GAZ — 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Gaz 3 xil usulda aniqlangan: 1-usulda uzatilgan qoʻlning barmoqlar uchidan yelkagacha boʻlgan masofa (70-75 sm) (birinchisi); koʻkrakning oʻrtasigacha boʻlgan masofa (80-G-90 sm) (ikkinchisi); to ikkinchi yelkagacha boʻlgan masofa (105-5-110 sm) (uchinchisi). 2-usulda Gazning oʻlchami 1 barmoq=6 arpa doni (1 arpa doni 6 ishchi ot yoliga teng) orqali aniqlanadi. Oʻzbekiston hududida 1G. =24 barmoq boʻlgan; agar 1 barmoq 2,18+2,28 sm boʻlsa, 1G. taxm. 52,32-^54,72 sm boʻlgan. 3-usul boʻyicha Gazning oʻlchami mushtum (tutam) orqali aniklanadi. Bunda 1 mushtum 4 barmoqqa tengligidan, shuningdek bosh barmoqning koʻtarilgan holatdagi uzunligi 3 barmoqqa tengligidan yangi uzunlik oʻlchov birligi — «mushtum koʻtarilgan bosh barmoq b-n» paydo boʻladi va u miqdor jihatidan 7 barmoq qiymatiga teng hisoblanadi. Shulardan 1G. =6 mushtum + 1 mushtum koʻtarilgan bosh barmoq bilan = 6-4 barmoq + 7 barmoq =31 barmoq. Demak, bu usulda 1G. 31 barmoqqa teng ekan. Endi 1 barmoqning oʻrtacha 2,18+2,28 sm ga tengligidan 1 G. ning qiymati aniqlanadi: 1G. = 31 barmoq =31 (2,18+2,28)=b7,58+70,68 sm.
Qayerda va nima uchun ishlatilishiga qarab Gazning qiymati har xil boʻlgan: Xorazmda Gaz ikki xil oʻlchovga ega boʻlgan: yer oʻlchash uchun, mato oʻlchash uchun, yaʼni 1 yer Gaz i=49 barmoq, 1 mato Gaz i=28 barmoq; 1 barmoq Xorazmda 2,078 sm ekanligi hisobga olinsa, 1 yer Gaz i=101,882 sm; 1 mato Gaz i=58,184 sm ekanligi kelib chiqadi. Agar 1 barmoqni 2,18 sm ga teng deb olinsa, unda 1 yer Gaz i=49-2,18=106,82 sm; 1 mato Gaz i=28-2,18=61,04 sm ekanligi kelib chiqadi. Buxoroda ham ikki xil Gaz oʻlchami qoʻllanilgan. Birinchisi — oddiy Gaz 24 barmoqqa teng. Har bir bar-moq (Xorazmdagidek) 2,078 sm ga teng kilib olingan. Shunda 1G. =24 barmoq = 49,875 sm boʻlgan. Ikkinchisi Buxoro qarisining uchdan biriga teng boʻlgan. Buxoro shoh G. i 106,82 sm ga teng. Yana G. ning ikki shoh Gaz iga teng boʻlgan qiymati ham boʻlgan va u xalq orasida katta Gaz deb ham yuritilgan. Buxoroda 1740-y. dan boshlab qiymati 36 barmoqqa teng boʻlgan Gaz ham qoʻllanilgan. Uning qiymati 1G. =36barmoq = 36-2,18=78,48 sm boʻlgan. Samarkand, Toshkent va Fargʻonada ham Gazning ikki xil qiymati qoʻllanilgan. Ulardan biri 40 barmoqqa, ikkinchisi esa 49 barmoqqa teng boʻlgan. 1 barmoq = 2,18 sm ekanligidan birinchisi — 1G. =40 barmoq = 87,2 sm; ikkinchisi — 1G. =49 barmoq=106,82 sm. Gaz amadda ming yillardan beri qoʻllanib kelingan Xoz. kunda ham Gaz xalq orasida, ya-vni muomalada miqdori 0,71 m boʻlgan uzunlik oʻlchovi birligi sifatida qoʻllanilmoqda; 2) azaldan xalq orasida qoʻllanib kelingan, uzunlik jihatidan 0,71 m ga teng boʻlgan arshin yoki olchin kabi uzunlik oʻlchov vositasi — reyka; 3) Oʻzbekistonning baʼzi joylarida Gaz hajm oʻlchov birligi. Mac, G. b-n moy hajmi oʻlchangan, 1G. hajm = 310-=-325 kub sm ga teng boʻlgan, bu esa 0,310+0,325 l ga toʻgʻri keladi; 4) toʻqimachilikda — polotno oʻrishda toʻqilgan yengil shoyi gazlama; harir Gazdan durra, sharflar tikiladi.
Ad.: Ahrorov N., Qadimiy oʻlchov birliklari, T., 1996.