Adabiyotshunos olim, professor Qozoqboy Yoʻldoshev bilan muloqot
– Odamiyat jannatdan quvilgandan beri oʻzining mohiyatini axtaradi. Bu izlanish esa unga hayot, zavqu shavq va halovat beradi. Inson oʻzini anglash yoʻlida koʻp sharafli yoʻllarni bosib oʻtdi. Zamon tili bilan aytganda yuksak taraqqiyotga, sivilizatsiyaga erishdi. Lekin… bilasizmi, insoniyat muammolarining koʻlami hecham oʻzgargani yoʻq. Aksincha, bu muammolar asrdan-asrga ulkanlashib, boshi berk koʻchaga kirib bormoqda. Keling, kichginagina bir misol keltiramiz: tasavvur qiling, zarurat boʻlsa bugun ekranda tanamizning har bir hujayrasini kuzatish, uning ustida tajriba oʻtkazish va hatto harakatlanishini taʼminlash imkoni bor. Lekin shu apparatlarga yarasha kasalligimiz ham bor-da! Muammo hamon oʻsha: xastalikdan qutulish! Insonning muammosini hal etolmagan “qulaylik” qanday qilib taraqqiyot boʻladi? Mening nazarimda, insoniyat asli taraqqiyotdan quyiga qarab harakatlanayotgandek.
Shu maʼnoda aytadigan boʻlsak, insoniyatning badiiy tafakkur tarzi ham asrdan-asrga sayozlashib, gʻariblashib, siyqalashib borayotgandek. Axir buyuk Navoiy SOʻZining qudratini besh asrdan beri sharh qilamiz. Hazratning soʻzi oʻnlab, yuzlab adabiyotchilarni professor qildi. Lekin nachora, boshqa Navoiy tugʻilmadi.
Ming vahki, badiiy tafakkurning sayozlashishi azaliy oʻzanlarni ham oʻzga tomonlarga burib yubormoqda. Aslida yuksak xayolot mahsuli adabiyot – insonning haqir dunyo tashvishlaridan, shafqatsiz hayot sinovlaridan oʻtishida eng yaqin koʻmakchi, sirdosh va maslahatchidir. Biroq XXI asrga kelib, tom maʼnoda adabiyot ham “er”ga tushdi. Tirikchilik manbaiga, turmush dastyoriga, gʻoyaviy qurolga va hakozolarga aylanib bormoqda.
Qozoqboy aka, bu tarzda adabiyotning sayozlashishida adabiy tanqidchilikning hissasi katta desam mubolagʻa qilmaymanmi? Chunki adabiy tanqidsiz adabiyot rivojlanmaydi. Adabiy tanqidchi, adabiy yaratuvchi hamdir.
– Javobni oxirgi ikki gapingizga toʻla qoʻshilishimni aytishdan boshlaganim maʼqulga oʻxshaydi. Aslida-ku, yuqoridagi daʼvolaringizda ancha oshirib yuborayotganingizni oʻzingiz ham bilib turibsiz. Suhbat sal keskinroq boʻlishi uchun shunday jurnalistik usul qoʻllayapsiz, shekilli. Ilmiy taraqqiyotning juda shitob bilan borayotgani odam umrining uzayishida, bevaqt oʻlimning kamayishida, bir odamning oʻz umri davomida juda koʻp ishlar qilib qolish imkoniyati oshib borayotganida koʻrib-bilib turibmiz. Ehtimol, inson maʼnaviyati borasida tanazzul kechayotgani haqida gapirilsa, joʻyalidir.
Endi salkam olti asrdan buyon boshqa Navoiy tugʻilmaganiga kelsak, boshqa Navoiy hech qachon tugʻilmaydi. Buning keragi ham yoʻqdir. Zero, chin sanʼat va chinakam sanʼatkor betakrorligi bilan qadrlidir. Bobur ham, siz biladigan Mashrab ham, Gʻafur Gʻulom ham, Abdulla Orif ham hech qachon qaytarilmaydi. Sizning badiiy tafakkur sayozlashib borayotgani borasidagi xavotiringizga ham qoʻshilish juda qiyin. Negaki, hazrat Navoiy Alisher Navoiyni oʻqimay ijod qilgan boʻlsa, undan keyingilar Navoiy badiiyatidan bahra olib ulgʻayishyapti. Buning ustiga, hozirda ochun kichrayib, axborot olish osonlashib, oʻzga ellarning badiiy tafakkuridan ham bahramand boʻlinmoqda. Bu hol, soʻzsiz, badiiy tafakkur teranlashuviga xizmat qiladi.
Sizning adabiyot toʻgʻrisidagi “…insonning …eng yaqin koʻmakchi, sirdoshi” degan fikringizga toʻla qoʻshilaman, lekin “maslahatchi”ligi borasida shubham bor. Asl adabiyot, menimcha, maslahat bermaydi, yoʻl koʻrsatmaydi. U koʻngilni izlaydi, uni taftish qiladi, koʻngil holatlarini bildiradi. Shu yoʻl bilan oʻqirman koʻngliga ham taʼsir koʻrsatadi. Qoʻpolroq qilib aytgudek boʻlsak, odam tirikchiligi uchun adabiyot mutlaqo keraksiz hodisa. Ammo shunday keraksiz narsaki, usiz odam toʻla maʼnoda odam boʻlolmaydi. Inson tirikchiligi uchun bevosita kerak boʻlmagan narsalarga intilgani sari odamlashib boraveradi. Oziqlanish, chanqovni bosish, uxlash, koʻpayish uchun qoʻshilish kabi tirikchilikka kerak narsani hayvon ham qiladi. Odam ana shulardan boshqa yuksakroq narsalarga ehtiyoj sezganda, tanning emas, koʻngilning, ruhning talablarini qondirish zaruratini tuyganda, goʻzallikka intilish mahsuli oʻlaroq adabiyot kerak boʻladi. Shukurki, hozir ham odamlarda shunga intilish seziladi. Hayot yaxshilanavergani sari bu intilishi kuchayaveradi deb oʻylayman.
Adabiyotning oʻz koʻkidan yerga tushib, “tirikchilik manbaiga, turmush dastyoriga, gʻoyaviy qurolga” aylanib borayotgani borasidagi xavotiringizda, afsuski, jon bor. Olamdagi barcha narsaning ikki jihati boʻlgani kabi adabiyot ham bundan mustasno emas. Odamzod hamma narsani oʻziga xizmat qildirgisi keladi. Lekin bu muammoni ham boʻrttirib yubormagan maʼqul. Hozirgi kunda ham goʻzal badiiy asarlar koʻplab yaratilayotganini oʻzingiz bilasiz.
Endi adabiyotning sayozlashuviga adabiy tanqid sababchi deganga oʻxshashroq fikringizga kelsak, unga qoʻshilmasligimni aytay. Adabiyot sayozlashayotgani yoʻq, aksincha, teranlashmoqda. Oldinlari asarlarda koʻproq qahramonlarning boshidan oʻtgan voqealar tasvirlansa, endilikda odamning ruhiy toʻlgʻanishlari, koʻngil kechinmalari, soniya sayin oʻzgarib turadigan sezimlari ham koʻrsatilayotirki, uni sayozlashish deb boʻlmaydi. Lekin adabiy tanqid – sinchilik koʻngildagiday taʼsir kuchiga ega boʻlmayotgani bor gap. Oʻzbek sinchiligi oʻzbek adabiyotining oldida borolmayapti, hatto, yonma-yon ham ketolmayapti, ortidan borayotir. Ammo badiiy adabiyotga yetib olay deb juda halloslab yugurayotgani ham yoʻq. Chunki kechim oʻz holiga tashlab qoʻyilgan. Yoʻnaltirish, ragʻbat yoʻq darajada.
Bundan keyin bu ahvol yanada ogʻirlashsa kerak deb oʻylayman. Chunki kelajakda sinchilikka tayyorlanishi zarur boʻlgan aspirantlar soni oʻta qisqartirib yuborildi. Ilmiy daraja uchun yoqlanadigan dissertatsiyalar yoʻliga shunday toʻsiqlar qoʻyilganki, koʻpchilik isteʼdodlarning ularni bartaraf etishga kuchi yetmay qolyapti.
– Qozoqboy aka, men sivilizatsiyani yoki uning olamshumul imkoniyatlarini rad etmoqchi emasman. Aytmoqchi boʻlganim: biz mahliyo boʻlayotgan bu taraqqiyot insoniyat muammosi koʻlamini kamaytirmadi, koʻpaytirdi, xolos. Hazrat Navoiyning qayta tugʻilmasligini esa hamma yaxshi biladi. Ammo bu ulugʻ zotdek soʻz sanʼatkorlari yana paydo boʻlsa, bu adabiyotimizga “ogʻirlik” qilmaydi. Buni orzu qilish va bu istakning amalga oshmayotganidan oʻkinish ham yaxshilikdan nishonadir.
Albatta, aytib oʻtganingizdek endilikda adabiyotning teranlashayotgani, inson ruhiyatiga kirib borayotgani bor gap. Ammo men aytmoqchi boʻlgan sayozlashuv oldida bu “teranlashish” andak gʻarib boʻlib qolayotgandek. Sizning bunga adabiy tanqidning koʻngildagiday taʼsir kuchiga ega boʻlmayotganini sabab qilib koʻrsatishingiz, adabiy tanqid sohasini bir oz ayaganingizdan darak beradi.
Mening nazarimda, soʻnggi yillarda jild-jild “Tanlangan” va “Saylangan” asarlarning paydo boʻlishiga aslida adabiy tanqidning oqsab qolgani sababchidek tuyuladi. Endilikda istagan odam roman yozishi, sheʼr yozishi, kitob chiqarishi mumkin boʻlib qoldi. Hatto, bunday tasodifiy kitoblarga katta-katta “Soʻzboshi”lar ham ilova qilinmoqdaki, beixtiyor oʻqiyotganing rostdan ham “asar” ekaniga ishonging keladi. Ming afsuski, bu holatga bizning tayyor javoblarimiz bor: hammasini vaqt koʻrsatadi! Vaqtning koʻrsatishini kutib oʻtirish shartmikin? Axir qachongacha adabiy asarlarni vaqtga saralatamiz. Vaqt asarlarni saralaguncha minglab kitobxonning badiiy didi nima boʻladi?
Birinchi sinfda oʻqiydigan qizim bor. Yaqinda derazadan tashqariga qarab: “Dada, ana, tentak qor yogʻayapti”, dedi. Men unga dakki berdim: “Qizim, qorni tentakka oʻxshatib boʻlmaydi”. “Bizning “Musiqa” kitobimizda shunaqa sheʼr bor”, dedi. Ishonib-ishonmay kitobni varaqladim:
Dehqonlarga tilak qor,
Paxtaoyga kerak qor.
Goho meni quvalab.
Uyga qamar tentak qor.
O-la! Qaysidir bir kinoda qahramon aytadi-ku: “Bu olamda nimalar boʻlyapti oʻzi?” Aka, darslikda bundan battarlari ham bor ekan. Qolganini aytib nima qildik, shunisini “hazm” qilib olaylik. Mayli, bu tizmadagi dastlabki ikki qatorni bir amallab tushunishga harakat qilamiz, ammo odamni “qorning quvalab ketishi”ni, “uyga qamab qoʻyishi”ni eng xayolparast bola ham tasavvur qilolmasa kerak. Lekin bu bola oʻzi tasavvur qilolmaydigan “sheʼr”ni qoʻshiq qilib aytishga mahkum! Ehtimol, “aldagani bola yaxshi”dir, lekin bu bolalar oʻzimizniki-ku! Bunday munosabat bilan ularni maʼnaviy mayib qilib qoʻymaymizmi? Axir bolalik qoʻshiqlari bir umr insonning koʻngliga muhrlanib qoladi. Gap yoqmasa, bugun oʻqib ertaga tashlab yuboriladigan kitob haqida emas, yuz minglab bolalarning qoʻlidagi darslik haqida ketyapti. Tagʻin kitobga nima deb yozib qoʻyibdi, deng: “Toʻldirilgan 10-nashri”! Yaxshiyam bunisi toʻldirilgan(!) ekan. “Toʻldirilmagan”lari qanaqa boʻlgan, Xudo biladi.
Qozoqboy aka, siz adabiy maqolalaringizdan birida: “…muayyan millatning badiiy-estetik tafakkuri darsliklar yordamida shakllantiriladi va shunga muvofiq boʻladi”, – deb yozgan edingiz. Modomiki, masala shu qadar jiddiy ekan, bu boradagi loqaydlikni qanday tushunish mumkin? Bunga bugungi adabiy saviyaning nazoratsizligi sabab emasmi?
– Juda nazoratga havasmand yigit ekansiz-da, Alisherbek! Taraqqiyot yuksalgani sari muammolarning koʻpayishi bor gap va shunday boʻlishi ham kerak. Odamning aqliy-maʼnaviy saviyasi oʻsgani sari uning talablari koʻpayib boraveradi. Bilasizki, talabning koʻpayishi muammoni urchitadi. Bizning qishloqda bir oqsoqol kimga boʻlsa ham: “Tashvishing koʻp boʻlsin!” – deb duo qilardi. Undan: “Tashvishning koʻpini nima qilaman?” – deb soʻrasak, bobo: “Hayoti yaxshi, sogʻligʻi joyida odamning tashvishi koʻp boʻladi. Baxtsiz odamda tashvish bitta boʻladi: kasal boʻlsa, faqat tuzalish, och boʻlsa, faqat toʻyish, qamoqda boʻlsa, faqat ozod boʻlish tashvishini chekadi. Hayoti yaxshi odamning tashvishida sanoq boʻlmaydi”, – derdilar. Shunga oʻxshab muammoning koʻpligi muammo emas, ularning yechilmayotgani muammo.
“Tanlangan asarlar” va “Saylanmalar” koʻpayib ketishida men unchalar qoʻrqqulik jihat koʻrmayman. Yozuvchi boʻlmagan biror odamning “Mukammal badiiy asarlari” chiqib qolishidan qoʻrqsa boʻladi. Bu muammoga keragidan ortiq eʼtibor qaratish kishini asl masaladan, yaʼni badiiy asar mohiyatini anglatish zaruriyatidan chalgʻitadi. Oydinlarning ishi millat ahlini tanlab kitob bosishga emas, balki tanlab kitob oʻqishga yoʻnaltirishdan iborat.
Yoshlarda badiiy did zoʻrlik yoki qorovullik bilan emas, tabiiy ravishda shakllantirilishi kerak. Adabiy sinchilar jangovarroq boʻlib, saviyasi past asarlarni “urib” turishsa, ular kamroq yaratilgan boʻlardi degan fikr juda joʻn qarashdir. Ijod erkinligi istaganday yozish va chiqarish erkinligi hamdir. Ayni vaqtda har bir oʻqirmanda tanlab oʻqish hurligi borligi ham esda turishi kerak.
Sizning millat yoshlari badiiy didini qaror toptirishi kerak boʻlgan darsliklarning saviyasi toʻgʻrisidagi kuyinishingizda, ming afsuski, haqiqat keragidan koʻproq. Siz keltirgan misol judayam qoʻrqinchlisi emas. Istalgan sinfdagi koʻpchilik oʻquv fanlaridan tayyorlangan darsliklar bundan koʻra ancha ayanchli misollarni keltirish imkonini beradi. Haqiqat shundaki, millat ahlining badiiy saviyasi darsliklar saviyasida boʻladi. Chunki millatning intellektual-maʼnaviy qiyofasi shu darsliklar vositasida shakllantiriladi. Binobarin, darsliklar nimaga xizmat qilishi kerakligini biladigan odamlar tomonidan yaratilishi lozim. Maʼlumki, adabiyot – oʻquv fani, yozuvchi-shoir tayyorlash uchun oʻqitilmaydi. Menimcha, rasm va musiqa kabi saboqlar ham yoshlarda rassomlik yoxud qoʻshiqchilik qobiliyatini hosil qilish uchun emas, balki ularda rasm sanʼati va musiqani tushunishga xizmat qiladigan didni shakllantirishga yoʻnaltirilishi zarur.
Darsliklar tender deb atalmish usul asosida tanlanadigan boʻlgach, umrida birovga biror soat saboq bermagan odamlar ham darslik yozadigan boʻlib ketishdi. Oldinlari oʻquvlik yozish metodist olimlarning ishi boʻlardi, endilikda ishbilarmonlarning “biznesi”ga aylandi. Bundaylar darslik yozishni qoyil qilishmasa ham tovarni taqdim etish mahoratini yaxshi egallagan boʻlishadi. Natijada, ularning darsligi tenderda yutib chiqadi. Tanlovga bir narsa deb boʻladimi?
Eng yomoni, oʻqituvchilar tobora darsliklarning yaxshi-yomonini farqlamaydigan, ularning saviyasiga qiziqmaydigan boʻlib qolishyapti. Ular nimani, qanday oʻqitishni oʻylashdan koʻra, adogʻi yoʻq qogʻozlar oqimi ichida choʻkib ketmaslik toʻgʻrisida koʻproq qaygʻuradigan holatga kelishdi.
Akademlitseylar va kollejlarning ayrim bosqichlari uchun shu vaqtga qadar “Adabiyot” darsligi yaratilmaganini qanday izohlash mumkin? Lekin adabiyot saboqlari oʻtilyapti. XXI asrda, taʼlim uchun trillionlab mablagʻ sarflanayotgan yurtda adabiyotsiz adabiyot oʻqitilayotir.
Ahvol shu darajaga yetganki, adabiyot haftasiga uch soatdan oʻqitiladigan toʻqqizinchi sinf “Adabiyot” darsligining hajmi adabiyot predmeti haftasiga ikki soat oʻqitiladigan sakkizinchi, yettinchi, oltinchi, boringki, hatto, beshinchi sinf darsligidan ham kichik. Butun jamiyat maʼnaviyat uchun kurashish hayot-mamot masalasi ekanini tan olib turgan bir pallada bitiruvchi sinf oʻquvchilari adabiyotdan mahrum etilayotir. Tegishli mutaxassislardan nega shundayligi soʻralsa, oʻrta maktab darsliklarining ogʻirligi normadan ortiq boʻlmasligi kerak deb javob berishadi. Lekin toʻqqizinchi sinfdagi oʻspirinlarga beshinchi sinf oʻsmirlaridan kamroq yuk koʻtarish belgilangan bunday mantiqsiz normani bartaraf qiladigan biror odam yoʻq.
Bundan tashqari, umumtaʼlim maktablarining adabiyot dasturlariga istisnosiz har yili oʻzgarish kiritiladi. “Adabiyot” darsligi jurnal maqolasi, maktab tajriba maydoni, oʻquvchilar sinaluvchi obʼyektlar emasligini taʼlim tizimi mutasaddilari tushungilari kelmayotganga oʻxshaydi. Kechirasiz, adabiy kechim va adabiy sinchilik haqida gapirayotib, oʻqitish tashvishlariga oʻtib ketdik. Nachora, bu juda muhim muammo-da!
– Muammo, taʼbir joiz boʻlsa xumda turgan musallasga oʻxshaydi. Musallas qancha koʻp vaqt tursa uning taʼsir kuchi shuncha ortadi. U shunchalik ortadiki, bir kun kelib xumni yoradi. Bundan chiqadiki, har bir muammo vaqtida anglanishi va oʻz vaqtida hal etish maqsadga muvofiqdir.
Qozoqboy aka, “…millat ahlini… tanlab kitob oʻqishga yoʻnaltirish…” tadrijiy taʼlim-tarbiya mahsulidir. Saviyasiz ijod namunalari bilan “oziqlanib” ulgʻaygan bolani tanlab kitob oʻqishga yoʻnaltirib boʻlmaydi. Shunday ekan, kechirasizu, baribir yana oʻsha gapga kelamiz: bu masalada tom maʼnoda adabiyotshunoslarimizning fidoyiligiga muhtojmiz.
Yaqinda Qahramon shoirlarimizdan biri aytib qoldi: Abdulla Qahhor vafot etishidan sal avvalroq oʻziga yaqin hamkasblaridan birini chaqirib: “Menga qara, mening bu dunyoda doʻstim ham yoʻq, dushmanim ham yoʻq. Nima qilgan boʻlsam, adabiyot uchun qilganman”, debdi. Ha, har bir soha, jumladan, adabiyot ham oʻzining fidoyilari bilan barhayot. Adabiyotdagi fidoyilik XOLIS eʼtirofdir.
Men yuqorida tasodifiy kitoblar va ularga yozilayotgan katta-katta “Soʻzboshi”lar haqida aytayotganimda, mana shu xolis eʼtirofning yoʻqligini nazarda tutgan edim. Bu iddaoga koʻplab misollar keltirishimiz mumkin. Hatto, sizning ijodingizdan ham. Soʻnggi yillarda “Soʻzboshi” yozib bergan oʻnlab kitoblaringizning biridagi mana bu satrlarga va uning sharhiga diqqat qilamiz:
Qirq beshga jimgina, yolgʻiz, benavo,
Xotirjam kiryapman, loqayd, beparvo
Kirgan kabi xuddi qabrga…
“Qabrga kiradigan jasadgina yolgʻiz, benavo, loqayd, beparvo boʻladi. Qirq beshga kirayotgan odamning shunday xususiyatlarga egaligi ulkan umr fojiasidan dalolatdirki, uni tasavvur qilish va bu haqda biror toʻxtamga kelish oʻqirman shaxsning qanchalik balandligiga bogʻliq”.
Aynan shu misralar taʼsirida yana shunday teran mulohazalarni bayon qilgansizki, rosti, shaxsan men sheʼrdan emas, sizning tahlilingizdan koʻproq taʼsirlandim. Aytganingizdek, ehtimol bu satrlarni tushunish har kimning “baland”ligiga bogʻliqdir. Lekin bu misralar meni hayajonga emas, tashvishga soldi. Negaligini aytaymi?
Avvalo, meni mutaassiblikda ayblamassiz degan umid bilan aytmoqchiman: inson zoti borki, qabrga xotirjam, beparvo va loqayd boʻlib kirmaydi. Qabr – inson uchun eng koʻp tashvishlanadigan, eng koʻp diqqat boʻladigan bir manzil! Bu manzilda hech bir zot beparvo, loqayd boʻlolmaydi. Biz bunga sidqidildan ishonamiz va shuning uchun ham musulmonmiz. Menimcha, bu singari misralarni faqat hissiyotga tayangan holda sharhlash unchalik toʻgʻri emas. Qoʻshimcha maʼnolar axtarish esa zoʻrma-zoʻrakilikka oʻxshab koʻrinadi. Chunki bu misralarga “obʼyekt” boʻlayotgan qabr masalasida haqiqat bitta! U hech qachon ikkita boʻlmaydi. Bu oʻrinda siz sharhingizda aytmoqchi boʻlgan “Ruhiy manzara…” haqqoniy emas.
Qozoqboy aka, adabiyot borasida siz bilan bahslashmoqqa jurʼat qilolmaymiz va bunga hatto maʼnaviy haqimiz ham yoʻq. Ammo bir istiholam bor: “falon kitobga Qozoqboy Yoʻldoshev soʻzboshi yozgan ekan” deyilsa, adabiy jamoatchilik darhol hushyor tortadi. Chunki adabiyot maydonida sizning eʼtirofingizning oʻz qimmati bor. Aksariyat ijodkorlar sizning eʼtiboringizga tushishni istashadi. Adabiyot va adabiyotshunoslik borasidagi fikrlaringiz ham boshqalardan farq qilishini bilamiz. Ammo soʻnggi paytlarda badiiy asarlar va ularning ijodkorlari haqida fikr bildirganda, bir oz mubolagʻaga va yuzxotirlikka berilayotgandeksiz…
– Menda gurungimizning shu vaqtigacha boʻlgan qismi mana shu gaplarni aytishingizga tayyorgarlik, mening etimni “oʻldirib”, eʼtirozlaringizni bildirishga hozirlikday boʻlib tuyulayotir va oʻz soddaligimdan nechanchi bor xijolat tortayotirman. Balki, adashayotgandirman, ammo menga bizning oʻzbek yoppasiga bir-birovini eshitishni istamaydigan ulus boʻlib tuyulaveradi. Oʻrisda: “Hech qachon hech qachon dema”, – deganga oʻxshash naql bor. Biz hamma narsani darhol yo u yoqlik, yo bu yoqlik qilib tashlagimiz kelaveradi. Mana, siz ham hadeb: “Har bir masalaning haqiqati bitta boʻladi”, – deyapsiz. Nega endi bitta boʻlarkan? Oʻsha masaladagi siz topgan bitta haqiqat sizning haqiqatingiz. Lekin men nega unga rioya qilishim kerak? Men boshqacha haqiqatni topgan boʻlsam-u, u birovlarga maʼqul kelmagani uchun oʻzgartirayinmi? Haqiqat bitta boʻladi degani, butun millatga bitta bosh yetarli deganga oʻxshash gap. Haqiqatning bittaligini faqat Yaratganning bittaligiga nisbatangina ishlatish oʻrinli. Boshqa har qanday sharoitda oʻylaydigan odam nechta boʻlsa, haqiqat ham oʻshancha boʻladi.
Siz men uchun xijolat boʻlgan sheʼriy satrlardan men topgan fazilatlar sizga oʻtirishmagan boʻlsa, qarashlarimdan voz kechaymi yoki sizga taʼsir qilishga urinib koʻraymi? Sizda Qozoqboy domla aytgan bu gaplarni “Soʻzboshi” yozdirgan shoirning oʻzi oʻrgatgan yoxud uni majbur qilgan degan shubha bormi? Shoir yozganida men aytganlarni oʻylaganmikan oʻzi? Bunga kafolat berolmayman. Lekin bir oʻqirman sifatida shu satrlarda men shu ruhiyat mavjlarini tuydim va tuyganimni tuyganimday yozdim.
Siz: “…inson zoti borki, qabrga xotirjam, beparvo va loqayd boʻlib kirmaydi”, – deb juda toʻgʻri aytasiz. Lekin siz tirik odam haqida gapirayotirsiz. Jasadga esa, joyida yotgani-ku tuzuk, lekin qayoqqa olib ketilayotganining farqi yoʻq. Ruhidan ayro tushgan jasad buni oʻylay olmaydi. Shoira aynan oʻlmay turib, jasadga aylangan, yolgʻiz, benavo, loqayd holicha umr manzilining qirq beshiga yetib kelgan ayolning ogʻir bir ruhiy holatini manzaralashtirgan.
Mening adabiyotdagi oʻrnim toʻgʻrisidagi iliq gaplaringizga qulluq qilgan holda soʻzboshilarimning birortasi uchun xijolatlik emasligimni aytaman. Siz aytganlarga oʻxshash eʼtirozlarni, sinchi kasbdoshlarim-ku mayli, hatto, soʻzboshi olgan baʼzi ijodkorlar ham aytishadi. Lekin eʼtirozlarini oʻzgalar haqida yozilganlariga qaratadi, oʻzlariga emas. Bizning adabiyotimiz boshidagi ulkan fojianing ildizi aynan shu yerda, deb oʻylayman. Yaʼni bizning birovni tushunishni bilmaganimiz bir sari, ammo tushunishni ham istamaganimiz, tushuntirishlarini yoqtirmaganimiz dahshat.
Tushunmaganimiz uchun bir-birimizni bilmaymiz, bilmasdan turib, tan olmaymiz, inkor qilamiz. Keyin: “Nega oʻzbek adabiyotini dunyo tanimaydi?” – deya chin dildan oʻksinib ham qoʻyamiz. Biz oʻzimizni oʻzimiz tuymasak, tushunmasak, tushuntirmasak, tanimasak, kim bizni taniydi? Qanday qilib va nega tanishi kerak? Misol uchun, bizda Oʻktamoy degan shoirani koʻpchilik bilmaydi. Bilganlarning bir qismi tan olgisi kelmaydi. Holbuki, keyingi toʻrt-besh yilda Hindistonda shu shoira qizning ingliz, panjob va hind tillarida uchta kitobi koʻp nusxada chiqdi. Hatto, adabiyot masalalari bilan shugʻullanadigan Hindiston Saxitya akademiyasi Oʻktamoyning ingliz tilida chiqqan kitobining yuzochdi (taqdimot) marosimini oʻtkazib, oʻz hisoblaridan shoirani taklif ham qilishdi. Hozir shu shoira internetga kiritilgan oltmish uch ming dunyo shoirlari orasida 50- oʻrinda turibdi. Koʻrinadiki, bizda bir-birini tushunish va tan olish degan muammo ham bor…
Oʻylaysizki, men qalam charxlab, yeng shimarib kim yangi kitob chiqarar ekan-u unga qachon soʻzboshi yoki taqriz yozib berar ekanman deb poylab turibman. Men bir narsani bilaman: har qanday odam tushunilgisi keladi. Ayniqsa, ijodkor. Uni ijod qilishga undagan narsa ham aynan boshqalar tomonidan tushunilish istagi emasmi?! Sinchining, umuman, adabiyot tanuvchilikning vazifasi oʻqirmanga yozarman bitigining diqqatga loyiq joylarini koʻrsatib, nimadan, nima uchun, qanday taʼsirlanishga yoʻnaltirish deb oʻylayman. Hamma gap badiiy asardan nima qidirishda, undagi bor goʻzallik va ezgulikni koʻra va koʻrsata bilishda. Men hech qachon, hech bir ijodkorning hech qaysi asar toʻgʻrisida oʻzimcha, koʻkka qarab fikr aytmadim. Hamisha matnga, faqat matnga tayandim va undan kelib chiqdim.
Oʻylamang, Yoʻldoshev domla har qanday kitobga soʻzboshi yoki taqriz yoza oladi deb. Koʻp boʻlmasayam, hech narsa yozolmagan holatlarim boʻlgan. Lekin Qahhor domla aytmoqchidek, tuxumdan tuk qidirib, yozuvchining boshiga chertib maqola yozolmayman. Qanday asar haqida yozgan boʻlsam, uni yaxshi koʻrib qolgach, yozishga arziydigan jihatlarini topgachgina, qalam surganman.
Adabiyotga fidoyilik uning darvozasida tayoq koʻtarib soqchilik qilish emas, deb oʻylayman. Adabiyot siyosatning yugurdagiga aylangan, oʻqirmanlar saviyasi boshqaruvga muhtoj davrlarda soqchiga ehtiyoj boʻlgan. Shunda ham yuqoridagi boshqaruvchilar uchun. Endi badiiy asar va uning ijodkorini tushunish va tushuntirish, asarni jozibali qilgan jihatlarga oʻqirman diqqatini qaratish davri keldi. Men fidoyilikni shu jabhada koʻraman. Hali dunyo tajribasida talantsiz adibni tanqid qilib, talantli qilolgan sinchi yo yozuvchi boʻlgan emas. Fidoyilar koʻp boʻlgan zamonlarda ham talantsizlar ulardan kamroq boʻlmagan. Keyin adabiyot sinchi yoki adabiyot tanuvchining mahriga tushgan mulk emas, u goʻzallik chechakzori. Sayr qilgisi kelgan kishiki bor, unga kirgisi keladi va bunga haqdor.
– Qozoqboy aka, siz bir oz qizishgan mana shu nuqtada muloqotimizni xotimalasak. Lekin aytib qoʻyay: sizning soʻnggi mulohazalaringizga unchalik qoʻshilolmayman. Siz “…negadir oʻzbek yoppasiga bir-birovini eshitishni istamaydigan ulus boʻlib tuyulaveradi” deb juda toʻgʻri aytasiz. Mana sizni olaylik, baʼzi bir sharhlaringizni ozgina nooʻrinroq emasmikin deb fikr bildirgan edik, darrov ayblashga oʻtib ketdingiz. Chunki siz ham eshitishni istamaydigan shu ulusning tipik vakilisiz-da!
– Tipik-ku emasman, ammo shu ulusning vakili ekanim chin. Binobarin, uning fazilatu illatlari menga ham begona emasdir. Lekin qizishmadim, balki fikrimni qizgʻinroq isbotlamoqchi boʻldim. Lekin men oʻzgalarda oʻzgacharoq fikr boʻlishiga aslo qarshi emasman va boshqacharoq fikrlashni ayb sanamayman.
– Toʻgʻri, aytganingizdek har bir insonning oʻz haqiqati bor. Ammo bu hayotda insonning aql-zakovati bilan oʻlchanmaydigan haqiqatlar ham bor-da. Insonning shaxsiy dunyoqarashi daxl qilolmaydigan masalalar mavjud. Qabr ana shunday masalalardan biridir. Bu masala aqida ilmiga xos boʻlib, avvalo, shunga oʻxshagan soʻzlarni yoki oʻxshatishlarni keltirayotgan ijodkor bu muhtasham ilmdan ozgina xabardor boʻlishi talab etiladi.
– Insonning aql-zakovati bilan oʻlchanmaydigan haqiqatlarga amal qilinmagani uchun insonlarni ayblash qanchalik aqldan boʻladi? Shoir bechora qabrni emas, oʻz koʻnglining oʻlgani borasida yozgʻirgan.
– Shoir doʻstlarimizdan biri matbuotda eʼlon qilgan sheʼrlaridan birida mahbubasining hayotida oʻzini “parvardigorman” debdi. Yana biri mahbubasini Rasulni sevgandek sevishini iddao qilibdi. Toʻgʻri, bir qaraganda oshiq shoirlarni tushunsa boʻladigandek, biroq har qanday mubolagʻada mantiq, oʻxshatishda asos boʻlishi kerak. Afsuski, soʻnggi paytlarda ayrim ijodkorlarimizning ijod namunalarida ilohiy atamalarni qoʻllash urf boʻlib qoldi. Bu hol masʼuliyatsizlikdan boshqa narsa emas.
Siz aytasizki, inson zoti qabrga xotirjam kirolmasligi toʻgʻri, lekin “…siz tirik odam haqida gapirayotirsiz. Jasadga esa, joyida yotgani-ku tuzuk, lekin qayoqqa olib ketilayotganining farqi yoʻq. …Shoir esa aynan oʻlmay turib oʻlikka aylangan, …loqayd …ruhiy holatini manzaralashtirgan”. Avvalo, tirik bilan oʻlik uchun boshqa-boshqa qabr boʻlmaydi. Har ikki holatda ham koʻz oldimizda bir xil manzara hosil boʻladi. Aynan shu bir xillikdan esa ikki xil xulosa chiqarib boʻlmaydi. Qolaversa, oʻlik tan uchun qayoqqa olib ketilayotganining juda farqi bor-da! Agar bu haqda gaplashsak, oʻzimiz ham mukammal bilmagan sohalarga oʻtib ketamiz.
– Toʻgʻri aytasiz, oʻzimiz bilmagan sohalarga oʻtib ketmaganimiz maʼqul. Alisherbek, gap bahsda yutib chiqishda emas, balki xalqqa foydasi tegadigan fikrga kelishda. Shuning uchun ham mening aytganlarimdan oʻlik va tirikka boshqa-boshqa qabr boʻladi degan maʼno kelib chiqqan boʻlsa, demak, men fikrlarimni tushuntirib berolmabman.
– Darhaqiqat, adabiyotning millat qalbi va ruhiyati bilan bogʻliqligi xususida, jamiyat hayotida adabiyotning oʻrni nechogʻliq ekanligi haqida hamma zamonlarda bahslar, tortishuvlar boʻlgan. Bundan bir necha yillar muqaddam marhum adibimiz Shukur Xolmirzayev “Adabiyot oʻladimi?” degan savol bilan matbuot orqali soʻz ahliga murojaat qilganini yaxshi bilamiz. Ammo adabiyotning umri uzun boʻlishini, yanayam toʻgʻrirogʻi, bu umrning mangulikka daxldor boʻlishini istagan, hayotini shu maqsadga safarbar etgan insonlar xoki turobga aylandi hamki, adabiyot yashashda davom etayotir va yashayajak. Ammo mana shu jarayonda adabiy tanqidchilikning ham oʻz vazifasi borligini unutmaslik kerak. Bu vazifa esa kitobxonga chinakam adabiy asarlarni saralab berishda koʻzga tashlanadi.
Suhbatdosh: Alisher NAZAR
“Yoshlik”, 2012 yil, 1-son
https://saviya.uz/hayot/suhbat/xolis-etirof-ehtiyoji/