Рауф Парфи ижодида сонет

Сонет жанри қатъий қоидаларга бўйсунган шакл бўлишига қарамай унда тадрижий тараққиётнинг инсон шуурига қилган таъсир кучи тобора ортиб боргани маълум. “Сонетда давр яшайди, тўғрироғи даврлар”. Ғарб сонетшунослиги бадиий тажрибаларни анъанавий йўсинда ташкил этиб, ижтимоий муаммоларни ҳам ифодалаб келган бўлса, ўзбек миллий сонетнавислигида ушбу масалаларни янада кенгроқ миқёсда акс эттиришга интилиш кучайиб борди, яъни ҳаётнинг деярли барча муаммоларини қамраб олиш ва тасвирлашга интилиш сезилди. Сонетнинг анъанавий вазифасига ўзгача эстетик юк бахш этилди. Уни фавқулодда гўзал ташбеҳлар, янгича тимсоллар билан бойитишга ҳаракат қилинди. Сонет асосчиларидан Петрарка бадиияти ўзига хос бўлиб, унда ташбеҳлар, эпитетлар кўп қўлланилган. Лекин ўрта асрларга келиб сонетда кескин драматик жиҳатлар тасвири кучая борди. Поэзияда қад кўтарган шахснинг ҳиссиёт диалектикаси асосий планга чиқарилди. Худди мана шу ҳолатни Шекспир сонетларида кузатиш мумкин. Юқоридаги тарзда ҳиссиёт диалектикаси – бу улкан истеъдод белгиси бўлиши аниқ.

Бир сонетда Шекспир ўз даврининг қатъий йўриқларини инкор қилади. Кўзнинг порлоқ юлдузга қиёс этилишидан, дудоқнинг лаълга, ёноқнинг атиргулга ўхшатилиши устидан кулади. Лирик қаҳрамон маъшуқани деярли барча мақтовлардан озод қилади. Ёрнинг гўзал ташбеҳлари йўқлигини таъкидлаган ҳолда уларнинг сийқа эканлигига ҳам ишора қилади.

Бироқ барча сийқа қиёслардан у

Инсоф-ла айтганда, устун келар-ку.

Ушбу ҳиссиёт диалектикаси орқали у реалиcтик метод қўлланилишида ўзига хос намуна ярата олган.

Ўзбек сонетларида ҳам миллий руҳиятда юз берган ўзгаришлар боис шеърий ифодада мутаносиблик кўзга ташланади. Ғарбона анъаналарнинг тадрижий тараққиёти натижасида вужудга келган ушбу жанр бадиий тажрибалари ўзбек миллий сонети шаклланишига омил бўлганлигини илғаш қийин эмас. Сонет бадиияти хусусида гап кетар экан, бу услуб Ўзбекистон халқ шоири Рауф Парфи ижоди, унинг шеъриятдаги янги шаклий изланишлари билан боғлиқ эканини эътироф этиш жоиз.

Рауф Парфи лирикасида, асосан, ассоциатив тафаккур тарзи етакчилик қилади. Яъни, юқорида айтиб ўтилган тасаввурнинг иккинчи тури, лирик қаҳрамоннинг шаклланиш жараёни акс этиши – ассоциатив фикрлаш тарзи бадиий-эстетик тафаккур табиатининг устувор белгиларидан бири саналади. Бадиий тафаккур эса ижодкор билан ижтимоий воқелик ва борлиқ ўртасидаги муносабатлар ҳосиласи сифатида вужудга келади. Ушбу ҳодиса ижодкорнинг фикрлаш йўсини орқали ўзлигини намоён қилади. Шу маънода, адабиёт бир вақтнинг ўзида ҳам олий онг шакли, ҳам маънавий-ижтимоий ҳаёт кўриниши эканлигини исботлаб келаётир.

Мазкур ҳолатларнинг бадиий-эстетик ифодаси Рауф Парфи шеъриятида ўзига хос шаклларда, усулларда зуҳур топади. Ассоциация эса поэзияда истиоралар қўллаш, рамз-образларга мурожаат, контраст усуллардан фойдаланиш сингари ҳолатлар ҳисобига вужудга келади. Хусусан, истиоралар Рауф Парфи шеъриятида ҳиссий тафаккур психологиясини ёритишга, рамзли образлар табиатини очишга хизмат қилади. Шоирнинг “Зангори оғочман, ҳозир осаман” мисралари билан бошланувчи сонетида шоирнинг бадиий идроки истиоралар шаклида намоён бўлган. Сонетда зангори оғоч, қуёш, қиш, баҳор, барг каби истиоралар қўлланилган. Улар мураккаб ассоциатив поэтик образлар талқинида муҳим ўрин эгаллаган.

Зангори оғочман. Ҳозир осаман,

Қайта тириламан тўлиб сеҳрга

Ул Меҳранинг қанотини ёзаман,

Дунёларни тўлдираман меҳрга.

Рауф Парфи шеъриятида дарахт бадиий образи ўрнида кўп ҳолларда асл туркий оғоч сўзи қўлланилади. Юқоридаги мисраларда кузатилгандек, оғоч-зангори шаклда, яъни лирик қаҳрамон кечинмалари ифодасида шоирнинг ижод палласи тасвири ўрин олган. Ижод палласи ҳолати яшнаган яшил дарахтга менгзалган. Яшил дарахт ҳақида сўз бораётганда шоир ассоциатив ҳолатни вужудга келтиради. “Ҳозир осаман” жумласи ўз-ўзидан савол туғдиради. Лирик қаҳрамон дарахт шоҳларига нимани осмоқчи ва бу ҳолат қай маънода? Аёнлашадики, “Зангори оғоч”да лирик қаҳрамон ўз меваларини пайдо қилмоқчи. Ана шу меваларда у қайтадан жонланади. Мевалар эса пишиб-етилиши учун қуёшни – Меҳрани чорлашади. Меҳра эса меваларни ларзонлаштиради. Поэтик мушоҳада шу тариқа ижод маҳсулига айланади. Сонетнинг иккинчи катренида лирик қаҳрамон кайфияти фожиавий ҳолат чизгиларида намоён бўлади. “Қиш” истиораси “бошида азалий оқтош”, “Қонли булутларга бурканиб қотган” каби ташбеҳлар тасаввуримизда инсоннинг аёзли, мусибатли ҳолатларини эсга солади. “Баҳор” истиорасига “музлаган оташ”, “зулматнинг жизғанак тонглари” каби ташбеҳлари уйқаш келаяпти. Бу эса инсон умрининг баҳори ҳам қонуниятларга асосланишини англатади. Сонетнинг ушбу катрени кульминацион ҳолат ҳисобланади. Ижодкор оддий инсондан фарқли ўлароқ ҳар бир манзарада ўзгача маъно уқа олади. Хусусан, фасллар тавсифида ҳам теран нигоҳи орқали ўйга толдирадиган манзаралар чиза олади. Сонетнинг терцет қисмида лирик қаҳрамон ижодкор сифатида ўзлигини, индивидуал жиҳатларини барг, халқ, оломон, шоир, шоҳ каби поэтик шаклларга беради:

Абадий коинот бирла қоламан,

Ўлсам чирқирайди овозим танда,

Энг янгроқ юлдузни узиб оламан.

Эзилган, хўрланган баргман тубанда,

Ёлғиз, ўзим-халқман, ўзим оломон,

Мен шоирман ахир, шоҳман, эй, банда.

Энг янгроқ юлдузни узиб олиши эса, ижод осмонида порлаётган юлдузга эгалик қилиш истаги, бу – мангуликка ишора. Барг бадиий образида “эзилган”, “хўрланган” ташбеҳларининг қўлланилиши ижодкор хоксорлигига ишора. Бу ҳолат сонетнинг ечими саналади. Шоир ўзлигини топганда, “ўз мен”ига эга бўлганида эса ўз оламининг “шоҳ”и даражасига кўтарилади. Кўринадики, асл лирик асар “Тилсиз сезгиларга сўз ва образ беради, уларга алоҳида умр бағишлайди”.

Ассоциатив тафаккур шоир шеърларидаги рамз – образлар орқали ҳам юзага келади. “Сиёвуш” номли сонетлар мажмуида тожу тахт даҳшатли қирғин-баротларга асос сифатида талқин этилади. Сиёвуш – рамз, яъни ўз фароғати-ю тожу тахтдан воз кечган, эзгуликлар учун жонини қурбон қилган шоҳ авлодининг тимсоли. Қалам эса покиза сўз айта олувчи ижодкор шахси тимсоли сифатида талқин этилади.

Қаламдан ўч олдинг. Сўзини ўйдинг

Сенинг қўлингдами ойнинг ажали?!

Шоирнинг “Муножот” сонетлар мажмуида шоир компаратив кўчимлардан ташқари контраст кўчим турларидан ҳам унумли фойдаланган. Сонетда “дўзахим-боғим”, “қорамни оқлаб бер” каби ифодалар шулар жумласидан. Лирик қаҳрамоннинг ҳаёт ҳақиқатларидан, унинг ўнқир-чўнқир йўлларидан, ноҳақликларидан зада ҳолати учун шоир ўзига хос кўчимлардан фойдаланади.

Нечун бошим узра қора шамоллар,

Осмонда игнадек нур йўқдир, нечун?

Балки судрар мени мудҳиш хаёллар,

Очғил кўзларингни, эй, сўнгсиз очун.

мисралардаги “Қора шамоллар” – ҳаётнинг салбий оқими, “игнадек нур” – ҳақиқат маъносидаги истиоралар бўлса, “судрар хаёллар”, “очгин кўзларингни очун”лар апострофалар, “мудҳиш хаёллар” ва “сўнгсиз очун” эса сифатлаш каби кўчим турлари қўлланилганлиги аёнлашади.

Шафтолиранг олам найза учинда…

Дунёлари ёлғон, мен ўлдим чиндан…

Улуғ Тангрим, сени аччиқ соғиндим.

Шеър давомида айнан ҳарф эмас, васл ва равий бирлиги такрорланиб келган, яъни “чин” бўлаги терцетлар оҳангдорлигини таъминлаган. Исломий фалсафа йўсинига кўра фоний дунё – ёлғон, синов дунёси, боқий дунё эса чин дунё. Лирик қаҳрамон назарида чин дунёда Ҳаққа, Ҳақиқатга эришиш мумкин. Бу билан қаҳрамоннинг фоний дунёдан ҳақиқат излаши ноўрин эканлиги таъкидланмоқда. Терцетдаги “шафтолиранг олам” ранги ёрқин бўлмаган, пўсти юпқа, оловлар ичидаги олам шу ҳолида найза учида, яъни омонат, бир кун эмас бир кун пароканда бўладиган ҳолатда тасвирланган. Ана шу омонат, ёлғон дунёдан қўл силтаган лирик қаҳрамон сўзлари, руҳий ҳолати самимий эканлигига “чиндан ўлиш” – “Ҳаққа етишиш истаги” орқали изоҳ беради. Ушбу ҳолатга асос сифатида Тангри соғинчи эсга олинади.

Шунингдек, сонетда “қоронғу нигоҳ”, “совуқ шивир”, “азиз товуш”, “рангин овоз”, “гўзал ғимирлаш”, “қора шамоллар”, “мудҳиш хаёллар”, “ёмғирли ёлғизлик” каби кўплаб ноанъанавий ташбеҳлар ва истиоралар қўлланилган бўлиб, уларнинг ҳар бири шоир назарда тутаётган поэтик ҳолатнинг, ижтимоий муҳит ва лирик субъектнинг фожиавий ҳолатини очиб бериш учун ишлатилган. Шунингдек, шоирни жанр композицион қурилиши ва специфик хусусиятлари, яъни, тугун, кўтарилиш, кульминация, ечим ҳолати ўзига жалб қилган бўлиши мумкин. Комиллик сари интилаётган инсон йўлидаги қийинчиликлар ифодаси ва у чиқариши зарур хулосалар, тўхтамлар учун ушбу композицион қурилиш айни муддао.

Ўзбек сонетнавислигида поэтик тасвир ва талқин имкониятларидан фойдаланиш тажрибаси масаласи юзасидан қуйидаги хулосаларга келиш мумкин:

“Ўзбек сонети”да композицион силсила кўриниши акс этган, лекин уни мадҳ этувчи шеърлар сирасига киритиб бўлмайди. Бунга уларда акс этган вазиятлар хилма-хиллиги ва мавзулар кўлами асосдир. Ўзбек шеъриятида сонет жанрининг тараққиёт тадрижи мобайнида уни фавқулодда ташбеҳлар, янгича тимсоллар билан бойитиб боришга ҳаракат қилинди. Сонет поэтикасида кўчимларнинг компаратив ва контраст шакллардан кўпроқ фойдаланилди. Контигуал кўчим шакллари айрим ўринлардагина қўлланилди.

Рауф Парфи сонетлари кўпроқ ассоциатив тафаккур ҳосиласи сифатида юзага келган. Ассоциациялар сонетларда метафоралар қўллаш, рамз-образларга мурожаат, контраст усуллардан фойдаланиш ҳисобига вужудга келади. Шоир сонетларида жиддий муаммо қўйилади, кечинма ассоциатив фикрлаш тарзи орқали тавсифланади. Фалсафий йўналишдаги сонетларда комил инсон розлари, инсон эрки, миллат тақдирига қайғуриш, шоирнинг ўзига хос олами, Ватан муқаддаслиги, севги изтироблари ва ҳижрон дардлари асосий мавзу саналади.

Хуллас, ўзбек сонети бадиий-эстетик такомилида Рауф Парфи каби сонетнавис шоирларнинг ижоди муҳим рол ўйнаган.

Хонимқул ТОЖИЕВ,

Обидахон ФАЙЗУЛЛАЕВА

“Шарқ юлдузи” журналида чоп этилган.