DARYO — tabiiy oʻzanda doimiy yoki mavsumiy oqadigan va daryo havzasidagi yer usti va yer osti suvlari hisobiga toʻyinadigan suv oqimi. Daryolarni quruqlik gidrologiyasining darelar gidrologiyasi boʻlimi oʻrganadi. Har bir Daryoning manbai va dengiz, koʻlga quyiladigan yoki boshqa Daryo bilan qoʻshilib ketadigan joyi — mansabi boʻladi. Manba suvayirgʻichga yaqin joylashgan boʻladi. Bevosita okean, dengiz, koʻlga … Читать далее
REDUTSENTLAR (lot. reducens — qaytayotgan, qayta tiklanayotgan) , destruktorlar — ulik organik moddalar b-n ozikdanib, uni minerallashtiradigan (destruktor) organizmlar. Redutsentlar organik moddalarni parchalab, produtsentlar oʻzlashtira oladigan oddiy anorganik birikmalargacha olib keladi. Redutsentlarga saprotrof bakteriyalar, zamburugʻlar va bir qancha hayvonlar (yomgʻir chuvalchanglari, saprotrof hasharotlar, oʻlimtikxoʻr hayvonlar) kiradi. Quruqlik ekosistemalarida organik qoldiklarning parchalanishida tuproq hayvonlari (yomgʻir chuvalchanglari, … Читать далее
OKEAN, Dunyo okeani (yun. Okeanos — Yerni aylanib oqadigan azim daryo) — Yerning materik va orollarni oʻrab turuvchi suv qobigʻi. Gidrosferaning katta qismi (94%) ni, Yer yuzasining taxm. 70,8% ini egallaydi. Fizik va kimyoviy xususiyatlari xamda suvining kimyoviy tarkibi jihatidan Okean bir butun, lekin miqdor jihatidan gidrologik va geokimyoviy koʻrsatkichlari xilma-xildir. Gidrologik rejimining tabiiy-geografik xususiyatlariga … Читать далее
KOʻK KIT, blyuval (Balaenoptera musculus) — yoʻl-yoʻl kitlar oilasiga mansub sut emizuvchi hayvon. Dunyodagi eng yirik hayvonlardan biri, tanasining oʻz. 33 m gacha, ogʻirligi 150 t gacha, usti koʻkimtir, qorni va biqinlari zangori. Qornida oqish yoʻllari bor. Plankton organizmlar bilan oziqlanadi. 2—3 yilda bitta bola tugʻadi, bolasini 7—8 oy emizadi. Bitta kit 15—20 t yogʻ … Читать далее
QILJAGʻLILAR — dengiz umurtqasiz hayvonlari tipi. 6 urugʻ, 30 turi maʼlum. Tanasi (5 mm — 9 sm gacha) tiniq, choʻziq. Yon va dum suzgich qanotlari bor. Boshidagi oʻroqsimon qili (nomi shundan) yordamida oʻljasini tutadi. Gavdasi, ikkilamchi tana boʻshligʻi koʻndalang toʻsiqlar bilan bosh, tana va dum qismlariga boʻlingan. Qon aylanish va ayirish sistemasi yoʻq. Nerv sistemasi … Читать далее
QUYOSHSIMONLAR — suyakli baliqlar turkumi. Uz. 10—80 sm, vazni 8 kg gacha. Suzgich pufagi yopiq, jabra pardasi 5—8 nurli. Suzgichlari tikanli: orqa suzgichlari 2, qorin suz-gichlari 6—10 nurli (nomi shundan). 50 ga yaqin turi bor. Barcha okeanlarning tropik va iliq suvlarida tarqalgan. Qora dengizda 1 turi uchraydi. Suv tubida, ayrim turlari 1000 m gacha chuqurlikda … Читать далее
QORINOYOQLI MOLLYUSKALAR, shilliq qurtlar — molyuskalar sinfi. Gavdasi asimmetrik tuzilgan; tana (ichki xalta). Oyoq va bosh boʻlimlaridan iborat. Koʻpchilik Qorinoyoqli mollyuskalar tanasi va boshini chigʻanoq ichiga tortib olish xususiyatiga ega. chigʻanogining bal. 0.5 mm dan 70 sm gacha. Yagona yassi oyogʻi yerdamida tovonidagi ma. xsus bezlar ajratib chiqaradigan shilimshiq modda ustida sirpanib harakatlanadi. Ichki xaltasi … Читать далее
QANOTOYOQLI MOLLYUSKALAR — orqajabrali mollyuskalar turkumi nomi. Suv havzalarida keng tarqalgan. Oyogʻi qisqarib ketgan; faqat uning ikki yonidagi parapodiylari qonotga oʻxshash kengaytan boʻlib, suzish vazifasini bajaradi (nomi shundan). Chigʻanogʻi spiral shaklda yoki ikki tomonlama simmetriyali, baʼzilarida yoʻq. Tanasi xira yoki yorqin tusda. Germafrodit (q. Germafroditizm). 100 ga yaqin turi bor. Keng tarqalgan, ayniqsa, tropik dengizlarda … Читать далее
LANSETNIKLAR (Branchiostoma, yaʼni Amphioxus) — bosh skeletsizlar kenja tipiga mansub xordalilar sinfi. Uz. 8 sm gacha, tanasi lansetsimon, shaffof; xordasi tanasining oldingi uchigacha yetadi. 7 turi bor. Tipik vakili lansetnik (Brachiostoma lanceolatum, yaʼni A. lanceolatus) moʻtadil va iliq suvli dengizlarda 10—30 sm chuqurlikda koʻmilib yashaydi; kumdan tanasining oldingi qismi chiqib turadi. Plankton bilan oziklanadi. Dum … Читать далее
ZOOLOGIYA (zoo… va…logiya) — hayvonlar toʻgʻrisidagi fan, biologiyannt bir sohasi. 3. hayvonot olamining xilma-xilligi va tarixiy taraqqiyotini, hayvonlarning tuzilishi, hayot kechirishi, tarqalishi, rivojlanishi, shuningdek, ularning yashash muhiti bilan munosabatlarini oʻrganadi. 3. keng tarmoqli kompleks fan boʻlib, bir qancha mustaqil fanlarni oʻz ichiga oladi. Sistematika turlarning xilma-xilligi, ularning oʻzaro oʻxshashligi yoki bir-biridan farq qiluvchi belgilari asosida … Читать далее