлди шоир?
Наҳот, битди саботи?
Наҳот,
Қалбда тугади шеър,
Тугамасдан ҳаёти?
Ахир, унда
Қанча орзу,
Ишқ бор эди,
муддао!
Наҳот тамом
Барчаси…
У
Қилди кўкка
Илтижо:
«Эй, холиқи олам,
Тилагимни қондир,
Умримга бер барҳам,
Вужудимни ёндир.
Ҳолим бир сенга ҳам —
Бир менга аёндир,
Яратибсан одам,
Одамликча қолдир.
Тугади ирода,
Йўқ ўзга дил розим,
Етганим маъвода
Бўлинсин овозим.
Ким, авжи навода
Синдиргил бу созим,
Энг олий фазода
Тугасин парвозим.
Шоирга дунёда
Аслида шу лозим.
Эй, холиқи олам,
Тилагимни қондир,
Умримга бер барҳам,
Вужудимни ёндир.
На жонда ғайратим,
На кўзда ҳайратим,
На дилда алам бор,
На қўлда қалам бор.
На бошда фикратим.
На керак
Сийратим.
Эл учун адоман,
Тугадим тамоман.
Сиғмай кенг жаҳонга,
Сиғдимтор зиндонга.
Эй, ҳолиқи олам,
Тилагимни қондир,
Умримга бер барҳам,
Вужудимни ёндир!»
Назрул Ислом
Қилган нидо
Етди
юксак осмонга.
Олий руҳлар
Уни раво
Кўрмадилар
зиндонга.
Шоир руҳин
Олиб мангу
Кўкка
парвоз этдилар.
Тор зиндонга
Фақат жону
Жисмин ташлаб кетдилар.
Назрул Ислом
Тор катақда
Девонавор турибди.
Руҳи унинг
кенг фалақда
Қанот ёзиб юрибди.
ОЛИЙ РУҲЛАР ТЎҒРИСИДА НАҚЛ
Болалиқда эшитганим
Талай-талай эртакдан —
Хаёлимда бири маним,
Сира чиқмас юрақдан.
Марҳумларнинг руҳи кўқда
Доим учиб юрармиш.
Биз уларни кўрмасак-да,
Улар бизни кўрармиш,
Биз хайрли ишлар қилсак,
Шодон бўлар эмишлар.
Мабодо,
Биз ёмон бўлсак,
Нолон бўлар эмишлар.
Дўст, қариндош —
уруғларнинг
Руҳи — оддий руҳ эмиш.
Лек даҳолар,
Улуғларнинг
Руҳи — олий руҳ эмиш.
Уз аршидан
Улар бизга
Бўлармишлар раҳнамо.
Кўп ишларни дилимизга
Солармишлар доимо.
Йирокда
Дард ичра қолиб
Дўстимиз зор бўлса гар,
Дилимизга ғашлик солиб,
Қилармишлар
Бохабар.
Бизни кундуз
Банд этса иш,
Холи топиб уйқуни,
Улар бизга эслатармиш
Кетганларнинг руҳини.
Шунинг-чун ҳам
Дилимизни —
Кўмармишлар ёрдуга.
Қилармишлар ошно бизни
Меҳр деган туйғуга.
Офат келса
Бизга ногоҳ,
Билгувчи ҳам улармиш.
Фалокатдан бизни огоҳ
Қилғувчи ҳам улармиш.
Аммо
Олий руҳлар фақат —
Пок дилларга ёр эмиш.
Қайда бўлса самимият —
Ўша ерда бор эмиш.
Улар яшар
Биздан ўзга,
Бенамоён ва бесас.
Шарпалари ҳеч бир кўзга,
Ҳеч қулоққа сезилмас.
Улар бизни
Кўриб турар,
Буни сезмас нодонлар.
Улар билан суҳбат курар
Фақат
Буюк инсонлар.
Улар борки — бизлар одам,
Ҳақиқат бор беомон.
Яхшилик ҳам,
Ёмонлик ҳам,
Қайтар бир кун, бегумон.
Биз мабодо,
қилсак гуноҳ,
Ҳар қанчаки хилватда,
Олий руҳлар
Бўлур огоҳ,
Жазо берар албатта.
Лаззат ширин,
Давлат ширин,
Ҳеч тўймаслар одамлар.
Руҳлар борки,
бир-бирларин
Еб қўймаслар одамлар.
Кел, эй кўнглим,
Руҳларни сен,
То борсанки, қилгин ёд.
Кимлар уни виждон десин,
Кимлар десин
Эътиқод.
Аммо улар
Дунёда бор!
Шак келтира кўрмагин.
Мени нопок йўлдан
Зинҳор,
Зинҳор олиб юрмагин.
Ҳатто ўзинг қолсанг ёлғиз,
Дема,
Мендан огоҳ йўқ,
Яшамоқдан эътиқодсиз,
Ортиқ ерда гуноҳ йўқ.
Бешннчи фасл
ОЗОДЛИК
Байроқ қилиб,
Эл қўзғалди —
Назрул Исломисмини.
Тор зиндондан уни олди,
Аммо фақат
Жисмини.
Назрул Ислом
Озод,
Аммо
Эл қаноти қайрилди,
Ёш,
навқирон,
Тирик сиймо —
Шоиридан айрилди.
Назрул Ислом
Шеъри бутун
Ҳиндистонда янграрди.
Аммо шоир
уни бугун
На тинглар,
На англарди.
Шоирини қўймай —
Қўлда —
Эл кўтариб элтарди.
На қувонар
Шоир бундан
Ва на парво этарди.
Бир ёнидан қучар ҳинду,
Бир ёнидан мусулмон.
Аммо
Ҳушдан айрилган у,
Унга ётдир бу жаҳон.
Табриклайди
Уни Токур,
«Озодлигинг муборак!»
Рўзномалар қутлов ёзур.
Булар унга не керак?
У на уйғоқ
Ва на ухлар,
Ҳиссиз боқиб турарди.
Руҳи унинг
Олий руҳлар
Даргоҳида юрарди.
Шоир топди
Эрк чинакам,
Озод бўлди тамоман.
Бир йўл унга дарди олам
Барбод бўлди тамоман.
У бир йўла
Шўришлардан,
Савдолардан қутулди.
Жабру жафо кўришлардан,
Низолардан қутулди.
Қутулди
у сиғолмаган,
Сиғдирмаган жаҳондан,
Холис бўлди
Ҳам зиндондан,
Ҳамзиндондек замондан.
Ҳам тарк этди
Бир йўл уни
Эл дардидек оғир юк.
Бу дунёда
қолди тани,
Беҳуш, беруҳ,
ва буюк.
* * *
Қирқ йил ўтди,
Узоқ қирқ йил.
Бу дунёдан бегона —
Назрул Ислом
Яшар бедил,
Яшар дарвиш,
Девона.
Қирқ йил ичра
Нелар кўриб,
Нелар чекди
Ҳиндистон.
Аммо
кўзи
Очиқ туриб,
Ғофил ўтди
ёниқ жон.
Босқинчилар
Юртдан кетди —
Эл ғазаби
Қуволди.
Шоир
Буни
На ҳис этди,
На кўрди,
На қувонди.
Назрул Ислом
Бу дунёда
Етмиш беш йил
Яшади.
Аммо
Ўттиз икки ёшда
Бу дунёни
Ташлади.
Шоир умри
Қолди шеърда,
Қолди
Ёниқ достонда.
Битганлари
унинг —
ерда,
Руҳи эса —
осмонда.
ЗОҲИДЛАР ВА ОРИФЛАР ҲАҚИДА ҲИКОЯТ
Бу минг йиллик ҳикоятдир,
Баён этган қосидлар.
Тарки дунё
Саодатдир,
Деб айтдилар зоҳидлар.
Тирикликда
Улар ўлим
Шаробини тотдилар.
Бу оламдан айру бўлиб,
Ғорга кириб ётдилар.
Аҳли зуҳуд бандаларни
Дарвешликка чорлади.
Лек киймади жандаларни,
Ориф инсон
Бормади.
Зоҳид сўзи:
Кеч жаҳондин,
Тинглагил шайх мақолин.
Ориф сўзи:
Оллоҳ замин
Узра сочган жамолин.
Зоҳид айтди:
Шароб ҳаром,
Осий эрур майпараст.
Лекин шоир Умар Хайём
Ишқ майига бўлди маст.
Зоҳид деди,
Ҳуру ғилмон,
Ориф деди, жонона.
Қайс Лайлининг ишқи билан
Мажнун бўлди девона.
Тун борки,
Тонг бор унга зид,
Сув бордирки — аланга.
Туғилганда
Ерда зоҳид,
Ориф келди оламга.
Ваҳдат майин
Тўла ичиб,
Шавққа тўлди шоирлар.
Зоҳидларга қарши чиқиб,
Ориф бўлди шоирлар.
То дунёга келмиш башар,
Бир жабҳада келиб дуч,
Бирга яшар,
Ҳам курашар
Инсон аро икки куч.
Бошлар бошқа-бошқа йўлдан
Бошқа-бошқа тилаги —
Зоҳид янглиғ ақли билан,
Ориф янглиғ юраги.
Бири тутиб
Айш йўлин берк,
Тийилмоққа ундайди.
Бири эса шалоладек
Қуйилмоққа ундайди.
Мен ҳам битта саргашта жон,
Ўрта йўлда турурман.
Улар аро икки жаҳон
Овораси эрурман.
Шеър, ишқ фаслин
Илк онидан
Раҳнамодир қалб менга.
Балки шеърнинг осмонидан
Тушмоқ чоғи заминга…
Эй кўнгил, бўл содиқ ҳабиб,
Мени зинҳор ташлама.
Ҳабибим бўл, аммо ҳадеб
Ўз кўйингга бошлама.
Ёлғиз маним деса фикрат,
Йўқ, маним, деб даъво қил.
Лекин гоҳи,
Етди фурсат,
Фикратга ҳам ошно кил.
Тутма менга ишқ йўлин берк,
Майли, тошгин, қуйилгин.
Аммо ўзга берма кўп эрк
Қирқни кўрдинг, қуйилгин.
Бас, ўй сурма, сенга дунё —
Асроридан не ғам бор?
Бу дунёда
Одил танҳо
Вақт аталган ҳакам бор!
НИҲОЯТ
Деҳли 20 март, 1979 йил
Ўт балоси,
Сув балоси,
Ортиқ ерда бало йўқ.
Лек офатнинг йўқ давоси —
Бош кўтарса
Халойиқ.
Ўту сувга тадбир бордир,
Эл ғазаби — беомон.
Ўт ночордир,
Сув ночордир
Қўзғалса оч оломон.
Шундай дейман
Тўхтаб қолган
Автобусда ўлтириб.
Намойишга эл қўзғалган,
Кўчаларни тўлдириб
Оқиб келар ялангоёқ —
Деҳқон, косиб, коранда.
Икки юз минг
Қўли қадоқ,
Икки юз минг
Оч банда.
«Беринг бизга ер билан сув,
Меҳнат беринг,
Беринг нон».
Бош кўтарган
Тамилнаду,
Бош кўтарган Ражастон.
«Бу тупрокда,
Айтинг, инсон —
Нега бунча беқадр?
Бизда ҳам бор орзу,
армон,
Гуноҳимиз нимадир?
Ё айбимиз —
Бизнинг маскан —
Шу жафокаш ватанда?
Қаролик ё ўт туташган
Қаро кўзда,
Баданда?
Бировларда ҳар нарса бор,
Бизда эса…
Нега биз —
Фақат чайир,
аммо ночор
Қўлгагина эгамиз?
Яралишда
Ҳам маҳшарда
Тенгмиз,
Инсон бўламиз.
Не учун биз кўчаларда
Туғиламиз,
Ўламиз?
Асли қисмат
ё асирлик,
Изтироб, кўз ёшмиди?
Шарқ чиндан ҳам минг асрлик
Қотиб қолган тошмиди?
Эл оқими қатор-қатор,
Йўқ,
Шашқатор —
кўздан дур.
Оқиб келар
Панжоб,
Биҳор,
Майсур,
Ассом,
Манипур…
Оқиб келар уфқ тагидан
Сўнгсиз қора оломон.
Бу –
Ҳиндистон юрагидан
Силқиб оққан
Қора қон.
Мен бу фурсат
Иштироксиз
Деразадан қарайман,
Не қилайки,
Бунда ёлриз
Томошага ярайман.
Негаки,
Мен ўзга элдан,
Балки ўзга замондан,
Балки бунда учиб келган
Йироқ юлдуз томондан —
Бир меҳмонман.
Ҳайрат кўзин
Машъал қилиб боқаман.
Хаёлан
Шул мавжли тўлқин
Қучоғида оқаман.
Жисман четда,
Аммо руҳан
Ғалаёнда мен ҳам бор.
Назрул Ислом
Руҳи билан
Бормоқдаман бир қатор.
Мен ҳамалвон
Тиғ кўтардим.
Шу эл доғи доғимдир.
Дарди унинг —
Менинг дардим,
Оҳи — менинг оҳимдир.
* * *
Кўтаролмай
Дардлар юкин,
Замин қалқиб турибди.
Назрул Ислом
Руҳи букун
Олам кезиб юрибди.
Илҳом чоғи
Дил заминдан
Кўк тоқига ўрлайди.
Назрул Ислом
Руҳи мендан
Шунда ҳисоб сўрайди.
Шоир бўлиб
Элга букун
Даркормисан,
дер менга.
Фидоликка халқинг учун
Тайёрмисан,
дер менга.
Дер:
«Шоирлик — юракда қон —
Силқиб турган жароҳат.
Тиламасман сенга, ўғлон.
Осуда бахт,
Фароғат.
Тиламасман бир зумором,
То тириксан,
Бедор бўл.
Азоб берсин сенга илҳом,
Шеър дардида бемор бўл.
Тақдирингдан сенга дунё
Роҳатларин сўрмасман.
Ўз қисматим
сенга аммо
Сира раво кўрмасман.
«Сақла, —
дейди, —
юрак қўринг.
Дил оташинг сўнмасин.
Умринг адо бўлмай туриб
Чўғинг адо бўлмасин».
1978-1979
Эркин ВОҲИДОВ
“Шеър дунёси” (“Шарқ” нашриёти, 2001) китобидан
https://saviya.uz/ijod/nazm/ruhlar-isyoni/