Post Views:
5 077
Markaziy Osiyoda qadimdan turli millat vakillari yashab kelgan. Bularning ichida turkiy xalqlar katta hududni egallab, Markaziy Osiyoning barcha joylarida juda qadimdan istiqomat qilib kelgan. Markaziy Osiyoning Movaraunnahr qismida ham qadimdan turkiy qabilalar yashab kelganligi haqida arxeologik materiallar va yozma manbalar guvohlik beradi. Shuning uchun bu bu zaminni VII asrdan boshlab «Turkiston» nomi bilan yuritilganligi so‘g‘diy hujjatlardan ma’lum[1]. Avestoda Turkiston aholisi «tur» atalib, ba’zi bir tasavvurga ko‘ra, turk atamasidagi «k» tovushi eronliklar tilida tushib qolgan[2]. Qisqasini aytganda turk etnik qatlami Markaziy Osiyoda juda qadimdan mavjud. Bu etnonim milodiy VI-IX asrdagi turkiy manbalarda va XI asrda yozilgan Mahmud Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘atit turk» asarida aniq aytilgan. «Turk» atamasining juda qadiymiyligini xitoy manbalari ham tasdiqlaydi.
Xitoy olimi Yang Shengminning yozishicha, turk atamasi qadimgi xitoy manbalarida Xitoyning shimolidagi xalqlarga nisbatan ishlatilgan bo‘lib, bu so‘z Xitoy iyerogliflarida «di», «dingling», «dili», «chili», «tili» atamalari sifatida talaffuz etilgan. So‘ng bu atamalar xitoy manbalarida «turk» deb talaffuz etilganligi ma’lum qilinadi[3].
Xitoyshunos olim A.Xo‘jayev yapon va Xitoy olimlarining xitoy manbalari asosida chiqargan xulosasiga asoslanib, bundan 3,5-4000 yil avval suyak, tosh va xitoy qomishiga yozilgan, «di» etnosi «turk» so‘zining xitoy tilidagi qadimgi talaffuzi ekanligini aytadi[4].
Xitoy manbalarida qayd etilgan dillar 4-5 ming yillar ilgari xitoyliklarning (xansularning) shimoliy va g‘arbiy shimolida yashaganligi aytiladi. O‘sha davrda xitoyliklar Chang jiang (Ko‘k daryo, Yanszы) daryosining o‘rta va quyi havzalarida istiqomat qilgan edilar.
Xitoy manbalarida mil.avv. XX asrlarda Xitoyning shimolida yashagan chorvador aholini oddiy qilib, «di» deb atalgan[5]. Ular sharqda Xitoy dengizigacha (Bejin shahrining janub va shimoligacha) bo‘lgan joylarni egallagan. Ularning shimolida yashagan chorvador qabilalar esa «Shimoliy di»lar deb ko‘rsatilgan. «di»larning g‘arbida, Sharqiy Turkistonda istiqomat qilgandilar «G‘arbiy runglar» deb nomlangan. Umuman aytganda, xitoy manbalarida mil.avv. III ming yillikda Xitoyning shimoliy va shimoliy-g‘arbida yashagan, xitoyliklarga yot bo‘lgan, etnik guruhlar haqida gap ketganda «rung-di» atamasi ishlatilgan[6].
Xitoyning shimoliy-g‘arbida istiqomat qilgan dilarga (turklarga) ishlatilgan rung-di atamasidagi «rung» iyeroglifining lug‘aviy mazmuni «qurol», «qo‘shin», jangchi (askar), harbiy arava, ulug‘ degan ma’noni anglatgan. Mantiqan tahlil qilganda, g‘arbdagi «di»larga nisbatan «ulug‘» «qo‘shin» kabi aniqlovchidan ko‘ra «jangchi» so‘zini qo‘shish to‘g‘riroqdir. Shuning uchun xitoy olimlari «rung» atamasiga nisbatan «jangchi» so‘zini ishlatganlar. Shuningdek, birlamchi manbalar asosida yozilgan 1 tomlik «Sixay» izohlik lug‘atining 1523 betida tadqiqotchilar tomonidan «dilar qadimiy qavm ular «g‘arbiy runglar»dir, deb ta’rif berilgan[7].
Qadimiy xitoy manbalaridagi «rung-di» deb atalgan etnonimning o‘rta Xitoy pasttekisligida va uning shimolida yashagan qismi «di»lar bo‘lib, Ularga xos jangavorlik tufayli ularga (runglar) degan sifat qo‘shilib, «rung-di» (jangchi turklar) yoki «di-rung» (turk jangchilari) degan atama yuzaga keladi. Ammo, ularning xitoyliklarga aralashib dehqonchilik qilganlari, ya’ni o‘troqlashganlariga faqat « di» atamasi ishlatilgan. Ularning shimolida yashagan chorvadorlar esa «shimoliy di» deb xitoy manbalarida yozilgan.
Xitoy manbalarida «shimoliy rung» degan atama ham tilga olinadi. Shuningdek, shimoliy runglar juda qadimda «shanrung» (tog‘ runglari) deb nomlangan. Xitoylar chuanrung (it fe’lli runglar) yoki «guyfang» (shaytonlar)[8] deb ham ataganlar. Ularning yashagan joylari dilardan shimolda ko‘rsatiladi[9].
Bunga qaraganda «g‘arbiy rung» atamasi asosan O‘rta Xitoy tekisligining g‘arbida va Markaziy Osiyoda yashagan turkiy aholiga nisbatan ishlatilgan. Xitoyning shimolida yashagan chorvadorlar esa shimoliy runglar deb nomlangan. Mazkur turkiy xalqlarning jangovorligi ularni rung (jangchi) deb ajratgan va joylashgan o‘rniga qarab ularga, «shimoliy runglar», «tog‘ runglari» kabi atamalarni ishlatgan. Tog‘ runglari mil.av. XX asrdan oldin o‘tgan «shunyuylar» Jou xonligi (mil.av. 1122-771 y.) davrida «shyanyun» deb nomlangan hunlarning ajdodlari hisoblangan. Aynan o‘shalarning qadimda chuanrung deb atalgan it laqabli qismining totemida it bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Xitoy manbalarida mil.avv. II ming yillikning oxiriga kelib, Jou sulolasining to‘ng‘ich xoni Vuvangning otasi Vinvang 3-4 ming yillar avval kunyi (yovvoyi) qabilalar bo‘lganini, ular yana boshqa – Chuanyilar (soy yovvoyilari)[10] deb atalishi, ular shyanyun (xun)larni egallagan joylaridan ko‘chib ketishga majbur bo‘lganligi haqida ma’lumotlar bor[11].
Mazkur ma’lumotdagi g‘arbiy runglarning kunyilar (kunlun yovvoyilari) deb nomlanishi, ularning kunlun yoki qoraqurum tog‘ etaklaridan Xitoyning shimoliga bundan 4 ming yil avval borib qolganligi ko‘rsatiladi. Bu ularning chuaniy (soy yovvoyilari) deb nomlanishini tasdiqlaydi. Xitoyliklar yashagan joylarda baland tog‘lar bo‘lmaganligidan tog‘ muzliklari va ulardan hosil bo‘ladigan soylar ham bo‘lmagan. Kunyi yovvoyilari xitoy manbalarida g‘arbiy runglar deb ham eslatiladi. Demak, xitoy manbalaridagi kunyi yoki chuanyiylar Xitoyning shimoliga Turon tekisligidan ko‘chib borganlar, ularni xitoy xansulari bo‘lmagani uchun «yovvoyilar» deb kamsitilgan. Mana shu ma’lumot juda qadimda turonliklarning Xitoyning shimoliga borib qolganligidan dalolat beradi. Ularni xitoyliklar runglar (turk jangchilari) deb atagan.
Xitoy manbalarida ko‘rsatilishicha «shimoliy rung» va «g‘arbiy rung» atamalari «rungdi» deb nomlangan etnosga tegishli bo‘lib, ularning joylashgan hududlariga qarab, «shimoliy rung» va «g‘arbiy rung» atamalari «rung-di» deb nomlangan etnosga tegishli bo‘lib, ularning joylashgan hududlariga qarab, «shimoliy rung» va «g‘arbiy rung» deb nomlangan. Shuning bilan birga, xitoy aholisiga nisbatan shimolda va shimoliy sharqda (Chi, Lu, Jin, Vey, Sung, Shing bekliklarining hududlarida) yashagan va keyingi davrda xitoyliklarning assimilyatsiyasiga uchragan turkiy xalqlar xitoy manbalarida oddiy qilib «di» deb atalgan. Natijada xitoy manbalarida «di», «shimoliy di», «g‘arbiy rung» atamalari ishlatilgani holda negadir «g‘arbiy di» atamasi uchramaydi.
Buning boisi: xitoy tilining o‘ziga xos alohidaligi, mazkur tilda atama va nomlar doim qisqartirilib aytilishi an’anasi bo‘lsa kerak. «Rung-di» atamasining qisqartirilgan ko‘rinishi «di» shaklida bo‘lib, xitoylarga qo‘shni yoki aralashib yashaganlariga bu atama ishlatilgan.
«Rung-di»larning g‘arbda yashaganlari, jangovor turklar bo‘lganligidan ularga ishlatilgan «g‘arbdagi jangchi turklar» atamasidagi «turk» so‘zi aytilmasdan uch iyeroglifdan ikkitasi olinib, g‘arbda yashagan dilar «g‘arbiy rung» (g‘arbdagi jangchilar) degan nom olgan. Xitoyliklarning janubida va sharqida dilar yashamaganligi sababli «sharqiy rung» yoki «janubiy di» atamalari ishlatilmagan.
Xitoyning shimolida yashagan dilar xitoy manbalaridagi ma’lumotga qaraganda o‘zlarini «ulug‘ di», «qizil di», «oq di» va «shimoliy di» degan to‘rt nom bilan atashgan[12]. Demak, turkiy xalqlarning tomonlarga qarab rang bilan belgilash odati bundan 3 ming yil avval dilardan boshlangan. Ularning sharqida, quyosh chiqadigan tomonda yashaganlari ulug‘lanib «chang di» (Ulug‘, katta di) deb nomlangan. Bu turkiy xalqlar ko‘k rangni ulug‘lab «ulug‘», «katta» deb nomlanganiga o‘xshaydi.
Janub yorug‘ bo‘lganligidan janubdagilar «chi di» (Qizil di) g‘arbdagilar «bay di» (oq di) deb atalgan. Faqat nima uchundir shimoldagilar «qora di» deb nomlanmasdan «shimoliy di» deb atalganligi noma’lum bo‘lib qolmoqda.
Mil.avv. III ming yildan avval rung-dilar istiqomat qilgan Xuangxe daryosining quyi oqimida xitoy aholisining ko‘payishi bilan hokimiyat huangdi avlodlaridan Shiya, Shong sulola vakillariga o‘tganligini rivoyat qilinadi. Bu davrda asosan chorvachilik bilan shug‘ullangan rung-dilarning bir qismi shimolga siljib, ularni siqib borgan xitoy aholisining shimolga siljishiga qat’iy qarshilik qilganligi sababli xitoy manbalarida ular «yilar» (yovvoyilar) deb kamsitilgan va quvg‘in qilingan. Ularni boshqa rung-dilardan farqli o‘laroq, yashagan yoki kelgan joy nomlariga «yovvoyi» so‘zini oldiga qo‘shib nomlashgan. Ammo, ularning Xitoy davlatchiligida tutgan o‘rni katta bo‘lganligi manba voqyealiklar bayonida oshkor bo‘ladi. Hatto dilarning Xitoy davlatchiligida mavqyeining ustunligi haqidagi ma’lumotlar xitoy manbalarida uchraydi. Chuanyilarning qo‘llab quvvatlashi oqibatida mil.av. 869 yili Chjou sulolasining xoni Shyau vang hokimiyatga kelganligi haqida: «g‘arbiy runglar juda rozi bo‘ldi. Shuning uchun o‘zingiz xon bo‘ldingiz» degan gaplar yozilgan[13].
Miloddan avvalgi VII asrda shimolda xitoy aholisining ko‘payishi bilan vujudga kelgan bekliklar (xonliklar) rung-dilarni shimolga sura boshlagan. Jin xonligining xoni «Vengung (mil.avv. 636-628) rung-dilar ustiga yurish qilib, Shixedagi Yinshuy[14], Luoshuy daryolarining oralig‘iga ularni quvg‘in qilgan. Ular keyingi davrda tele (turo)lar deb nomlangan qizil di, oq dilarning o‘zginasi edi. Chin (xoni) Mugung (mil.av. 659-621) Yuyukning[15] yordami bilan g‘arbiy runglarning sakkiz xonligini o‘ziga bo‘ysindirdi»[16]. Rung-dilar Xuangxe daryosining bosh oqimlarida Yinshuy va Luoshuy daryolari oralig‘idagi tog‘liklarga quvg‘in qilingan. Ularning xonliklari joylashgan hududlar xitoyliklar tomonidan egallangan.
Xitoyning shimolidagi dilarning janubiy sharqida yashagan bo‘lagi qadimiy xitoy qavmlarining madaniyatini qabul etib, asta-sekin til va urf-odatlarini o‘zgartira boshlagan. Mil.avv. 607 yili «ulug‘ di»larga mansub surman qabilasi[17] boshchiligidagi xonlikning yo‘q qilinishi bilan eng sharqiy dilar tarixdan o‘chadi[18]. Jin xonligi tomonidan esa mil.av. 594 yili qizil dilarning Lu yoki Luzi xonligini tashkil qilgan qismiga barham beriladi[19]. Mazkur «Qizil di» deb nomlangan janubiy dilarning asosiy qismi esa shimolga ko‘chib ketadi. Mil.av. 450 yillarda oq dilarning CHo‘vyo‘v xonligi ham Jin xonligi tomonidan yo‘q etiladi[20].
O‘z makonlaridan quvg‘in qilingan qizil dilar (janubiy turklar) Turkistonning shimoliga kelib istiqomat qilish boshlaydi. Xitoy manbalarida ular yangi joyga ko‘chib ketgandan so‘ng, turk so‘ziga yaqin talaffuz qilinadigan «dingling», «tingling», «tili» kabi xitoy yozuvida yozila boshlagan. Aynan shular Markaziy Osiyodagi ko‘chmanchi turklarning ajdodi hisoblanadi.
Tadqiqotchi Duan Lyanchin: Ilk o‘rta asrlar davri Xitoy tarixchilari Vey-shu, Li Yanshu, Du yular o‘zlari judayam mukammal biladigan «Zuchyuming tafsiri», «Davlat arboblari haqida bayonlar», «Tarixiy xotiralar», «Xannoma», «Veynoma»dan foydalanib, dinglinlarning etnik tarkibi qizil dilar, degan xulosaga keladi» deb yozadi[21]. Shuningdek,u dilarning cho‘llikning shimolida (Mang‘o‘liyaning g‘arbida) va Janubiy Sibirda yangidan paydo bo‘lishi bilan miloddan avval II asrdan tarixiy asarlarda dinglin-xun munosabatlarida tilga olina boshladi deb xulosa qiladi[22]. Shuning uchun xitoyshunoslar va turkiy xalqlar etnik tarixi bilan shug‘ullanganlarning hammasi qizil dilarni turkiy xalqlar ajdodi ekanligini tasdiqlashadi.
Qizil dilarning shimolga surilishining asosiy sababi, chorvachilikka moslashgan dilarning yaylovlari janubdan ko‘chib kelgan xitoylar tomonidan tortib olina boshlagan edi. Chunki xitoy manbalarida juda ko‘p tilga olingan «rung-dilarning urf-odatlari o‘zgartirildi» degan so‘zlar uchraydi. Aslida rung-di yaylovlarining dehqonchilik maydonlariga o‘zgartirilganligi aytiladi. Chorvador xalqlarni dehqonchilik bilan shug‘ullanishga majbur etiladi. O‘z turmush-tarzini o‘zgartirishni hohlamagan rung-dilar (qizil dilar – janubiy turklar) yashab turgan joylarini tashlab, shimolga ko‘chib ketgan va Sibirda ularning izlari moddiy madaniyat materiallari bilan tasdiqlanadi.
Mil.avv. V asrdan so‘ng Xitoyning shimoli va g‘arbidagi rungdilarning mavqyei ojizlasha bordi. Chunki, egallagan hududlar Xitoyning shimolida tashkil topgan bekliklar tomonidan tortib olingan edi. Xususan, Chin bekligining g‘arbiy runglar bilan bo‘lgan urushlari yuz yillab davom qiladi. Runglar chinliklarning hujumiga qarshi ba’zida qaytarma hujumlar ham uyushtirgan. Mazkur urushlarda asosan chinliklarning qo‘li baland kelib turgan. Chinlar mil.avv. 461 yili Dali runglarini mag‘lub qilgan bo‘lsa, Yichu rung elida paydo bo‘lgan ichki nizolardan foydalanib, 434 yili Chin begligi uning 25 shahrini bosib oladi[23]. Aynan o‘sha davrga kelib «rung-di» «xu» deb ham nomlana boshlaydi.
Xularning Jungshan deb nomlangan davlatiga qilingan ketma-ket hujumlar tufayli mil.avv. 300 yili mazkur beklik katta talofat ko‘rdi[24] va Jungshan bekligini bosib olishga muvaffaq bo‘laolmadi. Bunga qaraganda rung-dilar katta talofat ko‘rishiga qaramay, o‘z vatani uchun qattiq jang qilganligini ko‘rsatadi. Faqat mil. avv. 295 yili Jou bekligi Chi bekligidan yordam olib, Jungshan davlatining qo‘shinini tor-mor qilgan[25]. Jungshan hukmdori Fushi (hozirgi Yan’an) shahariga ko‘chib ketadi. Ko‘chib ketgan xular xitoy manbalarida keyinchalik xun nomida tilga olinadi.
Rung-dilar egallagan joylar xitoy bekliklari tomonidan juda qiyinchiliklar bilan tortib olinadi. Chunki xitoy qo‘shnining qurol-yarog‘lari kiyim boshlari harbiy ishlarga moslashmagan. Bu ahvol xitoy qo‘shinining isloh qilishni taqozo etardi. Shuning uchun shimoliy rung-dilarga yaqin joylashgan Jou bekligi xitoy qo‘shinining xularcha (rungdilarcha) tuzish taklifini ko‘tarib chiqqan[26]. Demak, o‘sha davrda xu deb ham atalgan rungdilardan tortib olgan Xuongxe bo‘yidagi joylarda Chin sulolasi qo‘rg‘onlar ko‘tarib, ularga harbiy chegara postlari o‘rnatgan.
Chin diyorida qolib ketgan rung-dilar butunlay xitoylashib ketmadi. Chin hoqoligi tomonidan tashkil topgan Tyanshuy[27], Lungshi[28], Beydi[29], Shangjun viloyatlari g‘arbda chyanglar, shimolda rung-dilar bilan chegaradoshdir. Gansu o‘lkasida Udu[30] degan joyda dilar bilan chyanglar aralash yashar edi[31].
Mil.avv. 80 yil Udu viloyatidagi oq otliq dilar[32] (turklar)[33] isyon ko‘targan. Ularga qarshi katta kuch ishlatilgan, hatto jinoyatchilar ham urushga tortilgan bo‘lsada, dilarni mag‘lub qilishga muvaffaq bo‘lmagan. Faqat 77 yili chyanglarning qo‘shinlari yordamida isyon bostirilgan.
Mil.avv. IV asrga oid xitoy manbalarida «rung-di»ning «xu» «xun» deb atalishining sababini xitoyda tashkil topgan bekliklar yoki kichik xonliklar tomonidan rung-dilar yerlarini egallash bilan sharhlanadi. Xitoy kichik xonliklari shimolga ko‘chib ketgan chorvador rung-dilar yurtiga bostirib kelishi bilan izohlanadi. Shu bois, mazkur davr haqida qalam tebratgan xitoy tarixchilari shimoliy rung-dilarni ko‘p hollarda xitoy aholisi bilan yashab qolgan rung-dilardan ajratish maqsadida, yangi atamani ishlatganlar.
Ular yashagan joy nomi bilan qabilalar nomlangan. Natijada Chjou davridagi runglarga ishlatilgan «guyrung», «g‘arbiy rung» atamalari Chjou sulolasi zaiflashib ketgan davrda, ya’ni, Chunchyu davrida (mil.avv.722-481) jirunlar, shimoli runglar, yunrunglar, yilurunglari, chuanrunglar, lirunglar, rung yovvoyilari deb nomlangan. Miloddan avval IV asrga kelib, Markaziy Osiyoning sharqda dixvan-guyji runglari, yichu runglari, dali runglari va shimolda linxu runglari, lufan runglari degan nomlar paydo bo‘ldi[34]. Ularni umumlashtirib bir nom bilan «xu» deb ataganlar. Keyinchalik xunlar davriga kelib shimoldagi turkiy xalqlar «xun» deb nomlandi. «Xu» atamasi o‘troq hayotga moslashgan barcha xalqlarga, jumladan, xunlarga nisbatan ishlatilgan. Xunlar zaiflashib, qabilalar o‘rtasidagi munosabatlarni bayon qilishda, umumiy xun nomidagi rungdilarning ayrim qabilalari danling, tengling, teli, cheli, dili, govchi (qongqil) deb umumiy turk xalqlariga nisbat berilganligi qayd etilgan.
Albatta, rung-di atamasi tarixchilar tomonidan o‘tmish tarixni bayon qilganlarida doim ishlatilgan. Ammo, keyingi tarixchilar IV-asrlarga oid ma’lumotlarni tahlil etganda chalkashlik yuz bermasligi uchun yangi atamalarni qabul etgan. Xitoy tarixchilarining rung-dilarga nisbatan «xu» atamasini qabul etishiga o‘sha davrda Markaziy Osiyoda «xo‘r»[35] atamasining mavjudligi asos bo‘lgan bo‘lsa kerak. Chunki «xu» iyeroglifi «Chet elli» mazmunida bo‘lib, Chunchyu (Bahor-ko‘z) (mil. avv. 770-475) davrida Anxuy o‘lkasidagi xonlikning (dilarning xonligining) nomi bo‘lgan[36]. Dilar aslida yot yurtli, ya’ni, Markaziy Osiyoliklar bo‘lganligidan «xu» atamasi qadimda «chet elli» ma’nosini bildirgan. Mil. avv. IV-asrlardan boshlab xitoy manbalarida mazkur atama rungdilarining umumiy nomiga aylangan. Shimoldagi rung-di qavmlar kamsitilib, «yovvoyilar» deb atalganligidan «xu» iyeroglifi ham yovvoyilar mazmunida ishlatilgan.
Natijada Xitoyning shimoli va g‘arbida yashagan xalqlarni umumiy bir nom bilan «xu» deb atagan. Jumladan xunlarni ham «xular» deb nomlagan. Shuning uchun ularni ajratish zarur bo‘lsa «xu» ning oldiga ular yashagan joy yoki qabila, urug‘ nomlar qo‘shib aytilgan. Masalan linxu (tanlinlar, dinlin, o‘rmon xunlari), lufan xulari, dungxular (sharqiy xular)[37] kabi ajratib ko‘rsatilgan.
«G‘arbiy runglar» (g‘arbiy turk jangchilari)ning «xu» deb nomlanishi va ularning Markaziy Osiyoda yashaganligi «turk» so‘zining xitoy tilidagi yana bir nomi «xu» ekanligini ko‘rsatadi. Xitoy manbalarida « xu» atamasi rung-dilarning «g‘arbiy runglar»ga ham ishlatilgan. Demak, Markaziy Osiyoning turkiy aholisi «xu» deb nomlangan. Markaziy Osiyolik xular qadimiy xitoy manbalarida «g‘arbiy runglar» deb atalgan ekan.
«Di» atamasi xitoy tilida «turk» so‘zining qadimiy talaffuzi bo‘lib ular keyinchalik qadimdan Dashti Qipchoqda yashaganligiga manbalari aniqlik beradi.
Xitoyning shimolida turkiy xalqlarning ajdodlari rung-dilarning bir qismi janubdan ko‘chib kelgan xitoyliklar tomonidan miloddan avval minginchi yillikda xitoylashtirilgan. Lekin, rung-dilarning chorvachilik bilan shug‘ullangan asosiy qismi yashab turgan maskanlarini tashlab yanada shimolga ko‘chib ketishga majbur bo‘ladi. Ular «xu», «xun» va yana «turk» nomida tarix sahnasida paydo bo‘ladi.
Abduxaliq Abdurasul o‘g‘li Aytbayev (O‘zFA Sharqshunoslik instituti)
«O‘ZBEK XALQINING KELIB CHIQISHI: ILMIY-METODOLOGIK YONDASHUVLAR, ETNOGENETIK VA ETNIK TARIX» MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-NAZARIY SEMINAR MATERIALLARI
Toshkent shahri 2004 yil 19-20 noyabr
[1] A.Xo‘jayev, K.Xo‘jayev. Qadimgi manbalarda xalqimiz o‘tmishi. Toshkent, 2001
[2] M.Ishoqov. «Nomi azal Turkiston», O‘zbekiston adabiyoti va san’ati
[3] Yang Shengmin. Qadimgi uyg‘urlar. (Tarjimon Imin Ahmidi). Urumchi, 1998, 7-8-betlar
[4] A.Xo‘jayev. Qadimiy xitoy manbalaridagi turkiy xalqlarga oid ayrim etnonimlar // O‘zbekiston o‘rta asrlarda: tarix va madaniyat. Toshkent, 2003, 176-184-betlar
[5] Shioliy dilar. Mil.avv. VI-V asrlargacha Xitoydagi Chi, Lu, Jin, Vey, Sung, Shing bekliklari (xonliklari)ning hududlarida istiqomat qilgan
[6] 168 Si-Machyan. Tarixiy xotiralar. 24 tarixdagi O‘rta Osiyoga oid materiallar to‘plami 1-kitob. Urumchi. 1989, 392-bet.; Bangu, Xannoma. 24 tarixdagi O‘rta Osiyoga oid materiallar to‘plami. 2-kitob. Urumchi. 1994, 680-bet
[7] Bangu. Xannoma. Urumchi, 62-bet
[8] Guyfang degan atamadagi «guy» iyeroglifi shayton, iblis degan mazmunni, «fang» iyeroglifi esa yer, joy degan mazmunda keladi
[9] Xebey o‘lkasining shimolida istiqomat qilgan. (Si-Machyan. Tarixiy xotiralar. Urumchi. 30-bet
[10] Tog‘ suvlaridan paydo bo‘lgan oriq suvlarida ya’ni, soylarda yashaydiganlar. Xitoyliklar yashagan hududda baland tog‘lar bo‘lmaganligidan ular markaziy osiyoliklarni tog‘ suvli soylardan kelganlar deb atagan
[11] Fan-Ye, Simo-Byov. G‘arbiy chyanglar haqida qissa. Keyingi Xannoma. Urumchi. 1996, 435-bet
[12] Si Machyan. Tarixiy xotiralar. Urumchi. 1989, 28-bet
[13] Si Machyan. Tarixiy xotiralar. Urumchi. 1989, 65-bet
[14] Yinshuy daryo (Xvongxening bosh tarmog‘i, O‘rdus balandligidan boshlangan. (Bangu. Xannoma. Urumchi, 755-bet)
[15] Yuyuk – runglarning bosh vazirlaridan biri bo‘lib, donishmand odam bo‘lgan. Rung xoni Yuyukni Chin xonligiga elchi qilib yuboradi. Chin xoni rung xoniga Yuyukni yomon ko‘rsatish uchun uni katta hurmat bilan mehmon qilgan. Xonning o‘zi Yuyukni o‘z qo‘li bilan ovqatlantirgan. Shuningdek, Yuyukni eliga qaytarmasdan uzoq muddat ushlab qolgan. Natijada, rung xoni Yuyukdan gumonsirgan va uni taqib qila boshlagan. Oxirpirovardida, Yuyuk o‘z yurtini tark etib, Chin xonligiga ketishga majbur bo‘ladi. Bundan foydalangan Chin xonligi Yuyukning yordamida 12 rung elini o‘ziga qo‘shib olib, Chin xonligining hududini ming li (500 km)ga cho‘zishga muyassar bo‘lgan (Si-Machyan. Tarixiy xotiralar. Urumchi. 1989, 70-73-bet.)
[16] Bangu. Xannoma. Urumchi. 683-bet
[17] Surman (So‘man – sou man) qabilalari hozirgi Shandung o‘lkasining o‘rta qismlari, Jinan shahrining shimolida yashagan. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda Shandung o‘lkasidagi Gavyvan doirasida yashagan. (SiMachyan. Tarixiy xotiralar. Urumchi, 1989, 195-bet)
[18] Si-Machyan. Tarixiy xotiralar. Urumchi. 1989, 194-195-bet
[19] O‘sha manba. 195-bet
[20] O‘sha manba
[21] Duan Lyanchin, Dinglinglar, qongqillar va turolar. Urumchi, 1996, 1-kitob, 12-13-betlar
[22] O‘sha manba. 140-bet
[23] Si Machyan. Tarixiy xotiralar. Urumchi. 126-128-betlar
[24] O‘sha manba. 233-234-bet
[25] O‘sha manba. 129-bet. So‘ma-Syan, istoricheskiye zapiski. Tom III. M., 1984. S.289
[26] O‘sha manba. 129 bet
[27] Tyanshuy (Tian shuyi) Xan sulolasi davrida ta’sis etilgan viloyat, o‘rni Gansu o‘lkasi Tungvey, Jingning, Chinan, Dingshi, Chingshuy, jvonglang, gangu, Jongjiyo Chuan tumanlari va Tyanshuy shaharining g‘arbiy shimoli, Lungshingning sharqi qismi, Yungjungning shimoli sharqi qismiga to‘g‘ri keladi. (bangu. Xannoma. Urumchi. 1994. 58-bet.). Bu joyda myanju, jirung nomidagi rung-di qavmlari yashaganligi ma’lum. Jingning Yichu xonligining tarkibiga kirgan
[28] Lungshi – gansu o‘lkasi Yuuan vang (yuan wang)ning shimoli g‘arbida, Tyanshuyning g‘arbiga to‘g‘ri keladi. Qadimda runglar yashagan joy
[29] Beydi (bey dy- bei di) qadimda Yichu runglarning istiqomat qilgan joyi bo‘lib, Chin hoqonligi tomonidan ta’sis etilgan viloyat. Xitoyda Suy sulolasi (581-618) davrida ham beydi viloyati mavjud bo‘lgan. Faqat markazi o‘zgarib turgan. Uning o‘rni NTMO‘dagi Xelan tog‘i, Chingtungshyo, Sanshuy daryosining sharqi va Gansu o‘lkasidagi xvanjiyong daryosi, maliyan daryosi vodiylariga to‘g‘ri keladi. (Si Machyan, tarixiy xotiralar. Urumchi. 105-bet. Bangu. Xannoma. Urumchi. 1994. 19-bet). Mazkur joyda hozir tungan (dungan_ aholisi yashaydi
[30] Udu – (wu dou) mil.avv. 111 yili xan sulolasi tomonidan ta’sis etilgan viloyat. O‘rni gansu o‘lkasi Udu, Chengshyan, Xuyshyan, Shixe| Lyongdong, Kongshyan nohiyalari va Shanshi o‘lkasi Fengshyan, Luyong nohiyalariga to‘g‘ri keladi. (Bangu, Xannoma, Urumchi. 1994. 167-168-bet)
[31] O‘sha manba. 204-bet
[32] Oq otli dilar (bay modi dilari)ning qadimda yashagan joylari Gansu o‘lkasidagi Chengshyan nohiyasidan 80 li g‘arbga to‘g‘ri keladi. Bangu, Xannoma, Urumchi. 1994. 167-168-bet
[33] tadqiqotchilar mazkur dilarning to‘ro ekanligidan kelib chiqib, tarjimada «To‘ro» atamasini ishlatadi. Bangu, Xannoma, Urumchi. 1994. 518 bet
[34] Si Machyan, Tarixiy xotiralar, Urumchi, 28-29 bet
[35] Xur – VIII-IX asr tibet xujjatida turkiy xalqlarga nisbatan «xo‘r» atamasi ishlatilgan. Hatto, Uyg‘ur xoqonligini ham Xo‘r xoni deb ko‘rsatgan (Qurbon Vali. Bizning tarixiy yozuvlarimiz. Urumchi, 1986, 184, 186 bet). Shuning uchun bo‘lsa kerak, keyingi davrlarda «Xo‘r» so‘zi fors tilida «xalq» degan mazmunda ishlatilgan . “Xo‘r” so‘zi Kujudan (Sharqiy Turkiston) topilgan moni hujjatlarida “Xo‘rmuza” (“Iloh”nomi, “to‘ng‘ich inson”) tarzida keladi (Qadimiy uyg‘ur tili lug‘ati. Urumchi, 1889, 224 bet). Xitoyning shimolida yashagan qadimiy xalqlarning xammasi “Xu”deb nomlashiga sabab bo‘lgan bo‘lsa kerak
[36] Bolshoy kitaysko-russkiy slavar. M., 1984. T.Z. S. 159- 160
[37] Xullas – mazkur joyda Dungxu ya’ni, sharqiy xular ko‘zda tutiladi
https://shosh.uz/uz/xitoy-manbalarida-turkiy-xalqlar-ajdodi-rung-dilar/