PSIXOANALIZ (psixo… va analiz) — psixoterapiya metodi va 3. Freyd tomo-nidan rivojlantirilgan psixologik taʼlimot. Ongsiz psixik jarayonlar va motivatsiyani diqqat markaziga qoʻyadi. Inson xulqi asosini lazzat olish (libido)ga nisbatan, ayniqsa, ilk bolalikda paydo boʻlgan seksual (jin-siy) mayl tashkil qiladi degan gʻoyani ilgari surib, odam xulqidagi ijtimoiylik, onglilikni inkor etadi. Ongdan unga muvofiq kelmaydigan (asosan, seksual) mayllar va ruhiy kechinmalarni siqib chiqarish Psixoanalizda har xil nevrozlar va turli patologik hodisalar (unutish, yanglish harakatlar va q. k.)ning asosiy manbai sifa-tida qaraladi. Psixoanaliz nazariyasiga koʻra, 3 xil psixik instansiyalar hukm surishi mumkin: gʻayrishuuriy «U» (id) — mayl doirasi; turli himoya vositalari bilan «U»ning impulyelarini cheklovchi shuuriy «Men» (Ego); «Oʻta-Men» (Suner— Ego) — ijtimoiy taqiqdar, qonun tusiga kirgan majburiy tartib-qoidalar. Freyd fikricha, «Men» reallik tamoyiliga asoslangan holda inson psixikasida harakatlanuvchi qaramaqarshi kuchlarni muvofiklashtirish vazifasini bajaradi. Inson oʻzining qad. ajdodlaridan irsiy yoʻl bilan oʻtgan instinktiv mayllarning namoyon boʻlishi tufayli faoldir. Instinktiv mayllar dastavval jinsiy instinkt va oʻzini himoya qilishga intilish instinkti tarzida yuzaga keladi. Lekin jamiyat shaxsni koʻp jihatdan cheklab qoʻyadi, uning instinktlari va mayllari «senzura»dan oʻtkaziladi. Buning natijasida oʻzining aksariyat instinktlari va mayllarini toʻxtatish, taqiqlashga majbur boʻladi. Instinktiv mayllar uning shaxsiyatiga tegadigan ruhiy holat sifatida ongli hayotidan siqib chiqariladi, lekin yoʻqolib ketmaydi, faqat ongsizlik sohasiga oʻtkazib yuboriladi, xolos.
Psixoanaliz taʼlimotining vazifalaridan biri — ongsizlik sohasidagi «kompleks»larni aniklash va ularni anglashga yordamlashishdan iborat. Ushbu taʼlimot namoyandalari shaxsning ichki ixtiloflarini ochib berish uchun «Edip kompleksы» ni yaratdilar. Ularning mulohazasicha, instinktiv mayllar oʻz quvvati va faolligini saklagan holda insoniyat madaniyati va shaxs faoliya-ti maxsulining har xil shakllariga kirib («sublimatsiyalashib»), ongsizlik holatidan turib inson xulq-atvo-rini boshqarishda ishtirok qilaveradi. Psixoanalizda ongsizlik bilan onglilik oʻrta-sidagi qaramaqarshi munosabatni mutlaqlashtirish uchraydi, buning natijasida ularning oʻzaro bir-birini toʻldirish imkoniyati rad qilinadi.
Psixoanaliz adabiyot va adabiyotshunoslik, sanʼat va sanʼatshunoslik, boshqa gumanitar fanlar va tibbiyotga taʼsir koʻrsatdi.
Ergash Gʻoziyev.