Koʻrnamak

Nodar Dumbadze

Guduli Berejiani yuz yoshga toʻlganda uning shaʼniga birov ikki ogʻiz iliq soʻz aytmadi. Shunga ham ota goʻri qozixonami – ana, qishloq qabristonida salkam yuz ellik yil yashab oʻtganlardan qanchasi yotibdi! Shundoq boʻlgandan keyin qoʻni-qoʻshnilar Gudulini tabriklashni unutgan boʻlsa unutgandir-da. U yogʻini soʻrasangiz, tugʻilgan kuni oʻzining ham esiga kelgani yoʻq.

…Oʻsha kuni Gudulini sahari mardonda “Longinoz” laqabli xoʻrozi uygʻotdi. Qariyaning koʻzi eng avval qoʻshnining itiga tushdi:

– Ha-a, padari qusur, yana tuxum oʻgʻirlagani keldingmi? Yoʻqol, oʻralashma bu yerda, ochofat!

Keyin qoʻnoqdan tushgan xoʻroziga oʻdagʻayladi:

– Kallai saharlab meni uygʻotguncha anovi haramingga qarasang boʻlmaydimi, lattamaxsum! Sening dodingni Ardalion Brokishvilining xoʻrozi bersin-da!

Guduli xoʻrozga tanbeh berib boʻlgach, ayvondan tushib, oshxonaga kirdi. Oʻchoq oldida choʻkkalab, kul bosgan koʻmirni beri tortdi-da, ustiga shox-shabba tashlab puflay boshladi. Quruq shoxchalarga oʻt ilashganidan keyin qumgʻon qoʻydi. Suv iligach, sut sogʻiladigan xurmachaga quyib, molxona tomon yurdi. Oxur yonida yotgan sigir egasini koʻrib bir “moʻ”lab qoʻydi.

– Hozir, hozir! – dedi Guduli sigirning sagʻrisini silab. Sigir kavshdan toʻxtab, oʻrnidan turdi. Guduli oʻng qoʻlini bilagigacha shimarib, uch oyoqli pastak kursichani sigirning yonboshiga yaqin surdi-da, oʻtirib, quruqshab qolgan yelinga qoʻl choʻzdi. Xurmachaga ipday nozik sut tolasi tizillab tusha boshladi. Sut koʻp chiqmadi.

– Tamom boʻpsan, shoʻrlik jonivor! – dedi Guduli.

– Nima qilay, otaxon, men ham qaridim-da, – deya oʻzini oqlagan boʻldi sigir.

Guduli molxona eshigini lang ochib, sigirni joʻxorisi oʻrib olingan dalaga haydadi.

– Bor, qorningni toʻygʻiz! Sen sigir emas, toʻqol echkidan battar maxluq ekansan. Iloyo, boʻrilarga yem boʻlgin… Bor, boraqol!

Sigir sudralgancha chiqib ketdi…

– Salom, Guduli!

Guduli sut sogʻilgan xurmachani tizzasiga qoʻygancha yogʻoch kulbasining pillapoyasida oʻtirar, ikki togʻ orasidan koʻkka talpinayotgan quyosh gardishiga nigohini qadagan, hech narsa haqida oʻylamas edi.

– Salom, Guduli!

Guduli ovozdan choʻchib ketdi. Nok daraxti tagida boshini qashlab Ucha Melimonadze turardi.

– Guduli emas, Guduli bobo! Nechchi marta aytishim kerak, mishiqi!

– Salom, Guduli bobo!

– Ha, barakalla.

– Oyim aytdilar, menga murabbo berarkansiz.

Guduli jilmaydi:

– Balki sut icharsan?

– Yoʻq, murabbo yeyman.

– Boʻpti, oldin sut ichasan, keyin murabbo beraman.

– Qani, koʻrsating-chi…

Guduli xurmachani uzatdi.

– Oyim, xom sut ichma, deganlar. Kasal boʻpqolarmishman. Ichmayman.

– E-e, oying nimani bilardi! Xotinlarning aqli toʻgʻrisidagi maqolni eshitmaganmisan? Mayli, eshitmay qoʻyaqol. Ihm, xom sut emish! Mana, men tugʻilganimdan beri xom sut ichaman, tirik yuribman-ku?! Kasal boʻpqolarmish!

– Boʻpti, ichsam ichaqolay…

Ucha nafasini ichiga tortdi, shu zahoti…

Sut bolaning qornini qult-qultlab toʻldira boshladi.

Guduli kulgidan oʻzini arang tiyib turardi. Nihoyat, Ucha xumchani ogʻzidan oldi, lablarini yengiga artib, uni Guduliga uzatarkan, asta mingʻirladi:

– Ozgina yordamlashvoring…

Guduli indamay xumchani bolaning qoʻlidan oldi.

– Menga qara, Ucha, bugun maktabga bormaysanmi?

– Bugun yakshanba-ku!

– Shanba bugun! – dedi Guduli bamaylixotir.

– Nega shanba boʻlarkan? Yakshanba! – deb takrorladi bola.

– Nahotki… Yo alhazar! Qarib, miyam ham suyulib qopti shekilli… – deya Guduli tizzasiga shapati urdi.

– Sizga nima farqi bor, Guduli bobo? Maktabga bormasangiz, ishga bormasangiz…

– Shoshma! Chislo nechchi?

– Chislo – 28, kun – yakshanba, oy – noyabr, yil – 1970! – dedi Ucha soʻzlarni chertib-chertib.

– Yo tavbangdan ketay! – deya sapchib oʻrnidan turdi Guduli.

Angrayib qolgan bolaga eʼtibor ham bermay xonaga kirdi, karavoti tepasiga ilib qoʻyilgan yirtma taqvimga koʻzini qadagancha uzoq turib qoldi, keyin ustki varagʻini shartta uzib olib, haligi joyiga qaytdi.

– Nima boʻldi sizga, Guduli bobo? – Ucha qariyaning yoniga choʻkib, boshdan-oyoq unga hayratomuz nigoh tashlab chiqdi. Guduli bolaning savoliga parvo qilmay choʻntagidan koʻzoynagini oldi-da, taqvimdagi yozuvni hijjalab oʻqiy boshladi:

28 noyabr

Yakshanba

Quyosh chiqishi – 8.06

Quyosh botishi – 17.32

Kunning uzunligi – 9.26

Yangi oy chiqadigan kun – 24 noyabr

Oy chiqishi – 10.55

Oy botishi – 20.31

Keyin varaq orqasidagi matnni ham sinchiklab oʻqib chiqdi:

Bilasizmi?

Bir kunda odam qariyb 20 ming marta qadam bosadi, bir yilda – qariyb 7 million, 70 yilda – qariyb 500 million, bu – taxminan Yerdan Oygacha boʻlgan masofani tashkil etadi.

Guduli osmonga qarab, quyoshni koʻrdi, keyin nigohi gʻarb tomon siljib soʻnayotgan oyga qadaldi. Qiziq, bir vaqtning oʻzida koʻkda ham oy, ham quyosh bor edi. Guduliga oʻsha lahzada negadir oy juda ham olisda turganday tuyuldi.

Yana oʻqishda davom etdi:

Yer bilan Oy orasidagi masofa 384 ming kilometr – ekvator uzunligidan 9 marta ortiq. Demak, inson 70 yil mobaynida yer kurrasini ekvator boʻylab 9 marta aylanib chiqishi mumkin ekan.

Gudulining boshi aylanib ketdi…

– 70 yilda – 9 marta… Yuz yilda-chi? Oʻn, oʻn bir, oʻn ikki marta…

U xiyol titrab turgan qoqsuyak tizzalariga nazar tashladi. Va birdan, xuddi ekvatorni hozirgina oʻn ikki marta aylanib chiqqan odamday, vujudida qonni ayovsiz simirayotgan dahshatli bir horgʻinlik sezdi.

Keyin oyoqlariga qarab soʻzini davom ettirdi:

– Eshityapsizlarmi? Agar biz shu yuz yil mobaynida qishlogʻimizdan chiqib, Ozurgeti orqali Batumiga, Moskvaga, keyin Germaniyaga, u yoqdan Amerikaga, soʻng Yaponiya orqali yana Ozurgeti va uyimizga qaytib kelsak, ona sayyoramizni oʻn ikki marta aylanib chiqqan boʻlarkanmiz… A? Zoʻr-a?

Guduli tizzalarini bir siypalab qoʻydi.

– Lekin bunday boʻlmadi… Yer sharini aylanib chiqolmadik… Ammo, Xudo shohid, biror daqiqa tinim bilganimiz yoʻq… – Qariya siniq jilmaydi. – Buni qandoq tushunish kerak? Bir joyda depsinavergan ekanmiz-da? Yoʻq, unaqa emas. Biz koʻp yoʻl bosdik! Nolimayman! Yuz yil davomida meni hormay-tolmay qishloq oralab, uyma-uy, hovlima-hovli koʻtarib yurganingiz uchun sizdan mingdan-ming roziman! Rahmat, koʻpdan-koʻp rahmat! – Guduli yana tizzalarini siladi.

1970 yil 28 noyabr kuni ertalabki soat sakkizda Guduli Berejianining tugʻilganiga yuz yil toʻldi. Qariya shuni eslashi bilan yuragi tuzoqqa ilingan bedanaday tipirchilashga tushdi. Guduli qoʻrqib ketdi. Ilgari, yoshligida – otish yoki poyga musobaqalari boshlanadigan paytda shunaqa boʻlardi. Tagʻin, kurash boʻyicha musobaqa oldidan ham yuragi dukurlagani rost. Uning doimiy raqiblari Kerkadze degan aka-uka egizaklar edi, doimiy tomoshabin esa ularning singlisi – Taliko. Oʻshanda baquvvat yuragi qinidan chiqib ketayozgan. Lekin qoʻrqmagan. Endi boʻlsa… Guduli yuragini changallagancha tosh qotdi. Bir lahzada butun yoshligi kino tasmasiday shigʻillab koʻz oʻngidan oʻtdi. Saldan soʻng hammasi joyiga tushdi. Yurak tinchib, bir maromdagi odatiy va beminnat vazifasini bajarishga kirishdi. Guduli chuqur nafas oldi, shunda oʻpkasi musaffo havoga limmo-lim toʻlganini his etdi. Yengi bilan peshonasiga tizilgan terni artib, xushnud jilmaydi:

– Qulluq, yuragim, minnatdorman! – dedi u va chap koʻksini beozor siypalab qoʻydi.

Guduli hovliga tushdi, yolgʻizoyoq yoʻldan azamat nokning soyasiga borib oʻtirdi. Ucha ham uning izidan qolmasdi.

– Joni ogʻrimaydimi? –deb soʻradi bola daraxtga sanchib qoʻyilgan boltani siltab tortarkan.

“Boshlandi, – dedi ichida Guduli, – endi savoli urchiyveradi!..”

– Qiziqsan-a. Daraxtlar ham ogʻriqni sezadigan boʻlsa, odamzot u dunyo-bu dunyo gunohdan forigʻ boʻlolmaydi-ku!

Guduli navbatdagi savolni kutdi, ammo Uchadan sado chiqmasdi. U boltaning damiga asta barmogʻini tegizib, toʻngʻillab qoʻydi:

– Ogʻriydi, qattiq ogʻriydi!

Guduli bolani chaqirib yoniga oʻtqazdi, uning mallarang-qizgʻish boshiga kaftini qoʻyib, sekin gap qotdi:

– Ucha, bugun Guduli bobong yuz yoshga toʻldi…

Ucha qariyaga ishonqiramay bir nazar tashladiyu xaholab kulib yubordi.

– Nega kulasan, tentak?

– Oʻtgan yili, undan oldingi yili ham yuzga kirmaganmidingiz?

– Voy gʻalcha-yey! Qanaqqib oʻtgan yili yuzga kirishim mumkin?

– Nechchiga kirgansiz?

– Tavba! Oʻtgan yili toʻqson toʻqqiz, undan oldingi yil – toʻqson sakkiz! Mana, bu yil – yuz yosh-da!

– Yoʻgʻ-e! Doim bir xilsiz.

– oʻirt chulchut ekansan!

– Oyim aytadilarki, sizning yoshingizga yosh ham qoʻshilmasmish, kamaymasmish ham… Bu choli tushmagur vaqtni toʻxtatib qoʻygan, deydilar.

Guduli jilmayib turgan Uchaning koʻziga qarab, bu nigohda oʻzining “borsa kelmas”ga ketgan bolaligini koʻrganday boʻldi. Yuzini chetga burib, sekin soʻradi:

– Azroil bundan qochib yuradi, demadimi oying?

– Aytdilar.

– Vaqtni toʻxtatib qoʻyibmanmi? Shundoq dedimi?

– Ha.

– Eh, boʻtalogʻim, vaqtni toʻxtatishga mingta hoʻkizning ham kuchi yetmaydi.

– Kimning kuchi yetadi?

– Hech kimning. Fursati kelganda vaqtning oʻzi toʻxtaydi.

Ucha chalqancha tushib yotib oldi.

– Qarang, osmonda ham quyosh, ham oy bor-a! – deya xitob qildi u bir mahal.

– Koʻrdim, oʻgʻlim, koʻrdim.

– Qiziq, quyosh bilan oy bir vaqtda chiqadimi?

“Tinkamni quritadi bu takasaltang!” deya koʻnglidan kechirdi Guduli.

– Nega indamaysiz? Shunaqasi ham boʻladimi?

– Boʻladi. Osmon – Xudoning koʻzi. Unga kun ham, tun ham sigʻaveradi! – deb tushuntirdi qariya.

– Xudoning koʻzi bormi?

– Obbo! Muncha ezmalanasan! – Gudulining jahli chiqib ketdi.

– Ayting-da!

– Mana, sening koʻzing bormi?

– Albatta.

– Qani, yum-chi! Boʻlaqol. Nimani koʻryapsan?

– Hech narsani. Qop-qorongʻi.

– Endi och! Nimani koʻryapsan?

– Hammayoq yop-yorugʻ.

– Ha, barakalla. Xudoning koʻzi ham shunaqa. Bir vaqtning oʻzida baravariga kunni ham, tunni ham koʻraveradi.

– Xudo Xudo-da! – Ucha turib oʻtirdi. – Xudo bilan men baravarmi?

– Albatta, oʻgʻlim, baravarsan-da! Butun olam seniki! – deya Guduli bolani bagʻriga mahkam bosdi. Ucha yana bir nimani soʻramoqchi boʻlib ogʻiz juftlagan edi, uni gapirtirmadi: – Boʻldi, bas qil! Boshim ogʻrib ketdi.

Ucha cholning bagʻridan chiqdi.

– Yana bitta savol! Oxirgisi!

– Qani, ayt-chi!

– Ertalab oyim, dadang ablah, razil odam, senlar uchun u oʻlgan hisobi, dedilar… Shu rostmi?

Guduli garangsib qoldi.

– Rost, oʻgʻlim… – dedi oʻychanlik bilan. Keyin xato qilganini payqadi. – Lekin sen unaqa deyishing toʻgʻri emas! Nima boʻlganda ham – otang!

– Nega boʻlmasa rost dedingiz?

– Axir, shunday oʻgʻildan yuz oʻgirgan odamni yana nima deyish mumkin?!

Ucha indamay oʻrnidan turib, darvoza tomon yura boshladi.

“Chakki qildim shu gaplarni gapirib! – deya oʻkindi ichida qariya. – Farzandga ota farishtaday koʻrinadi… Uning razilligini bu norasida qayoqdan bilsin?!”

– Ucha! – deb qichqirdi Guduli.

Bola orqasiga qaramay ketaverdi.

– Ucha, qayt, oʻgʻlim!

Ucha toʻxtadi.

– Menga qara, chirogʻim. Otang yomon odam emas. Mana biz ablahmiz, boshqalar ablah! Nima, hazilni ham tushunmaysanmi?

Ucha unga ishonqiramay yer ostidan qarab qoʻydi.

– Bu yoqqa kel, oʻgʻlim! – deya qoʻl silkib, bolani yoniga chorladi Guduli.

Va birdan serraygancha qotib qoldi… Avvaliga, menga shunday tuyulyapti, deb oʻyladi. Ammo… ikki soni orasida makkor, sharmsiz bir harorat paydo boʻlganini aniq-ravshan his etganidan soʻng… intihoning ibtidosi boshlanganiga aqli yetdi.

– Yo Tangrim, sharmanda qilma! – deya ingradi qariya. Ammo Tangrining qulogʻi tom bitgan edi. Oldini shilta qilib boʻlgan qaynoq peshobi endi tizzalaridan pastga qarab oʻrmalayotgan edi.

– Ucha, yordamlash! – dedi Guduli ihrab. Bola u tomon chopdi-yu, yetib kelolmadi. Qariya tiz choʻkib, hoʻngrab yubordi.

Oradan bir soatcha oʻtgach, Guduli sal oʻziga keldi.

– Endi uyingga bor, oʻgʻlim.

– Oyimni chaqiraman!

– Yoʻq, keragi yoʻq. Boraver.

– Oyimga aytaman!

– Yoʻq, dedim-ku!

– Nega yigʻladingiz boʻlmasa?

– Shunchaki hazillashdim, aldadim seni. Qani, bir sinab koʻray-chi, Ucha Guduli bobosini yaxshi koʻrarmikin-yoʻqmi, dedim-da.

– Bugun kun boʻyi meni aldamoqchimisiz?

– Yoʻ-oʻq. Esim kirdi-chiqdi boʻpqolgan-da, qarichilik… Bor, oʻgʻlim, endi meni xoli qoʻy… Bir oz dam olay…

Ucha keta boshladi. Darvozaga yetganda orqasiga oʻgirildi.

– Boraversang-chi, qaysar!

Ucha chiqib ketdi.

Guduli daraxtga suyangancha boʻshliqqa loqayd nazar solardi. Miyasida hech qanday oʻy yoʻq – faqat hadsiz-hududsiz boʻshliq… Butun borliq sukutda. Qishloq ham, yer ham, osmon ham sukunat ummoniga gʻarq boʻlgan. U shundoqqina oyoqlari ostiga pishib oʻtib ketgan noklar toʻkilib, yorilayotganini koʻrib turardi-yu, lekin paqillagan tovushlarni eshitmasdi. Uzun tarnovda chopqillayotgan buloq suvi naqd roʻparasida, ammo uning jildirashi qulogʻiga kirmasdi. Ana, shabada joʻxorining qovjiragan barglarini oldiga solib quvib yuribdi, lekin ularning shitir-shitirlarini qani eshitsa! Koʻrib turibdi: daladan toʻyib qaytgan sigiri darvoza oldida “moʻ”layapti, xoʻrozi Longinoz chetan devorga chiqvolib qanot qoqyapti, “qu-qu”layapti, ammo Guduli sigirning “moʻ”lashini ham, xoʻrozning qichqirigʻini ham eshitmas edi. Hammayoq jimjit. Tiq etgan sado yoʻq. Faqat intiqlik, soʻngsiz, yurakni ezadigan mubham bir intiqlik. Nokka suyanib toshqotgan Gudulining oʻzi ham shu tobda bolta koʻtargan odamni intizorlik bilan kutayotgan va qurt-qumursqalar dastidan tanasi ilma-teshik boʻlib ketgan koʻhna daraxtga oʻxshardi. Holingga voy, Guduli Berejiani, shoʻring qursin!

…Tushkunlik iskanjasida qolgan Guduli shu alfozda yana ancha vaqt oʻtirdi. Keyin asta-sekin oʻziga kela boshladi. Qalbida umid uchqunlari yiltilladi. Yuragi yana ishga tushib, tomirlarida qon yugurdi. Guduli oldin yurak urishini, keyin sigirning “moʻ”lashi, suvning jildirashini, soʻng esa xoʻrozi Longinozning qa-qagʻlaganini eshitdi. Guduli hayotga qaytdi.

– Xudoga shukr!.. – deb pichirladi u va bitta-bitta bosib uyiga qarab yurdi. – Oʻzingni tut, Guduli! Hech narsa boʻlgani yoʻq… Hali hech narsa boʻlgani yoʻq… Tasodif bu… Rostdan ham hech narsa boʻlmagandir? Menga shunday tuyulgandir, xolos?..

Guduli quyoshga qaradi – oftob xiyla gʻarbga siljigan edi. Ke¬yin asta zinapoyaga oyoq qoʻydi. Birinchi zina… Ikkinchi… Uchinchi… Beshinchi… Shunda birdan dunyo yana agʻdar-toʻntar boʻlib ketdi. Yana olamni sukunat bosdi. Guduli yana boyagiday makkor va sharmsiz haroratni tuydi. “Choli tushmagur vaqtni toʻxtatib qoʻygan…” Bu gapni kim ayt¬ganini eslashga ulgurolmadi – guppa zinapoyaga agʻdarildi.

– Salom, muhtaram Guduli!

Guduli koʻzlarini ochdi.

– A? Nima deysan, Kseniya? – deb soʻradi chol aftini burishtirib. Shu tobda birovga koʻrinishni sira ham xohlamasdi.

– Ucha hovliqib kelib, Guduli bobomning mazasi qochib qoldi, dedi. Shunga…

– Hechqisi yoʻq, azizim! Yurak erkalik qilib turadi-da… Mana, oʻtib ketdi…

– Balki biror yordam kerakdir, muhtaram Guduli? Yo doʻxtir chaqiraymi?

– Yoʻq, yoʻq, Kseniya! Shart emas!

“Boshlanadi endi – doʻxtir, kasalxona, ming xil poroshogu tabletka, jiqqa-jiqqa ukol… E, Parvardigor!..”

– Valeryanka beraymi?

– Yoʻq, yoʻq.

“Kimga keragi bor bunaqa hayotning? Valeryanka emish!”

– Validol-chi?

– Kerak emas validol!

– Nima qilay boʻlmasa, muhtaram Guduli? – dedi ayol toqatsizlanib.

– Hech narsa kerak emas menga, azizim! Bor, uyingga bor.

“Bu hali holva… Hademay uzun-qisqa boʻlib boshqa qoʻshnilar kirib keladi… Yana shu savol-javob… yugur-yugur… E, Xudo!”

– Yaramas Ucha oʻlim toʻgʻrisida bir nimalar deb valaqlagandir-da… Hoynahoy, oyim aytdi, degan… Shoshmay tursin, koʻradi koʻradiganini!

– Qoʻysang-chi, Kseniya, qoʻysang-chi!

“Namuncha chakagi ochildi… Ilgari ogʻziga talqon solib yurar edi shekilli…”

– Kimdan chiqdi oʻzi bunaqa gap? Iloyim chipqon chiqsin unaqa tilga!

“Nega oʻzini qargʻayapti? Ucha yolgʻon gapirmaydi-ku!”

– E, boʻldi-da endi! Uyingga borsang-chi!

– Bugun tugʻilgan kuningiz ekan, muhtaram Guduli! Yana yuzga kiring!

– Rahmat, rahmat, Kseniya!

– Nahotki, shahardagi jigarlaringiz kelmasa? Yuz yosh-a! Hazil gapmi?!

– Kelishadi, albatta kelishadi!

“Bir oy oʻtar, ikki, uch oy oʻtar… Keyin hammaning joniga tegaman… Kasal boqish kimga yoqadi…”

– Bu dunyoda farzandlari bilan maqtanishga haddi sigʻadigan odam bor boʻlsa, oʻsha – sizsiz, muhtaram Guduli! Biri Botumida, biri Potida, yana birovi Kutaisida, toʻngʻichingiz Tbilisida. Toʻrtovi ham olim, obroʻ-eʼtiborli… Darvoqe, nevaralar nechta, muhtaram Guduli?

– Avlodimiz hammasi boʻlib yigirma uch kishi, lekin bundan nima naf? Yonimda hech kim yoʻq.

– Unaqa demang, muhtaram Guduli! Baxtli odamsiz.

– Ha, albatta…

“Qachon gapi tugaydi bu vaysaqining?”

– Hozir borib bolani oldingizga chiqarvoraman.

– Tashvishlanma, Kseniya. Bir oz choʻzilsam, oʻzimga kepqolaman.

– Zarur boʻlib qolsam – tortinmang, oʻz qizingizday chaqiravering.

– Rahmat, azizim!

– Tuzalib keting, muhtaram Guduli!

– Omon boʻl, Kseniya!

Ayol ketdi. Guduli uni maʼyus nigoh bilan kuzatib qoldi. Ana, ketyapti – yosh, durkun… Guduli boʻlsa zinapoyada yalpayib, kuz oftobining zaif taftida ishtonini quritib oʻtiribdi. E, Xudo! Qodir Egam! Nega meni bunchalik sharmanda qilding?!

…Insonning tabiati gʻalati! Yosh va sogʻlom odamni koʻrganida oʻzining qari va xastaligidan oʻkinadi. Lekin boshqa birov undan ham qariroq va dardmandroq ekanini oʻylab, xotirjam boʻladi, koʻnglida umid yolqinlanadi. Mana, bugun ham Uchani bagʻriga bosib turganida “E, Parvardigor, shu bolaning yoshligini menga berginu evaziga xohlagan narsangni olaver!” degan oʻy Gudulining koʻnglidan necha bor oʻtdi ekan? Hozir esa, uzoqlashib borayotgan Kseniyaga qarab turib “Yo Rabbim, menga shu ayolning yoshini berginu oʻrniga nimani istasang olaver!” degan gap oʻtdi koʻnglidan.

Va shu zahoti oʻzidan jirkanib ketdi. Xudo unga yuz yil umr ato etganiga shukr qilmaganidan qattiq xijolat boʻldi.

Quyosh botgunga qadar ertalabki uyatli holat yana uch marta takrorlandi… Shundan keyin Guduli Berejiani, yer koʻksini yuz yil tepkilagan moʻysafid gʻarb tomonga qarab choʻkkaladi va boshini egib, oftobga taʼzim qildi:

– Alvido, quyosh, beadad minnatdorligimni qabul et!

– Ey inson, ne sababdan menga minnatdorlik izhor qilyapsan? – deya ajablandi oftob.

– Mehribonliging uchun, mana yuz yilki, har tun adogʻida meni tong quvonchidan bahramand etganing uchun!

– Arzimaydi, tabarruk inson! – dedi quyosh va koʻzdan gʻoyib boʻldi.

– Rahmat senga, olam charogʻi!

Guduli darvoza oldida “moʻ”lab turgan sigirni hovliga kiritdi. Sigir odatdagiday toʻppa-toʻgʻri molxonaga borib, sogʻilishini kutdi. Guduli uning sagʻrisini uzoq siladi-yu, lekin sogʻmadi…

– Bugun damingni ol, jonvor, bemalol kavsh qaytarib yotaver. Ikkilamchi, tashakkurimni ham qabul et!

– Nima uchun tashakkur aytyapsiz? – deya hayron boʻldi sigir.

– Loaqal har kuni ertalab ogʻzim sutga tegib turgani uchun!

– Osh boʻlsin! – dedi sigir va oxur yoniga choʻkdi.

– Rahmat senga, govmishim!

Guduli orqa hovliga oʻtdi, uxlash uchun qoʻnoqqa tizilgan tovuqlariga nazar soldi, tovuqxona eshigini yopib chiqib ketishdan oldin Longinozning qip-qizil tojini mehr bilan siypaladi.

– Ertaga meni xohlagan paytingda uygʻotaver. Endi xayrlashamiz, mingdan-ming rahmat senga!

– Ie, nega rahmat deysiz? – deya taajjublandi xoʻroz.

– Har kuni ertalab, kanda qilmay meni uygʻotib turganing uchun!

– Arzimaydi! – dedi xoʻroz va uyquga ketdi.

– Tashakkur, Longinoz!..

Guduli ischiroqni xum yoniga qoʻydi, keyin xum ogʻziga bosilgan loyni avaylab koʻchirdi-da, choʻkkalab qopqoqni ochdi. Oʻttiz pudli xumda uzoq vaqt dimiqib yotgan toza musallas vishillab atrofga oʻtkir hid taratdi. Guduli odamni elituvchi mana shu hid omuxta boʻlgan havodan toʻyib-toʻyib nafas oldi. Soʻng shoshmasdan qovoq choʻmichni yonboshlatib xumga botirdi. Qulq, qulq, qulq – choʻmich sharobga toʻlib borarkan, qariya tanish va qadrdon bu tovushga entikkancha quloq solib turdi. Keyin choʻmichni olib, unga asta labini tekkizdi:

– Ofarin senga, ey bodai nob! Ofarin senga, bebaho tokning sehr¬li sharbati! Minnatdorligimni qabul et!

– Nega unaqa deyapsiz? – Xumdan chiqqan ovoz aks sadoday eshitildi.

– Shuning uchunki, sen yuz yil mobaynida yaxshi kunlarimda ham, yomon kunlarimda ham menga sodiq habibu hamnafas boʻlding!

– Kayfingiz tarqamasin! – dedi xum uh tortib.

– Tashakkur senga!..

Guduli pastakkina stol yonida oʻtiribdi. Qoʻlida musallas toʻla piyola. Ayvon ustuniga ilib qoʻyilgan ischiroqning xira shuʼlasi qariya¬ning boshiga tushib turibdi. Ikki yuzidan oqayotgan koʻzyoshlari soqolini yuvib, stoldagi zogʻora non bilan pishloq ustiga tomchilayapti – Guduli Berejiani yigʻlardi…

Bir soat burun Guduli hovlini aylanib chiqdi. Omochni ushlab koʻrdi – yeyilib ketibdi. Boltani qoʻliga oldi – oʻtmaslashgan. Oʻroqqa koʻzi tushdi – oʻrishga yaramaydi. Belkurakka qaradi – chirib, uchi qayrilib yotibdi. Hatto oldida, stolda turgan pichoq ham piyozning poʻstiday boʻpqopti… Temirki vaqt zugʻumiga chidamabdi, inson qancha chidashi mumkin?!

Mana shu ilohiy sharobni oʻrtaga qoʻyib qasam ichishga ham tayyor – Guduli umriga achinmaydi. Guduli biladi – u kasal emas. Shunchaki charchagan, yeyilib tamom boʻlgan – vassalom! Anovi omoch, bolta, belkurak va pichoq kabi yaroqsiz holga kelgan.

Hamma narsa – yer va osmon, uy va hovli, sigiru tovuqlar bilan xayrlashib boʻldi. Ammo tengdoshi nok daraxti bilan uzoq, juda uzoq vidolashdi.

– Alvido! – dedi u nok tanasini quchoqlab. – Oramizda eng bardoshli mavjudot sen ekansan! Ildizlaring baquvvat, yelkalaring osmonni tutib turibdi… Sulolamning uch avlodini soyangdan bahramand etding, yana qanchasiga xizmat qilishingni Xudoning oʻzi biladi! Mana, salkam bir asrdirki, har yili bexato hosil berasan, hamon durkun, tetik va bardamsan. Sen hovlimning yupanchi va koʻrkisan, qishlogʻimning jamiki qushlariga bagʻri keng oshyonsan. Rahmat senga, qadrdonim!

– Qulluq! – deb qoʻyaqoldi daraxt. U oʻzining izzatini bilardi.

“Shon-sharaf senga, tabiat, – deya koʻnglidan kechirdi Guduli, – donoligingga balli! Sendan keyin mana shu daraxt, yer, osmon va quyosh barqaror boʻlishini his etish – qanday baxt!..”

Soʻnggi minnatdorligini Guduli oʻz yuragiga, koʻzi, quloqlari va aql-idrokiga izhor etdi.

– Nima uchun? – deb soʻradi yurak taajjublanib.

– Nima uchun boʻlardi? – dedi Guduli. – Yuz yil davomida menga biror marta ham xiyonat qilmading. Koʻzim, quloqlarim, qoʻl va aql-idrokim ham shuncha yil beminnat xizmat qildi. Bu kammi?

– Arzimaydi, Guduli, arzimaydi! Endi dam olay… Juda toliqqanman, Guduli!

– Rahmat senga, yuragim!..

“Xoʻ-oʻsh, endi ona-bola bilan xayrlashish qoldi. Ha-a qurgur-ey, ismlari nima edi-ya?.. Bu yogʻi yaqin qolganda xotiramdan judo qilma, Parvardigor! Onasi-ku mayli, bolaning ismi nima edi? Qodir Egam, xijolatga qoʻyma, bolaning ismini eslat!”

Ammo Xudodan sado chiqmadi. Guduli na onaning, na bolaning ismini xotirlay oldi.

Shundan keyin ayvon panjarasi yoniga borib, qichqirdi:

– Ho-oy, qoʻshni!

– Qulogʻim sizda, muhtaram Guduli!

– Kimsan?

– Kseniyaman, kim boʻlardi! Tanimadingizmi?

“Kseniya… Kseniya… Xayriyat-e… Kseniya…”

– Bola uydami?

– Uchami?

“Ucha! Ha, ha, Ucha edi ismi…”

– Kseniya, hozir uyimda bir voqea boʻladi… Qisqasi, shundoq qilginki, bola oʻksib qolmasin…

– Nimalar deyapsiz, muhtaram Guduli?

– Iltimos, qoʻshnilar yigʻilmaguncha bolani oldimga qoʻyma…

– U nima deganingiz, muhtaram Guduli? Hazillashyapsizmi?

– Xayr endi, Kseniya! Xudo shohid, hammangizni yaxshi koʻrardim, minnatdorman sizlardan! Rahmat!

– Guduli, otaxon, nima boʻldi sizga?!

Guduli xonaga kirib, eshikni berkitdi.

– Guduli!!!

Birdan qarsillab oʻq uzildi. Shunaqa qattiq paqilladiki, atrofdagi uylarning derazalari zirillab ketdi…

Guduli Berejianini dafn etishga butun qishloq ahli keldi. Izdihom orasida qarindosh-urugʻlar ham ancha-muncha edi-yu, ammo ularning qaygʻurayotgani koʻpam sezilmasdi. Buning ustiga, toʻngʻich oʻgʻil Dimitriy tobut tepasida emas, hovlidagi nok tagida xoʻmrayib turar, shu yerda qaqqayib, kelganlarning taʼziyasini qabul qilardi.

Dimitriyning yoniga men ham bordim.

– Bandalik. Xudo sabr bersin.

– E, qoʻying-e, Nodar Vladimirovich! – dedi u zarda bilan. – Bandalik, deysiz-a! Choli tushmagur yuzimizni yerga qaratdi! Odamlarning koʻziga qanday qaraymiz endi?!

– Nachora, koʻrgilik. Kutilmagan ish boʻldi-da…

– Sekin aytasizmi! Qip-qizil sharmandalik! Oʻrtoqlarimga nima deyman? Nima deb tushuntiraman? Tbilisida biz bilan birga turing, desam, koʻnmadi. Oyingning qabrini tashlab ketmayman, dedi. Qayoqdagi sigir, tovuqlarni roʻkach qiladimi-yey! Xudo saqlasin! Tirraqi bir sigir bilan ola-pes xoʻrozni deb umrini oʻtkazdi-da shu yerda! Uy ham toʻkilay deb turibdi qarang. Uchasiz yashayolmas emishlar! Tavba! Oʻz otang shunaqa deb tursa-ya!..

– Ucha? Kim u?

– Qayoqdan bilaman. Qoʻshnining bolasi emish. Otasi tashlab ketgan. Bu yoqda tayyor homiy bor-da! Oʻsha mishiqiga ota oʻrnida ekanlar. E, bunaqa tirik yetimlar Gruziyada son mingta!

Nima deyishga ham hayron boʻpqoldim. Ketmoqchi edim-u, Dimitriy hali gapini tugatmagan edi:

– Hech narsadan zoriqqani yoʻq. Xotinim Parijdan issiq koʻylak-ishton keltirib berdi. E, qay birini gapiray! Dafn marosimini koʻrdingizmi? Qishloq qishloq boʻlib bunaqa marosimni koʻrganmikan? Koʻrmaydi ikki dunyoda ham! Otam qaysar edi, qaysarligicha ketdi!..

– Sizga nima deb tasalli berishni ham bilmayman…

– Tasallining keragi yoʻq. Minnatdorman sizdan!

– Omon boʻling…

– Qayoqqa? Xafa boʻlaman-a. Iltimos, anovi stolga, soyabon tagida oʻtirganlarning yoniga oʻting. Hoʻ Mitusha, mehmonga qara!

Taʼziyaxonaga radiokarnaylar oʻrnatilgan, ularning tovushi Motsartning motam kuyidan ham balandroq yangrayotgani sababli Dimitriy ovozini koʻtarib gapirayotgan edi.

Kayfi oshib qolgan Mitushaga bir amallab chap berdimu hovlini tark etdim. Darvozaga yetganimda yerda oʻtirgan yetti yoshlar chamasidagi mallasoch bolaga koʻzim tushdi. U tizzasiga bosh qoʻygancha yum-yum yigʻlardi.

– Isming nima, bolakay? – deb soʻradim engashib.

– Ucha Melimonadze! – dedi u menga yer ostidan qarab, keyin birdan hoʻngrab yubordi.

– Boshing toshdan boʻlsin, oʻgʻlim! – dedimu tomogʻimga bir narsa qadalib, hovlidan tez chiqib ketdim.

Keyin beixtiyor orqaga bir oʻgirildim. Bu paytda koʻrnamak oʻgʻil ikkala qoʻlini silkitib nutq soʻzlamoqda edi. Taʼziyaxonaga oʻrnatilgan radiokarnaylar gʻovuri Motsartning motam kuyidan ham balandroq boʻlgani bois uning soʻzlarini eshitmadim.

Nizom KOMIL

tarjimasi