FARGʻONA VODIYSI, Fargʻona soyligi — Oʻrta Osiyodagi togʻlar orasida joylashgan vodiy, Oʻrta Osiyoning yirik togʻ oraligi (soylik) botiklaridan biri. Shim. da Tyanshan va jan. da HisorOlay tog tizmalari bilan oʻralgan. Asosan, Oʻzbekiston, qisman Qirgʻiziston va Tojikiston Respublikalari hududida. Keng qismi Turkiston va Olay tizmalarining shim. yon bagʻirlariga borib taqaladigan uchburchak shaklida boʻlib, shim. gʻarbdan Qurama va Chatqol tizmalari, shim. sharqdan Fargʻona tizmasi bilan oʻralgan. Gʻarbda tor yoʻlak (eni 8—10 km) «Xoʻjand darvozasi» orqali Toshkent—Mirzachoʻl botigʻi b-n tutashgan. Uz. 300 km, eni 60—120 km, eng keng joyi 170 km, mayd. 22 ming km2. Balandligi, gʻarbida 330 m, sharkdda 1000 m. Uning umumiy tuzilishi ellips (bodom)simon koʻrinishda. Gʻarbdan sharqqa kengayib boradi. Fargʻona vodiysi yer yuzasi toʻrtlamchi davrning allyuvial va prolyuvialallyuvial choʻkindilari bilan toʻlgan. Soylik toshkoʻmir davrida egilma shaklida boʻlgan, oʻrta toshkoʻmir davrida k,alin qumtosh — loyli choʻkindilar b-n qoplangan. Boʻr davrida sayoz dengiz boʻlgan. Paleogen davrining oxiriga kelib batamom quruklikka aylangan. Soylik atrofidagi tog tizmalari alp burmalanishida keskin koʻtarila boshlagan, lekin, denudatsiya jarayonida qaytadan yemirilgan. Vodiy tubidagi dengiz yotqiziklari ustini kontinental yotqiziqlar qoplagan (qalinligi 300— 400 m).
Fargʻona vodiysida turli geologik davrlarda neft, kumir, tabiiy gaz, gips, temir, mis rudalari, simob, ohaktosh, pyx, oltingugurt, mum, tuz, polimetall rudalar, surma, mineral suv kabi foydali kazilmalar hosil bulgan.
Fargʻona vodiysi yer yuzasi tuzilishini bir necha pogʻona (zona)ga boʻlish mumkin. Relyefining birinchi pogʻonasi soylikning markaziy qismini va Sirdaryoning hoz. oʻzanigacha boʻlgan 300—400 m balandlikdagi yerlarni egallagan. Bu hududda 200 km masofadagi nishablik sharq, jan.
sharq va jan. dan gʻarbga tomon 80 m ga teng. Dengiz yotqiziqlari ustida akkumulyativ jinslar, keyingi davrlarning koʻl yotqiziqlari, shamol olib kelgan jinslar keng tarqalgan. Bu pogʻonada shoʻrxoklar, koʻllarning oʻrni, qumli tepaliklar uchraydi.
Soylikning ikkinchi pogʻonasi daryo va soylarning keng yoyilmalarini egallagan toshshagʻalli maydonlardan iborat (400—600 m). Toʻrtlamchi davr allyuvial yotqiziqlari keng tarqalgan boʻlib, ular soylik atrofini halqa kabi oʻrab olgan.
Relyefning uchinchi pogʻonasini bal. 600—1200 m boʻlgan adirlar zonasi tashkil qiladi. Fargʻona vodiysi yuzasi janubdan oʻrab turgan Konibodom, Shoʻrsuv, Rishton, Chimyon, Avval, Muyan adirlari toshshagʻallardan iborat yotqiziklardan, Navkat va sharqiy adirlari lyoss va lyosslashgan gil jinslardan tuzilgan; kattakatta qoyasimon jarliklar, qulamalar bu yer relyefi uchun xosdir. Shim. Fargʻonadagi Namangan, Chuyet, Pop adirlarining jan. yon bagʻirlari Sirdaryo vodiysi tomon zinapoyasimon pasaygan. Adirlar ortidagi tekisliklar allyuvial jinslar bilan qoplangan. Vodiyni oʻrab turgan togʻlar ana shu akkumulyativ tekisliklardan boshlanadi.
Fargʻona vodiysining iklimi kontinental iqlim. Yilning oʻrtacha trasi gʻarbdan sharqqa pasayib boradi. Soylik iqlimining shakllanishida gʻarbiy shamollarning roli katta. Gʻarbiy shamollar bahor faslida teztez esib, baʼzan nam, baʼzan quruq havo keltiradi. Yanv. da oʻrtacha t-ra Qoʻqonda —2,3°, Kampirravotda —4,8°. Eng past t-ra Qoʻqonda —27,9°, Kampirravotda —32°. Yozda (iyulda) oʻrtacha t-ra Fargʻona, Andijonda 27°, Namanganda 26,3°, Qoʻqonda 27,5°. Eng yuqori t-ra shu hududlarda 40—44° gacha koʻtariladi. Vegetatsiya davri 270 kun. Yogʻin miqdori gʻarbida 80—100 mm, sharqida 150—200 mm, jan. gʻarbida 74 mm, va shim. da 200 — 300 mm. Yogʻinning koʻp qismi bahor oylarida yogʻadi, yozda yogʻin deyarli yogʻmaydi. Kuchli shamollar («Qoʻqon» va «Bekobod» shamollari) boʻlib turadi.
Fargʻona vodiysida oqar suv koʻp. Togʻlardan daryo va soylar oqib tushadi (Norin, Qoradaryo, Soʻx, Isfara, Shohimardonsoy, Oqbura, Gʻovasoy, Chodaksoy). Daryolar, asosan, qor, yomgʻir suvlaridan toʻyinadi. Fargʻona vodiysi yer osti suvlariga ham boy. Soylik atrofidagi tosh shagʻalli yoyilmalarda yer osti suvining sathi okt. —noyabr oylarida koʻtariladi, may — iyunda pasayadi; suv yuzasining yillik tebranishi 1—3 m. Tekislik qismida yer osti suvi 2 m chuqurlikda, baʼzan, yer yuzasiga chiqib qoladi. Grunt suvidan tashqari 400 m chuqurlikda uchta suvli qatlam joylashgan. Bu qatlamlardagi suvlar artezian quduqlar orqali olinadi. Fargʻona vodiysida Katta Fargʻona, Jan. Fargʻona, Katta Andijon kanallari, Sirdaryoda Qayroqqum suv ombori qurilgan. 100 dan ortiq koʻl bor. Bulardan yiriklari: Sarichelak, Qurbonkoʻl, Qorasuvkoʻl va b.
Fargʻona vodiysining tuprogʻi turlicha. Sirdaryo sohili qayir usti terrasalarida (koʻhna qayir) va 400 m balandlikkacha oʻtloqi, oʻtloqibotqoq, turli darajada shoʻrlangan shoʻrxok tuproqlar tarqalgan. 400 m dan 800 m gacha boʻlgan balandlikdagi tekisliklar, soy, yoyilmalarda boʻz va surqoʻngʻir tuproqlar, 800—1200 m balandlikda och boʻz tuproq, toʻq va tipik boʻz tuproqlar tarqalgan. Ularning tarkibida 4% gacha chirindi bor. Soylikning sernam va botqoklashgan past joylarida tol, yovvoyi jiyda, turangʻil, qamish, qiyoq, kumliklarda cherkez, qandim, quyonsuyak, saksovul, jiyda, adirlarda izen, shuvoq, efemer va efemeroidlardan qorabosh, qoʻngʻirbosh, boychechak, chuchmomalar, vodiylarda kichikkichik toʻqayzorlar uchraydi; Fargʻona va Chatqol togʻ tizmalari yon bagʻirlarida yongʻoq, olma, olcha oʻrmonlari tarqalgan. Yovvoyi hayvonlardan qoplon, boʻri, tulki, quyon; qushlardan qirgʻovul, oʻrdak, soʻfitoʻrgʻay, loyxoʻrak, tustovuq; yumronqoziq, sichqon kabi kemiruvchilar, turli zaharli ilonlar uchraydi. Suv omborlari, sunʼiy koʻl va daryolarda baliq turi koʻp. Keyingi vaktlarda sugoriladigan yerlardagi kollektorzovurlarda ondatra koʻpaytirilmoqda.
Fargʻona vodiysi yirik paxtachilik, ipakchilik, uzumchilik rni. Vohada paxta, baʼzi joylarda sholi ekiladi, bogʻlar, uzumzorlar, polizlar bor. Fargʻona vodiysi markazidagi qoʻriq choʻl yerlar oʻzlashtirilmoqda. Choʻl yerlar yil davomida, adirlar bahorda yaylov xizmatini oʻtaydi. Fargʻona vodiysi Oʻrta Osiyoda aholi eng zich joylashgan rnlardan, bu yerda Xoʻjand, Qoʻqon, Fargʻona, Andijon, Namangan, Oʻsh, Jalolobod sh. lari joylashgan. Fargʻona vodiysi Oʻzbekistondagi turizm markazlaridan.
Ad.: Akramov 3., Jemchujina Sredney Azii, M., 1960; Ferganskaya dolina, t. 1, T., 1954.
Murod Mamatqulov.