Dogʻistonim

Rasul HAMZATOV

Tarjimondan:

Choʻqqilari osmon oʻpgan Kavkaz togʻlarining bagʻrida bir oʻlka bor. Uni Dogʻiston deydilar. Doʻppidekkina bu oʻlkada qirqqa yaqin tilda soʻzlashadigan bir million xalq yashaydi. Rasul ana shu xalqning shoiri, ana shu xalq shuhratini butun Ittifoqqa, balki butun dunyoga taratgan shoir.

“Dogʻistonim” shoirning birinchi nasriy asari. Bunda u oʻzi haqida, oʻz xalqi va oʻlkasi, uning oʻtmishi va buguni haqida, xullas, zamini va zamoni haqidagi oʻylarini yozadi.

Xalqning adabiyotini oʻrganish – uning oʻzini oʻrganish deb bejiz aytmaydilar. Ikki xalqning bir-biri bilan yaqinligi adabiyotlarining yaqinligida namoyon boʻladi. Oʻzbek va Dogʻiston xalqlari oʻrtasida koʻp yaqinliklar bor. Oʻtmishu bugunimiz, urf-odatlarimiz, hatto tilimizda oʻxshashliklar koʻp. Shuning uchun Rasul Hamzatovning satrlarini oʻzbek kitobxoni oʻz yozuvchisining asaridek oʻqishi mumkin.

Kulbamga kirmasang, yoʻlchi, mabodo,

Senga gʻazab qilsin tangri taolo.

Kirsangu men ulfat boʻlmasam senga

Tangri taoloning gʻazabi menga!

Eshikdagi yozuv.

Sen oʻtmishga toʻpponcha otsang,

Kelajak seni zambarak bilan otadi.

Abutolib aytgan.

Muqaddima oʻrnida

Umuman, muqaddimalar toʻgʻrisida

Ertalab koʻz ochganingda ilon chaqqanday oʻrningdan sapchib turma. Avval bir nafas yotib, koʻrgan tushingni oʻylagin.

Nazdimda, ollo taoloning oʻzi ham sahobalariga biror qiziq voqeani aytib berishdan, yoki nasihat qilishdan oldin chilimini tortib, bir nafas xayolga choʻmadi, oʻylaydi.

Samolyot parvoz qilishdan avval uzoq guvullaydi, soʻng uni ancha yoʻlga tortib borishadi, keyin yana qattiq guvullaydi, yuguradi. Shundan soʻnggina osmoni falakka koʻtariladi.

Vertolyotga uzoqdan yugurib kelishning hojati yoʻq. Lekin u ham uchishdan avval turgan joyida uzoq gurullaydi, qaldiraydi, butun vujudi titraydi.

Faqat togʻ lochini qoya ustidan moviy koʻkka tik parvoz qiladi. Qanotlarini keng yoyib asta-asta koʻtariladi va nihoyat osmonda bir kichik nuqtaga aylanadi.

Yaxshi kitobning muqaddimasi ana shunday boʻlishi kerak. Uzundan uzoq, zerikarli soʻzboshining hech kimga keragi yoʻq. Axir chopib kelayotgan otni jilovidan ushlab qolmasang, oʻtib ketgandan keyin dumiga osilishning foydasi bormi?

Mana hofiz qoʻliga tanbur oldi. Uning xushovozligi hammaga maʼlum. Shunday ekan, tanburni uzoq tingʻillatib oʻtirmay darrov qoʻshiq boshlasa boʻlmaydimi? Oʻyindan oldin nutq, tomoshadan oldin vaʼzning nima keragi bor? Bizda qaynota kuyovni mehmon qilishdan oldin uzoq pand nasihat qiladi. Toʻgʻridan-toʻgʻri dasturxonga taklif qilib, kosaga sharob toʻldirib beraversa boʻlmasmikin?

Bir kun ulugʻ Shomilning muridlari davrada oʻtirib oʻz qilichlarini maqtab qolishibdi. Biri poʻlatining tozaligini gapirsa, biri qilich bandiga yozilgan oyatning maʼnosini aytib maqtanaveribdi. Muridlar orasida Shomilning noibi Hoji Murod ham bor ekan. U yigʻilganlarga qarab shunday soʻz aytibdi.

– Ey, siz, sodiq muridlar. Bu yerda salqin chinor soyasida oʻtirib bahs qilmang. Ertaga saharlab qirgʻin jang boʻladi. Kimning qilichi zoʻr boʻlsa, ana oʻshanda bilinadi.

Har qalay, ollo taolo ham gap boshlashdan oldin chilimini tortib, oʻylab oladi.

Har qalay, togʻlik xalqimda bir odat bor. Ostona oldida otga sakrab minmaydi. Avval otni yetaklab ovuldan olib chiqadi. Buning maʼnisi shuki, yoʻlga otlangan oʻgʻlon ovulida nimasi qoldi-yu, yoʻlda uni nimalar kutadi – shuni oʻylab olishi kerak. Shuning uchun u, ishi qancha zarur boʻlmasin, otni jilovidan ushlab butun ovul boʻylab ohista yetaklab oʻtadi. Ana shundan soʻng egarga qushday qoʻnib, toʻzon ichida gʻoyib boʻladi.

Men ham kitobimning egariga minishdan oldin xayolim otini yetaklab ohista kezmoqdaman. Otimning jilovini ushlab, uning yonida borayapman. Men oʻylayman. Gapni qanday boshlashni oʻylayman.

Faqat duduq emas, sogʻ odam ham soʻzda tutilib qolishi mumkin. Kishi soʻzni saralaganda, eng kerakli, eng oʻrinli, eng oqil kalomni qidirganda shunday boʻladi. Men donishmandlik qilmoqchi emasman, lekin duduq ham emasman. Men soʻz izlayapman, shuning uchun tutilib turibman.

Abutolib aytgan. Kitob muqaddimasi – togʻlik mutaassib juvonning labidagi bugʻdoy choʻpidir. Togʻlik xotin erining poʻstinini yamayotganda labida albatta bugʻdoy choʻpi boʻlishi kerak. Rivoyatga qaraganda, shunday qilmasa poʻstin kafan boʻlar emish.

Abutolib yana aytgan. Men qorongʻuda eshik timirskilayotgan yoki topgan eshigiga kirish-kirmasligini bilmay turgan odamga oʻxshayman. Bunday paytda kishi eshikni taqillatadi:

– Hey, kim bor, goʻsht qaynatmoqchi boʻlsangiz turing, vaqt boʻldi.

– Hey, kim bor, ish qilmoqchi boʻlsangiz yotavering, hali vaqt bor.

– Hey, kim bor, boʻza ichmoqchi boʻlsangiz qoʻshnini chaqirish esdan chiqmasin.

– Hey, javob bering, kiraymi, yo mening keragim yoʻqmi?

Gapirishni oʻrganish uchun odam bolasiga ikki yil kifoya. Tilni tiyishga oʻrganish uchun oltmish yil kerak.

Men ikki yashar ham, oltmish yashar ham emasman. Men yoʻl oʻrtasida turgan odamman. Lekin ikki yoshdan koʻra oltmish yoshga yaqinroqman, negaki, aytgan soʻzimdan hali aytmagan soʻzim qimmatliroq koʻrinadi.

Hali yozmagan kitobim yozgan hamma kitoblarimdan azizroq tuyuladi. U men uchun eng yaqin, eng qadrli, eng qiyin va eng moʻtabar.

Bitilmagan kitob – men hali kirmagan, lekin meni oʻzimga sehrlab, koʻz oldimda sirlarini oshkor etayotgan tubsiz gʻor. Bitmagan kitobim – minmagan otim, qinidan sugʻurmagan xanjarim.

Togʻliklarda shunday gap bor: “Xanjarni bekorga qinidan sugʻurma. Sugʻurdingmi – sanch. Shunday sanchki, dushmanning koʻkragini teshib, otining yuragiga qadalsin”.

Haq gap aytasiz, togʻliklar!

Lekin har qalay, xanjarni sugʻurishdan oldin, dami oʻtkirligiga ishongan boʻlishingiz kerak.

Kitobim, sen uzoq yillar mening qalbimda yashading! Seni sevikli goʻzal maʼshuqaga, oʻzimni esa yorini uzoqdan tomosha qilib, uning yoniga borolmay yurgan, borganda ham qoʻlidan ushlashga botinolmay qochib ketgan uyatchan oshiqqa oʻxshataman.

Bas. Endi sening qoʻllaringdan tutmoqchiman. Uyatchan oshiq emas, mard, olgʻir yigit boʻlmoqchiman. Men otni dadil minib qamchi bosmoqchiman – bor, nima boʻlsa boʻlsin.

Lekin har qalay, oldin oʻzimizning oʻtkir togʻ tamakisini chor burchak qogʻozga shoshilmay oʻrayman. Tamaki oʻrash zavqi shuncha boʻlsa, chekish zavqi qanday boʻlarkin.

Kitobim, seni boshlashdan oldin qanday qilib koʻnglimda tugʻilganing, qanday yetilganingni, qanday qilib senga nom topganim, nega seni yozayotganim, nima maqsadlarim borligini aytishim kerak.

Mehmonni qoʻy nimtalayotgan, goʻsht va qon hidi dimoqqa urib turgan oshxonaga olib kirmoqchiman.

Doʻstlarimga koʻngil sirlarim toʻkilgan qogʻozlarimni, men uchun aziz va moʻtabar ishxonamni koʻrsatmoqchiman. Qoʻlyozmalarimni tutishga ruxsat bermoqchiman.

Garchi otam shunday degan edi. Birovning qoʻlyozmasini titish choʻntak kavlash bilan barobar.

Otam yana shunday degan edi. Muqaddima tomosha vaqtida oldingi qatorda oʻtirgan papoq kiygan yelkador odamga oʻxshaydi. Bu odam toʻgʻri oʻtirsa ham bir navi, goh u tomonga, goh bu tomonga hadeb qiyshayaversa – bundan yomon balo yoʻq. Tomosha gʻurbatga aylanadi.

YON DAFTARDAN. Koʻpincha Moskvada yoki Rossiyaning boshqa shaharlarida adabiy kechalarda sheʼr oʻqishimga toʻgʻri keladi. Zalda oʻtirganlar avarchani tushunmaydi. Avval, bir amallab duduqlanib oʻzim haqimda gapiraman. Keyin doʻstlarim – rus shoirlari sheʼrlarimning tarjimasini oʻqib berishadi. Odatda, ular boshlamasdan oldin, odamlar birorta sheʼrimni ona tilimda oʻqib berishimni soʻraydilar. “Avar tilining ohangini, sheʼrning ohangini eshitmoqchimiz” deydilar. Shundan keyin men sheʼr oʻqiyman. Bu ish xuddi oʻsha, hofizning qoʻshiq boshlashdan oldin tanbur tingʻillatishiga oʻxshaydi.

Kitobga muqaddima yozish ham shunday.

YON DAFTARDAN. Moskvada oʻqib yurgan paytimda otam menga palto olish uchun pul yubordi. Nima boʻldi-yu, pulni ishlatib qoʻydim. Palto ololmadim. Qishki taʼtilga chiqdik. Men yozda Moskvaga nima kiyib kelgan boʻlsam, oʻsha kiyimda Dogʻistonga qaytdim.

Otam soʻraganda har xil sabablar koʻrsata boshladim. Toʻqigan bahonalarim poyma-poy, biri-biridan bemaʼni edi. Oxiri gap topolmay gʻuldirab qoldim. Shunda otam meni toʻxtatib shunday dedi:

– Toʻxta, Rasul. Senga ikkita savolim bor.

– Qanday savol?

– Palto oldingmi?

– Olmadim.

– Pulni ishlatib qoʻydingmi?

– Ishlatib qoʻydim.

– Mana, hamma gap ayon boʻldi. Ikki ogʻiz soʻz uchun uzundan-uzoq muqaddimaning nima hojati bor.

Otam menga shunday taʼlim berardi.

Lekin har qalay, dunyoga yangi kelgan goʻdak koʻz ochiboq tilga kirmaydi. Avval faqat yigʻlaydi, keyinroq nimalarnidir gʻoʻldiraydi, yarimta-yurimta qilib soʻzlaydi. Yigʻlaganda baʼzan oʻz onasi hamuning nima demoqchiligini, qayeri ogʻriyotganini bilolmaydi.

Shoir qalbi goʻdak qalbiga oʻxshash emasmi?

Otam shunday der edi. Togʻdan poda kelayotgan paytda avval echkining shoxi koʻrinadi, keyin butun echki, undan keyin poda koʻrinadi.

Ovchi ovdan qaytib kelayotganda avval uning iti, soʻng oʻzi koʻrinadi.

Ushbu kitobning qanday tugʻilgani

va qayerda yozilgani toʻgʻrisida

Kichkina goʻdak ham katta tushlar koʻradi.

Beshikdagi yozuv.

Bir marta kerak boʻladigan qurol butun umr yonda saqlanadi. Butun umr qalbda saqlanadigan sheʼr bir oʻtirishda yoziladi.

Bahor qoʻynida yashnagan ovul ustida bahor qushi parvoz qilmoqda. U qoʻnib bir oz dam olmoqchi. Mana yassi, keng, tekis tomga koʻzi tushdi. Tomda tosh mola yotardi. Qush osmondan tushib molaga qoʻndi. Shu payt poylab turgan togʻ qizi qushni chaqqonlik bilan tutib oldi va uyga olib kirdi. Qush avval qoʻrqdi, keyin koʻrdiki, uydagilar unga ozor berishmaydi. Shunday qilib qush shipga uya qurdi va ana shu uyda qoldi.

Mening kitobim ham shunday emasmi?

Men necha bor oʻzimning sheʼriyat osmonimdan nasr dalasiga tikildim, qayerga qoʻnish, qayerda dam olish mumkin deb oʻyladim…

Yoʻq, men aerodromga qoʻnishi kerak boʻlgan samolyotga oʻxshayman. Havoning yomonligi tufayli aerodrom meni qabul qilmaydi. Endi pastlaganda istagan, moʻljallagan yerimga qoʻnolmay, yana koʻtarilaman. Bir necha bor shunday boʻldi.

Demak, menga mustahkam beton tayanch nasib boʻlmas ekan, deb oʻylardim oʻzimcha. Demak, oyoqlarim betoʻxtov dunyoni kezmoqda, koʻzlarim betin olamni koʻrmoqqa yuragim damolmay qoʻshiq toʻqimoqqa mahkum deb oʻylardim.

Suzib oʻtgan momiq bulut parchasiga, yo turnalarning argʻimchogʻiga bir nafas mahliyo boʻlib, soʻng omochiga engashgan dehqon kabi men yana chala qolgan dostonimni davom ettirish uchun oʻtirardim.

Sheʼrlarni men har qancha osmon demay, baribir u men uchun yer, haydalmagan yer, ochilmagan koʻriq, bitmas-tuganmas mehnat, nasrga esa men qoʻl urgan emasman.

Bir kun menga xat keldi. Xat men hurmat qiladigan bir jurnalning muharriridan ekan. Men bu muharrirni ham hurmat qilaman. Muharrirning maktubi ham “Hurmatli Rasul” deb boshlanadi. Xullas, oʻzaro hurmatimiz juda zoʻr.

Maktub menga yovvoyi hoʻkizning quritilgan terisini eslatdi. Xuddi quritilgan teridek shaldiroq, faqat qoʻlansa hidi yoʻq edi, xolos.

Muharrir shunday deb yozgan edi: “Redaksiyamiz jurnalning yaqin sonlarida Dogʻiston haqida, uning erishgan yutuqlari, kundalik hayoti, ezgu mehnati haqida material bosishga qaror qildi.

Bu oddiy mehnatkashlar, ularning qahramonligi, orzu-oʻylari haqida boʻladimi, togʻlik oʻlkangning yorqin “erta”si, asriy anʼanalari haqida boʻladimi, gap asosan, xalqning ajoyib “bugun”i toʻgʻrisida boʻlsin. Bunday materialni hammadan koʻra sen yaxshiroq yozishing mumkin degan xulosaga keldik. Janr – sening ixtiyoringda, xoh hikoya, xoh maqola, xoh ocherk, xoh lavhalar. Materialning hajmi 9–10 mashinka qogʻozi boʻlsin. Muddat 20–25 kun. Senga ishonamiz va oldidan rahmat aytamiz”.

Bir vaqtlar qizni erga berayotganda undan ruxsat soʻramas edilar. Lekin oʻsha vaqtlarda ham bironta togʻlik oʻz oʻgʻlining toʻyini uning xohishisiz oʻtkazmas edi. Rivoyatlarga qaraganda, bunday toʻyni faqat gidatlilik bir odam qilgan ekan. Nahotki hurmatli muharririmiz Gidatli ovulidan chiqqan boʻlsa!..

Bir necha kun oʻtgach telefonim shiddat bilan jiringlab qoldi. Telefon emas, misoli tuxum qilgan tovuq deysiz. Kutganimdek oʻsha jurnalning muharriri chaqirgan edi.

– Salom, Rasul! Xatimizni oldingmi?

– Oldim.

– Material qani?

– Endi… shu… ishlardan boʻshab hech qoʻl tegmayapti.

– Qoʻysang-chi, Rasul! Boshqa hech iloj yoʻq! Axir jurnalimiz million tiraj bilan chiqadi. Chet ellarga ham boradi. Agar sen juda band boʻlsang, oldingga odam yuboramiz. Sen unga ikki ogʻiz aytmoqchi boʻlgan gapingni aytasan. U yogʻini oʻzi toʻgʻrilaydi. Material tayyor boʻlgandan keyin oʻqib qoʻl qoʻyasan. Bizga – eng muhimi – sening noming kerak.

Kim uyiga kelgan mehmonga xoʻmraysa koʻzi teshilsin, mehmonni koʻrib peshanasi tirishsa, peshanasiga odam bitmasin. Togʻliklar mehmonni ana shunday tabarruk bilishadi. Ammo, xudo xayringizni bersin, mening uyimga Salixalovni[1] yubormang. Chirmandamni tobiga yetkazish oʻzimning qoʻlimdan keladi. Oʻzim yasagan koʻzaning bandini ham oʻzim qilaman. Yelkam qichishsa birovga qashitadigan odatim yoʻq.

Shu bilan gapimiz tugadi. Tamom vassalom![2] Men bir oylik taʼtil olib qadrdon ovulim Sadaga joʻnadim.

Sada! Yetmish xonadonlik ovul. Yetmish oʻchogʻu, yetmish qozon. Qopqora yer ustida oppoq uylar. Oppoq uylar oldida koʻm-koʻk oʻtloqlar… Ovul ustida qoyalar osilib turadi. Bular xuddi toʻy kechasida tomga chiqib olishgan bolalarga oʻxshaydi.

Ovulga kelib otamning Moskvaga birinchi marta borganda yozgan xati esimga tushdi. Bu xatning hazili qayerda-yu, chini qayerda bilib boʻlmas edi. Otam Moskvaga hayron boʻlardi.

“Maskov deganing gʻalati shahar ekan. Bu yerda odamlar olov yoqmaydi, ovqat pishirmaydi shekilli. Shuncha yurib devorga tappi yopayotgan bironta xotinni koʻrmadim. Birorta uydan tutun chiqqanini uchratmadim. Moskvaliklar tomda pichan quritmas ekan. Hayronman, sigirlarini nima bilan boqishadi. Bir bogʻ oʻtin yo bir boylam xashak koʻtarib oʻtgan qizni uchratganim yoʻq. Biror marta na surnay, na nogʻoraning ovozini eshitmadim. Qiziq, bu shaharda yigitlar toʻy qilmasa, uylanmasa kerak. Bu gʻalati shaharning koʻchalarida shuncha kezib birorta qoʻy koʻrganim yoʻq. Bu odamlar uyiga mehmon kelganda nima soʻyarkin? Rostini aytsam, shaharing menga yoqmadi. Oʻzimning qadrdon ovulimga ketaman…”

Otamga Moskvaning yana koʻp tomonlari yoqmabdi. Moskva devorlarida tappi koʻrmadim deb hayron boʻlgani albatta hazil. Lekin oʻzining kichkina ovulini Moskvadan aʼlo koʻrgani hazil emas. U oʻzining qadrdon Sadasini juda sevardi, jahonning hamma poytaxtlarini qoʻshib berganda ham shu ovuliga alishmas edi.

Qadrdonim Sada! Bukun men ham sening bagʻringga oʻsha dunyodan – otam talay “kamchiliklar” topgan dunyodan keldim. Men bu ulkan dunyoni koʻp kezdim, koʻp ajoyibotlar koʻrdim. Hashamatli saroylarga, goʻzal chehralarga toʻyib boqdim.

Lekin men haddan ziyod taajjub qilmadim. Chunki har safar bundan ham ajoyibroq, bundan ham gʻaroyibroq narsalarni koʻrishimga ishondim… Axir bu olamning chegarasi bormi?

Hindistonning serhasham ibodatxonalari, Misrning yuksak ehromlari, Italiyaning chil ustunlari meni kechirsinlar. Amerikaning osmonoʻpar binolari, Parijning xiyobonlari, Angliyaning tomoshabogʻlari, Shveysariyaning togʻlari meni kechirsinlar. Meni Polsha, Yaponiya, Rimning jononlari ham kechirsinlar. Ularni koʻrganda yuragim urib ketgani yoʻq. Yuragim urganda ham boshim aylanib qolgani yoʻq.

Nega endi mana shu oddiy uylarni koʻrganda yuragim urib ketdi, boshim aylanib koʻzim tinib qoldi?

Nahotki shu kichkina ovul Venetsiyayu, Qohirayu, Kalkuttalardan chiroyli boʻlsa! Nahotki bir bogʻ oʻtin koʻtarib oʻtgan togʻ qizi sarvqomatli oppoq skandinav qizidan goʻzal boʻlsa!

Sada! Sening oʻtloqlaringni kezsam sarpoychang oyoqlarimni shudring tomchilari yuvadi. Shaffof buloqlaringdan toʻyib simiraman. Otam ish bilan yubordi shekilli.

Har qadamda oʻzim bilan, oʻz bolaligim bilan uchrashaman, oʻsha bahor, oʻsha yomgʻir, oʻsha gullarni koʻraman.

Yechinaman va shalola tagiga borib turaman. Shalola toshdan toshga urilib sachrab, sakkiz pogʻonani bosib, oxiri mening yelkamga tushadi. Parijning “Qirol saroyi” deb atalgan mehmonxonasidagi dush mening shalolam qarshisida bir yelim oʻyinchoq.

Togʻ daryosidan oqib tushgan suvning bir qismi issiq toshlar orasida toʻxtab kun boʻyi iliydi. Londonning “Metropol” mehmonxonasidagi koʻm-koʻk vanna mening bu ajoyib vannalarim oldida sopol tovoqqa oʻxshaydi.

Men katta shaharlarda piyoda kezishni yaxshi koʻraman. Ammo bu sayr tez jonga tegadi.

Oʻz ovulimni balki minginchi marta kezayapman. Yurgan sari yurgim, koʻrgan sari koʻrgim keladi.

Bu safargi kelishimda hamma uylarga bir-bir kirib chiqdim.

Har bitta belanchak ustida, boʻlajak togʻ yigitlari va togʻ qizlari ustida xayolga choʻmib turdim.

Har bitta belanchakka boqqanimda unda men oʻzim yotganday, mening goʻdakligim yotganday tuyuldi. Bir daqiqa men oʻtgan yoʻllar, togʻ soʻqmoqlariyu Rossiyaning katta koʻchalari, uzoq oʻlkalarning shaharlariyu aerodromlari hali mening oldimda boʻlib koʻrindi.

Murgʻak goʻdaklarni allalab koʻshiq aytdim, ular mening sodda qoʻshiqlarim ohangida jimgina uyquga ketdilar.

Sada qabristoniga bordim. Bunda oʻt bosgan eski qabrlar yonida tuproq hidi kelib turgan yangi qabrlarni ham koʻrdim.

Azador uylarda bosh egib jim oʻtirdim. Toʻylarda esa zavq bilan oʻyinga tushdim. Koʻp ajoyib soʻzlarni, ibratli hikoyalarni eshitdim. Bilgan, ammo yodimdan koʻtarilgan gaplar xotiramning teran tubidan yana yuzaga qalqdi.

Yangiliklarni koʻzim bilan koʻrdim, koʻhna rivoyatlarni qulogʻim bilan eshitdim. Xayolim rangin iplarni oʻrayotgan urchuqday aylandi. Bu rangin iplardan toʻqilajak ulkan gilamni koʻz oldimga keltirdim.

Kecha-ku tirmashib tik qoya toshga,

Qushlar uyasiga solardim qiron.

Mana, sevgi ishi tushdiyu boshga,

Meni katta qilib qoʻydi nogihon.

Kecha-ku oʻzimni katta sezardim,

Dono bilar edim goʻdak yoshimda.

Sevgining oldida birdan qizardim,

Bola boʻlib qoldim uning qoshida.

Ha, men sevgi haqida doston boshlab qoʻyganman. Oshiq va maʼshuqa haqida. Oshiq men oʻzim. Maʼshuqaning oti – sevgi. Men bu dostonni tugatishim kerak. Lekin men telegramma olgan, hozir aerodromga borishi kerak boʻlgan odamday doim shoshilib yuraman.

BAʼZAN ShUNDAY BOʻLADI. Togʻ qizi ertalab oʻchoqqa olov yoqadi. U kechqurundan qolgan ovqatni isitmoqchi. Qolgan ovqat uydagilarga yetadi. Lekin shu payt uyga mehmon kelib qoladiyu, qozon boshqatdan osiladi.

YOKI ShUNDAY BOʻLADI. Toʻy oqshomida kuyovning oʻrtoqlari uning atrofida, unga yaqinroq oʻtirishadi. Lekin uyga yoshi ulugʻlar kirishi bilan ular oʻrinlaridan turib joyni boʻshatishadi.

YOKI ShUNDAY BOʻLADI. Mehmonxonada kattalar oʻtirishganida ularning atrofida bolalar ham yayrab yurishadi. Lekin kattalar jiddiy bir masalani hal qilib olmoqchi boʻlishganda bolalarni mehmonxonadan chiqarib yuboradilar.

Baʼzan oʻzimni ovchiga, baliqchiga yoki chavandozga oʻxshataman. Men fikr izlayman, fikr tutaman, uni egarlab minib, oʻzim istagan yoʻldan choptiraman. Baʼzan oʻzimni ohuga yoki argʻumoqqa oʻxshataman. Fikrlar, hislar ovchi boʻlib meni izlaydi, meni tutadi va minib oʻz yoʻliga soladi.

Haqiqatan, fikr va tuygʻu togʻlikning mehmoniday toʻsatdan keladi. Undan qochib ham, berkinib ham boʻlmaydi.

Togʻliklarda mehmonning katta-kichigi boʻlmaydi. Eshikdan kirib kelgan bola ham biz uchun tabarruk odam, chunki u – mehmon. Mehmon bola mezbon choldan ulugʻ. Uyga mehmon kelganda, kimsan, qayerdan kelding, deb soʻramaymiz, avval uyga olib kiramiz, toʻrga, issiq oʻchoqqa yaqinroq oʻtqazib, yonboshiga yostiq koʻyamiz.

Togʻlikning mehmoni toʻsatdan keladi. Lekin kutilmaganda kelmaydi. Chunki togʻliklar har zum, har daqiqa uyiga mehmon kelishini kutadi.

Bu kitobni yozish fikri ham koʻnglim uyiga mehmonday toʻsatdan kirib keldi.

YOKI ShUNDAY BOʻLADI. Baʼzan nima qilishni bilmay bekorchilikdan, tanburni qoʻlga olib tingʻillatib oʻtirganingda birdan kuy tugʻiladi. Kuy ohang boʻlib, ohang musiqa boʻlib oqa boshlaydi. Tanbur chertib oqshomni tongga ulaganingni sezmay qolasan.

YOKI ShUNDAY BULADI. Yigit qoʻshni qishloqqa arzimagan ish bilan boradiyu, bitta jononni egarga oʻtqizib qaytadi.

Qadrli jurnal muharriri! Xatda yozgan iltimosingizni bajarmoqchiman. Dogʻiston haqida kitob yozmoqchiman. Lekin, meni kechiring, siz aytgan muddatda ulgurolmasam kerak, chunki koʻp soʻqmoqlardan oʻtishim kerak. Bilasizki, togʻ soʻqmoqlari juda tor va tik boʻladi.

Yuksak togʻlarim yirokda pardoz yemagan olmosday sirli jilolanadi. Argʻumogʻim kenglikka intiladi. Siz koʻrsatgan gʻorga qistasam ham kirmaydi.

Dogʻistonimni siz aytgan toʻqqiz-oʻn qogʻozga oʻrab berolmayman. “Oddiy mehnatkashlar, ularning kahramonligi, orzu-oʻylari haqida”, togʻlik oʻlkamning “yorqin ertasi, asriy anʼanalari haqida material” yozish, rosti, qoʻlimdan kelmaydi.

Mening kichkina qalamim shunchalik katta yukni koʻtarolmaydi. Mening kichkina daʼvatimga ummonlarning toʻlqini, togʻ, daryolarning hayqirigʻi, insoniyat taqdiri jo boʻlolmaydi.

DEYDILARKI, qachondir birov otib yuborgan danak tasodifan kiyikning boshiga tushgan emish. Kiyikning shoxi ana shu danakdan oʻsib chiqqanmish.

DEYDILARKI, dunyoda Ali boʻlmaganida, Umar tugʻilmasdi. Olamda tun boʻlmaganda kun ham boʻlmasdi.

DEYDILARKI:

– Lochin, qayda tugʻilding?

– Torgina gʻorda.

– Lochin, qayga uchursan?

– Cheksiz osmonga.

USHBU KITOBNING MAʼNISI VA NOMI TOʻGʻRISIDA

Yurtning toʻylarida chalingan bu jom –

Xabar berar, kelsa xatarli ayyom.

Qoʻngʻiroqdagi yozuv.

Ota botir edi, haqsoʻz, qahramon,

Bunda uxlar undan yodgor bu oʻgʻlon.

Otaning xanjari uning boshida,

Allada otaning mardligi doston.

Beshikdagi yozuv.

Togʻlik ikki narsani ehtiyot qilishi kerak: papogʻini va nomini. Kallasi bor odam papogʻini ehtiyot qiladi, yuragida oʻti bor odam nomini.

Otamning doʻstlari toʻpponcha otib shipni ilma-teshik qilib yuborishgan. Biror uyda oʻgʻil tugʻilsa shipga oʻq uzishadi, toki Dogʻistonda yana bir qarchigʻay dunyoga kelganini togʻ lochinlari eshitsin.

Men olamga kelganimda, menga nom qoʻyishganda otamning doʻsti birvarakay ikki marta oʻq uzgan ekan: bittasini shipga, bittasini yerga.

Menga qanday ot qoʻyishganini onam hikoya qilib bergan. Men oilada uchinchi oʻgʻil edim. Mening bitta opam ham bor edi. Lekin bu yerda gap oʻgʻil bolalar haqida.

Toʻngʻichimizning oti tugʻilmasdanoq butun ovulga maʼlum boʻlgan. Chunki u rahmatlik bobomning ismini olishi kerak edi. Shuning uchun odamlar: Hamzatovning uyida yaqinda Muhammad tugʻiladi, deb gapirishardi.

Bobomning hovlisiga it, mushukdan boʻlak toʻrt oyoqli jonivor kirmagan deyishadi, umrida koʻrpa yopingan emas, ich kiyim nimaligini bilmagan, badaniga doktorning qoʻli tegmagan. Ovulda bironta odam bobomning qachon tugʻilganini bilmaydi. Uni qoralab yozilgan arizada aytilishicha, bobom arabchani ham bilgan. Otam katta akamga Muhammad bobomning ismini berdi.

Ikkinchi akam tugʻilishidan sal avval otamning Axilchi degan togʻasi qazo qilgan edi. Uyimizda ikkinchi oʻgʻil tugʻilganda butun ovul quvonib, mana Axilchi tirilib keldi, deyishgan ekan. Shunday qilib, ikkinchi akamning nomi Axilchi boʻldi.

Men dunyoga kelganimda otamning naqdinasida tayyor ism yoʻq ekan. Shu sababdan menga ot qoʻyish uchun ovulning qariyalarini chaqiribdi. Ular xuddi butun mamlakatning taqdirini hal qiladiganday davra olib, chuqur oʻyga choʻmib oʻtirishibdi. Qoʻllarida balxar chilangarlari yasagan koʻzacha. Koʻzachalarda koʻpirib turgan boʻza. Faqat eng keksa, eng nuroniy bir cholning qoʻllari boʻsh ekan. Meni onam olib chiqib ana oʻsha cholga tutibdi. Men cholning qoʻllarida tipirchilar ekanman, onam unga qarab shunday debdi:

– Sen mening toʻyimda pandur chalib qoʻshiq aytgansan. Eshitay, meningʻ bolamga qanday qoʻshiq aytar ekansan.

– O, tabarruk ona. Qoʻshiqni unga sen beshigi ustida aytasan. Mayli, unga qilich va oʻq qoʻshiq aytsin. Ammo eng yaxshi qoʻshiqchi yori kuylasin.

– Yoʻqsa unga ot qoʻy. Sen qoʻygan ismni butun ovul, butun Dogʻiston eshitsin.

Shunda chol meni baland koʻtarib turib shunday debdi:

– Qiz bolaning ismi yulduz jilvasiga, gulning tabassumiga oʻxshamogʻi kerak. Yigitning nomida qilichlarning jarangi-yu kitoblarning donishi mujassam boʻlishi lozim. Mening kitoblarim, mening qilichim, bu bolaning nomi RASUL boʻlsin deyapti.

Paygʻambar siymo bu chol mening bir qulogʻimga ohista: Rasul, dedi, ikkinchi qulogʻimga Rasul, deya qichqirdi. Soʻng meni onamga uzatdi:

– Mana, ismi Rasul boʻldi.

Chollar sukut bilan mening nomimni tasdiqladilar va qoʻllaridagi koʻzani boʻshatib moʻylov siladilar.

Togʻlik ikki narsani ehtiyot qilishi kerak: papogʻini va nomini. Papoq ogʻirlik qilib qolishi mumkin. Ism ham.

Rasul arabchada “elchi”, aniqrogʻi, “vakil” maʼnosini bildiradi. Men kimning elchisimanu kimning vakiliman?

YON DAFTARDAN. Belgiya. Dunyo shoirlarining anjumani. Turli mamlakat va turli millat shoirlari yigʻilgan. Men ham borman. Hammasi oʻz xalqi, uning madaniyati, sheʼriyati haqida gapiradi. Shunaqa vakillar ham bor edi: londonlik venger, parijlik eston, san-fransiskolik polyak… Ne iloj, taqdir ularni oʻz ona yurtlaridan yiroqqa, necha togʻu dengizlardan nariga uloqtirgan boʻlsa ular gunohkormi?

Hammasidan meni bir shoir hayratga soldi. U shunday dedi:

– Janoblar, siz bu yerga turli mamlakatlardan kelgansiz. Siz turli millat, turli xalqlarning vakillarisiz. Bu yerda hech bir mamlakat, hech bir xalqning vakili boʻlmagan yolgʻiz men. Men hamma xalqlarning, hamma mamlakatlarning vakiliman. Men sheʼriyatman. Men butun olamga teng nur sochuvchi oftobman. Men hamma oʻlkalarga teng yozuvchi yomgʻirman. Men dunyoning hamma yerida teng gullaguvchi daraxtman.

Shu soʻzlarni aytib minbardan tushib ketdi. Koʻplar qarsak chaldi. Men oʻyga choʻmdim: uning soʻzlari toʻgʻri, – biz, shoirlar, dunyo oldida burchlimiz. Lekin oʻzining togʻlariga butun vujudi bilan band boʻlmagan odam olamning vakili boʻla oladimi? Bunday odamoʻz yurtini tashlab ketgan, begona yurtda uylangan va qaynonasini ona deb yurgan bevatanga oʻxshaydi. Men qaynonalarga qarshi emasman, lekin ona bitta boʻladi.

Sendan, kimsan, deb surishtirganda, sen pasportingni koʻrsatasan. Unda hamma narsa yozigʻliq. Agar biror xalqdan, kimsan, deb surishtirsa, u pasport sifatida oʻz vakilini, olimini, shoirini, bastakorini, arbobini, lashkarboshisini koʻrsatadi.

Har bir odam dunyoga kelganda shu narsani bilishi kerak: u dunyoga oʻz xalqining vakili boʻlmoq uchun kelgan. Har daqiqa ana shu vazifani bajarmoqqa shay boʻlmogʻi kerak.

Insonga nom berishadi, papoq va qurol berishadi. Beshikdan oʻz xalqining qoʻshiqlarini oʻrgatishadi.

Taqdir meni qaylarga uloqtirmasin, men doim oʻzim birinchi bor argʻumoq egarlagan yurtning, oʻsha togʻlarning, oʻsha ovulning elchisiman, vakiliman, deb oʻylayman. Qayerda boʻlmay Dogʻistonimning maxsus muxbiriman.

Lekin Dogʻistonimga qaytganimda men butun mamlakatimning, hatto butun dunyoning muxbiriman.

Ona yurtim jamolin, koʻrkin

Men olamga ocholganim yoʻq.

Yelkamda bu yuk toʻla xurjun,

Tugunini yecholganim yoʻq.

Olamda koʻp tingladim qoʻshiq,

Ona tilda kuyga solmadim.

Yelkamda bu yuk toʻla sandiq,

Kalitini topa olmadim.

Tom labida oyoqni osiltirib oʻtiribman. Ovuldoshlar meni savolga tutishadi:

– U yoqlarda bizning odamlarni koʻrmadingmi?

– U yoqlarda bizning togʻlarga oʻxshagan togʻlar boʻladimi?

– U yoqlarda zerikmadingmi, ovulni sogʻinmadingmi?

– U yoqlarda bizni bilishadimi? Men javob beraman:

– Biz hali oʻzimiz oʻzimizni yaxshi bilmaymiz, ular bizni qayoqdan bilsin. Biz bor-yoʻgʻi bir millionmiz. Bir million xalqu, qirqta til…

– Shunday ekan, biz haqimizda sen aytib ber, bizning oʻzimizga ham, butun dunyoga ham ayt. Bizning tariximizni asrlar davomida qilich va xanjar bu zaminga qon bilan yozgan. Sen shu yozuvni tarjima qil. Sada ovulida tugʻilib, shu ishni sen qilmasang, kim qiladi?

Fikringni yashirma. Yashirsang yoʻqotasan. Xasis odam xazinasini yashirib yuradi. Yashiradi-yu, keyin oʻzi ham qoʻygan joyini esdan chiqarib qoʻyadi. Xasisligi tufayli xazinadan ayriladi.

Oʻz fikringni birovga berma. Qimmatbaho asbobni yosh bolaning qoʻliga berib boʻlmaydi. U yo sindiradi, yo yoʻqotadi, yo oʻynab qoʻlini kesib oladi.

Otning feʼli faqat egasiga maʼlum.

OTAMNING SOʻQMOGʻI TOʻGʻRISIDA HIKOYAT. Bizning kichkinagina Sada ovulida katta Xunzax ovuliga mashinalar yuradigan keng yoʻl bor. Rayon markazi ana shu Xunzahda. Otam Xunzaxga katta yoʻldan emas, doim oʻz soʻqmogʻidan yurib borardi. Bu soʻqmoqni uning oʻzi solgan, undan faqat oʻzi yurar edi.

Bu soʻqmoqdan yurib, otam ajoyib gullar terar, ajoyib guldastalar tuzar edi.

Qishda shu soʻqmoqning chetlariga qordan odamlarning, otlarning gʻalati shakllarini yasab qoʻyar, keyin odamlar kelib tomosha qilardi.

U gulu guldastalar allaqachon soʻlib tamom boʻlgan, u qordan yasalgan shakllar allaqachon erib ketgan, lekin Dogʻiston gullari, togʻlik odamlar timsoli otamning sheʼrlarida yashaydi.

Men yosh yigitcha edim. Otam hali tirik edi. Bir kuni zarur ish bilan Xunzaxga boradigan boʻlib qoldim. Katta yoʻldan chetlab otamning soʻqmogʻiga burildim va shu soʻqmoqdan ketaverdim. Sal yurmay boshqa soʻqmoqdan kelayotgan togʻlik cholga duch kelib koldim. U meni toʻxtatib shunday dedi:

– Bolam, otangning soʻqmogʻi – otangga boʻlsin. Sen oʻzingga boshqa soʻqmoq och.

Men oʻsha cholning soʻzi bilan otamning soʻqmogʻidan chiqib, oʻzimga boshqa yoʻl izlay boshladim. Men topgan soʻqmoq juda uzoq va egri-bugri boʻlib chiqdi. Lekin men shu soʻqmoqdan oʻz gullarimni terib, oʻz guldastamni tuzyapman.

Bu kitobni yozish fikri ham menga ana shu soʻqmoqda keldi.

Yozuvchining kallasiga kelgan xayol xotin kishining qorniga ilingan boladay. U albatta tugʻilishi kerak. Faqat fursat oʻtishi, bola yetilishi kerak. Yozish azobi tugʻish toʻlgʻogʻiga oʻxshaydi.

Bola tugʻilmasdan unga ot qoʻyish mumkin. Men hali tugʻilmagan kitobimga qanday ot qoʻyay? Gullardan ism soʻraymi? Yulduzlardan izlaymi? Yoki purdonish kitoblardan qidiraymi?

Yoʻq, men argʻumogʻimga birovning egarini urmayman. Birov qoʻygan ism emas, laqab boʻladi.

Bu-ku toʻgʻri. Ammo kitobning nomi aytmoqchi boʻlgan gapingdan, koʻzlagan maqsadingdan kelib chiqishi kerak. Papoqni boshga oʻlchab oladilar. Boshni papoqqa emas. Pandurning tori oʻziga mos boʻlishi kerak.

Ovulim, togʻlarim, Dogʻistonim. Xayollarim, tuygʻularim, istaklarimning oshiyoni mana shu yer. Men oʻzim shu oshiyondan temirqanot boʻlib uchib chiqdim. Qoʻshiqlarim ham shu oshiyondan parvoz qilgan. Dogʻiston mening maskanim. Dogʻiston mening beshigim.

Shunday ekan, oʻylashning foydasi bormi? Togʻliklar koʻpincha oʻgʻliga bobosining ismini qoʻyadi. Kitobim – mening farzandim. Men esa Dogʻistonning farzandiman. Demak kitobimning nomi – “DOGʻISTON”. Bundan ham mos, bundan ham chiroyli, bundan ham aniq nom boʻlishi mumkinmi?

Elchini mashinasidagi bayroqchadan taniydilar. Kitobim – mening vatanim. Nomi – oʻsha bayroqcha.

Yozuvchi odamning fikrlari har bir sahifada, har bir satrda, har bitta soʻz uchun bir-biri bilan bahs qiladi. Mening fikrlarim ham xuddi katta ministrlar xalqaro masala muhokamasida dahanaki jang qilganday kitob nomi masalasida jiqqa musht boʻlishyapti.

Shunday qilib, bir ministr boʻlajak kitob nomini “Dogʻiston” deb atashni taklif qildi. Boshqa ministrga bu nom yoqmadi:

– Boʻlmaydi. Toʻgʻri kelmaydi. Kichkina bir kitobga butun boshli bir oʻlkaning nomini qoʻyib boʻladimi? Goʻdakning boshiga otasining papogʻini kiydirib boʻlmaydi-ku. Papoqning ichida yoʻq boʻlib ketadi.

– Nega boʻlmaydi? – deya eʼtiroz bildiradi taklif kiritgan ministr. – Axir, osmonda suzib yurgan oyning suvdagi aksi ham oy. Uni boshqacha atashning nima keragi bor? Toʻgʻri emish, tulki oyning daryodagi aksini quyruq deb boʻrini aldagan ekan, boʻri ham laqqa tushib, daryoga sakraganu choʻkib ketgan ekan. Avvalo, bu ertak, qolaversa, tulkining mugʻambir, aldoqchiligini hamma biladi-ku!

– Boʻlmaydi. Toʻgʻri kelmaydi, – deya oyoq tirab oladi haliga ministr. – Dogʻiston, avvalam bor, jugʻrofiy tushuncha. Togʻlar, daryolar, gʻorlar, dengizlar… Dogʻiston deganda mening koʻz oldimga jugʻrofiy xarita keladi.

– Unday emas, – deyman oʻzim bahsga aralashib. – Mening yuragim jugʻrofiy xarita emas, ammo unga butun Dogʻiston jo boʻladi. Dogʻistonimning chegarasi yoʻq, na jugʻrofiy, na boʻlak. Uning tarixini ham bir ipga tizib boʻlmaydi. Agar men bu kitobni yoza olsam, u Dogʻiston toʻgʻrisidagi darslikka oʻxshamaydi. Men asrlarni bir-biriga omuxta qilib, tarixning, xalqimning, “Dogʻiston” degan soʻzning faqat mohiyatini yozmoqchiman.

Aslida Dogʻiston hamma dogʻistonliklar uchun bitta. Lekin, oʻylab koʻrsam, har birining oʻz Dogʻistoni bor ekan.

Mening ham oʻz Dogʻistonim bor. Bu mening koʻzimdagi, mening xayolimdagi, mening yuragimdagi Dogʻiston. Men Dogʻistonda nimaiki koʻrgan boʻlsam, nimaiki kechirgan boʻlsam, men bilan yashayotgan, mengacha yashagan odamlar nimaiki kechirgan boʻlsa barchasidan, qoʻshiqlardan va daryolardan, qoyalardan va maqollardan, lochinlardan va taqolardan, togʻ soʻqmoqlaridan va hatto aks-sadolardan barchasi va barchasidan mening tasavvurimdagi Dogʻiston, mening Dogʻistonim yaralgan.

YON DAFTARDAN. Kislovodsk. Palatada ikki kishimiz. Men va bir oʻzbek. Kun chiqayotgan va botayotgan vaqtda biz Elbrusning ikki yuksak choʻqqisini kuzatamiz.

Men bu ikki choʻqqini sochini qirdirgan ikki doʻstga, Shomilning ikki qoʻrqmas muridiga oʻxshataman.

Shu vaqtning oʻzida qoʻshnim shunday deydi:

– Bu qoʻshchoʻqqi ikki qoʻlida ikki lagan palov koʻtarib kelayotgan paytda qarshisida paydo boʻlgan ajoyib manzaradan hayratga tushib qotib qolgan buxorolik nuroniy cholga oʻxshaydi.

YON DAFTARDAN. Kalkuttada buyuk Robindranat Tagorning uyida ajoyib bir qushning suratini koʻrdim. Bunaqa qush dunyoda yoʻq, boʻlgan ham emas. U Tagorning xayolida paydo boʻlgan, uning fikr dunyosida yashagan. Agar Robindranat oddiy qushlarni koʻrmaganda bu gʻaroyib qushini chizolmagan boʻlardi.

Mening ham ajoyib bir qushim bor. Bu mening Dogʻistonim. Shuning uchun kitobimning nomi aniqroq boʻlsin deb, uni “DOGʻISTONIM” deya atamoqchiman. U meniki boʻlgani uchun emas, u haqdagi mening tasavvurim boshqalarnikidan farqli boʻlgani uchun shunday demoqchiman.

Shunday qilib, masala hal boʻldi. Muqovaga “Dogʻistonim” deb yoziladi.

Ministrlar kengashida bir daqiqa sukunat choʻkdi, hech kim eʼtiroz bildirmadi. Shu payt birdan indamay oʻtirgan uchinchi ministr oʻrnidan turdi va minbarga koʻtarildi:

– Dogʻistonim. Togʻlarim, daryolarim… Umuman, yomon emas. Haqiqatan umumiy yotoqxona faqat yoshlikda, studentlikda tuzuk. Keyinchalik odamga alohida uy kerak boʻlib qoladi. Lekin “mening uyim” deyishning oʻzi yetmaydi. Uyda qozon osadigan oʻchoq boʻlishi kerak. “Mening beshigim” deyishning oʻzi kamlik qiladi. Beshiqda goʻdak boʻlishi kerak. “Mening Dogʻistonim” degan bilan boʻlmaydi. Bu soʻzda gʻoya boʻlishi kerak. Dogʻistonning taqdiri, uning bugungi kuni boʻlishi kerak. Dogʻistonning mashhur shoiri Sulaymon Stalskiyning donishmandligi olamga ayon edi. Mana u nima degan: “Men lazginlik, yo dogʻistonlik, yo kavkazlik shoir emasman. Men sovet shoiriman. Men buyuk mamlakatimning egasiman”. Keksa donishmand mana shunday degan. Sen boʻlsang ikki gapning birida mening ovulim, togʻlarim, Dogʻistonim, deysan. Goʻyo dunyo Dogʻiston bilan boshlanib, Dogʻiston bilan tugaydiganday. Axir dunyo Kremldan boshlanadi-ku! Sen tanlagan nomda mana shu koʻrinmayapti. Sen koʻkrak qafasini yasabsanu, ichiga yurak joylash esingga kelmabdi. Sen koʻz yasabsanu, unga nur bermabsan. Nursiz koʻz esa chumchuq choʻqigan uzum donasiday gap.

Shu soʻzlarni aytgach, uchinchi ministr hamyostiqday papkasini qoʻltiqlab, minbardan tushdi. Gap tamom, bahsga boshqa oʻrin yoʻq, hukm qatʼiy deganday gerdayib borib oʻz joyiga oʻtirdi.

Shundan keyin minbarga yana bir majlis qatnashchisi koʻtarildi. U koʻrinishdan, boshqalarga qaraganda yoshroq edi. Shoʻxroq, quvnoqroq ekan, soʻzini sheʼr bilan boshladi:

Kishi oʻtirgan chogʻda bilinmas – sogʻmi, choʻloq.

Kishi uxlagan chogʻda bilinmas – tikmi, maymoq.

Kishi dam olgan chogʻda bilinmas – mardmi, qoʻrqoq.

Soʻz ochmasa bilinmas – tili rostgoʻy, yo aldoq.

– Men aytmoqchimanki, – deya davom etdi u, – albatta gʻoyaning, ayniqsa mendan ilgari gapirgan notiq aytgan gʻoyaning boʻlgani yaxshi. Lekin oʻta gʻoyali oʻrtoqlar ham boʻladiki, undaylardan gʻoyaga faqat zarar yetadi. Men sizlarga Itli ovulidan chiqqan Mixail degan odam toʻgʻrisida gapirib bermoqchiman.

Majlisda reglament degan gaplar boʻlmagani uchun notiq shoshilmasdan oʻzining Mixaili haqida hikoya qilib berdi.

Xunzax raykomida Mixail Grigoryevich Guseynov degan odam otboqar boʻlib ishlar edi. Aslida uning nomi Mixail emas, Muhammad edi. Grajdanlar urushi vaqtida allaqayerlarda boʻlib, oʻsha yoqdan Muhammad emas, Misha boʻlib kelgan. Keksa otasi Mishani chaqirib shunday debdi:

– Bu kuningdan oʻlganing yaxshi. Sening bu nomingni eshitganimdan koʻra onangni “voy bolam” deb yigʻlaganini eshitsam boʻlmasmidi. Muhammad degan otingni men qoʻygan boʻlsam ham, u sening oting. Uni oʻzgartirish sening ixtiyoringda. Lekin mening Hasan degan otimni Grigoriy qilishga qanday jurʼat qilding? Men oʻlganim yoʻq-ku. Bilib qoʻy, Hasan boʻlib tugʻilganman, Hasan boʻlib goʻrga kiraman.

Ammo grajdanlar urushining qatnashchisi oʻz fikridan qaytmadi. Mixail Grigoryevich boʻlib qolaverdi. Otboqarligini ham qilaverdi.

Mishamizning bilimi otxonasi doirasida qolgan, ammo oʻzini juda ongli odam deb hisoblar, bu haqda gapirishni yaxshi koʻrar edi.

Kunlardan bir kun oʻqituvchi Hojiga hayfsan eʼlon qilishdi. Amakivachchasining allaqanday qarindoshi kenaz boʻlib oʻtgan ekanu, u anketasiga bu haqda yozmagan ekan.

Hoji hayfsanni koʻrib ovuliga xafa boʻlib qaytayotgan ekan, raykom otboqari Mixail Grigoryevich orqasidan yetib olib ahvol soʻrabdi. Hoji boʻlgan voqeani aytib beribdi.

– Senga hayfsan kam, – debdi otboqar, – partiyadan haydash kerak edi seni. Sen qanday kommunistsan? Haqiqiy kommunist amakivachchasining qarindoshi tugul oʻz akasi, oʻz otasi boʻlganda ham tegishli joyga xabar qilgan boʻlardi.

Oʻqituvchi bu gapni eshitib shunday debdi:

– Seni bekorga gʻoyaparast deyishmas ekan. Hayronman, shu vaqtgacha nega Dogʻistonning togʻlarini tekislab qoʻymading? Axir bu togʻlar sening quyushqoningga sigʻmaydi-ku. Darvoqe, senga gap uqtirib boʻlmaydi.

Hoji bu soʻzlarni aytib otboqar bilan yoʻli bir boʻlsa ham toʻgʻri yoʻldan chetga burilibdi va soʻqmoq boʻylab ketaveribdi.

– Qayoqqa? – hayron boʻlib soʻrabdi Mixail Grigoryevich.

– Qayoqqa boʻlsa ham sen yurgan yoʻldan bormayman.

– Men kommunizmga ketyapman. Agar sening yoʻling boshqa boʻlsa…

– Kommunizmga ham sen bilan bormayman, – debdi hoji, – koʻramiz, manzilga kim oldin borar ekan.

Notiq bu hikoyani aytib boʻlgach, davom etdi:

– Bir shoir choʻpon toʻgʻrisida shunday sheʼr toʻqigan ekan:

Togʻda tuman tarqaldi,

Yoʻl yorugʻ, ravon.

Choʻpon, boshla qoʻylaring

Kommuna tomon.

Yoki, boshqa bir ongli oʻrtoq raykomga shunday ariza yozgan ekan: “Shuncha xarakat qilishimga, hatto jismoniy taʼsir koʻrsatishimga qaramay xotinim “VKP(b) tarixi qisqa kursi”ni sidqidildan oʻqimaydi. Xotinimning gʻoyaviy tarbiyasiga alohida eʼtibor berishingizni soʻrayman”.

Yoki, Dogʻiston Yozuvchilari soyuzining eshigida bir kun mana shunday eʼlon paydo boʻlib qoldi: “Chuqur gʻoyaviy tayyorgarliksiz bu eshikdan kirishga haqqing yoʻq”.

Dogʻistonning atoqli keksa shoiri Abutolib Gʻofurov soyuzga zarur ish bilan kelayotgan ekan, bu eʼlonni koʻrib orqasiga qaytib ketibdi.

Yoki, koʻpgina millat vakillari yashaydigan Maxachqala shahrida bir necha qabriston bor: xristian, musulmon, yahudiy mozorlari. Oʻta ongli oʻrtoqlardan biri respublika aktivining yigʻilishida soʻzga chiqib shunday debdi:

– Biz xalqlar doʻstligi uchun tinmay kurashmoqdamiz. Ammo hanuzgacha bizda bir necha qabriston mavjud. Bitta – yagona qabriston tashkil qilishning vaqti yetdi, oʻrtoqlar. Bu qabristonga loyiq nom qoʻyish kerak. Masalan, “Bir oila farzandlari”. Oʻylab koʻring, mening ota-onam dindor odamlar edi. Men esa 1937 yildan beri partiya aʼzosiman. Ular bilan bir qabristonda yotishim mumkinmi? Yoʻq, mumkin emas. Shahrimizda yangi tipda, yuksak gʻoyaviy asosda boshqa bir qabriston tashkil qilishning vaqti allaqachon yetgan!

Aytishlariga qaraganda, shoʻrlik yangi qabristonni koʻrmay dunyodan oʻtibdi.

– Men aytmoqchimanki, – soʻzini davom ettirdi ministr. – Kitobning nomi papoqqa oʻxshaydi. Xoʻsh, papoq muhimmi yoki boshmi? Endi sizlarga uchta ovchining boʻri ovlagani haqida hikoya qilib beraman.

OVCHINING BOSHI BORMIDI? Uchta ovchi qishloqdan uncha uzoq boʻlmagan darada boʻri borligini bilib qolishibdi. Uni tutib oʻldirmoqchi boʻlishibdi. Ular boʻrini qanday tutishgani haqida xalq ichida koʻp rivoyatlar yurardi. Men yoshligimda shulardan birini eshitganman.

Boʻri ovchilardan qochib gʻorga kirib ketibdi. Gʻorning ogʻzi juda tor ekan. Odamning kallasi sigʻar ekanu yelkasi sigʻmas ekan. Ovchilar tosh orqasiga berkinib miltiqni toʻgʻrilagancha poylab yotishibdi. Lekin boʻri ham ahmoq emas ekan. U ham gʻorning ichida indamay yotaveribdi.

Nihoyat, kutaverish bir ovchining joniga tegibdi, u bir amallab gʻorga kirmoqchi va boʻrini quvib chiqarmoqchi boʻlibdi. Gʻorning teshigidan ichkariga bosh suqibdi.

Oʻrtoqlari esa uning harakatini kuzatib turishibdi. Qarashsa haligi ovchi ichkariga ham kirmas emish, gʻordan boshini ham tortib olmas emish. Oxiri kutish ularning ham joniga tegibdi. Borib ovchini tortib olib qarashsa boshi yoʻq emish.

Hayron boʻlib, oʻylashibdi: ovchining boshi aslida bormidi, yoʻqmidi. Bittasi borday edi desa, ikkinchisi yoʻq edi shekilli, debdi.

Shunday qilib, boshsiz tanani ovulga sudrab olib kelishibdi. Ovuldagilarga boʻlgan voqeani aytib berishgan ekan, bir chol shunday debdi: Boʻri yotgan gʻorga bosh tiqishidan maʼlumki, bu ovchining ilgari ham kallasi yoʻq ekan. Jasadni beva qolgan xotinining oldiga olib kelishibdi. “Eringning boshi ilgari ham bormidi yoki yoʻqmidi!” deb soʻrashibdi.

– Men qaydan bilay, – debdi xotini, – har qalay har yili oʻziga yangi papoq buyurtirar edi.

Gʻoya soʻzda emas, amalda koʻrinishi kerak. U kitobning oʻzida boʻlishi kerak. Muqovada mana men deb turishi shart emas. Gapning oxirida aytiladigan soʻzni boshida aytilmaydi.

Yangi tugʻilgan bolaning boʻyniga, yomon koʻzdan asrasin deb, tumor osishadi. Tumorning foydasi bormi, yoʻqmi, gap bu haqda emas. Lekin shunisi maʼlumki, tumor ichdan taqiladi. Hech kim uni toʻnining ustidan, koʻrsatib taqib yurmaydi.

Har bir kitobda ana shunday tumor boʻlishi kerak. Uni yozuvchi bilishi, oʻquvchi sezishi kerak, ammo u kiyimning ichida boʻlishi kerak.

Bombayda ajoyib bir bogʻ bor. Har qanday jazirama issiq boʻlishiga qaramay, bu bogʻ doim koʻm-koʻk boʻlib yashnab turadi. Maʼlum boʻlishicha, bogʻning tagida koʻzga koʻrinmaydigan koʻl bor ekan. Ana shu koʻl bogʻning gullariga hayot suvi berar ekan.

Gʻoya toshdan toshga sakrab, koʻpirib suv sachratib oquvchi jilgʻa emas, balki ekinning tomiriga jon beruvchi, ammo oʻzi koʻrinmay qoluvchi sizot boʻlishi kerak.

– Bu nima degan gap! – deb baqirdi haligi semiz papkalik ministr. – Demak, seningcha papoq boʻlsa boʻldi-yu, unda qanday belgi boʻlishi muhim emas: oq sallami, qizil hoshiyami, besh qirrali yulduzmi – senga baribir. Seningcha, odam koʻkragida qanaqa nishon boʻlishi ahamiyatsiz: qizil ordenmi, yo qora zunnormi! Koʻngli toza boʻlsa bas. Yoʻq. Odam xuddi tanuslik Hasanga oʻxshab bir vaqtning oʻzida ham Gonoxda muallim, ham Ginichutda komsorg, ham Xunzaxda mulla boʻlishi mumkin emas. Kitob ham shunday. Gʻoya – bayroq. Uni koʻzdan yashirish kerak emas. Aksincha baland koʻtarish kerak, toki odamlar uni uzokdan ham koʻrsin va uning ortidan borsin.

– Ey! Kim sening soʻzlaring notoʻgʻri desa xotini taloq boʻlsin, – dedi yana haligi yoshroq ministr, – ammo sen bayroqni odamlardan ajratib qoʻyding. Seningcha, gʻoya boshqa-yu, yurak boshqa. Sen ularni boshqa-boshqa aravaga solyapsan. Nariroq borib bu aravalar boshqa-boshqa yoʻldan ketsa nima boʻladi? Seningcha odam avar ham, dogʻistonlik ham emas, sovet kishisi boʻlishi kerak. Men esam, oʻzim avarman, Dogʻiston farzandiman, shu bilan barobar SSSR grajdaniman. Bu tushunchalarda ziddiyat boʻlmasa kerak?

Olam Kremldan boshlanadi. Bu maʼlum. Ammo men uchun dunyo mening uyimdan, mening ovulimdan ham boshlanadi. Kreml va ovulim, kommunizm gʻoyasi va vatan tushunchasi – bular bir qushning ikki qanoti, bir pandurning ikki tori.

– Shunday ekan, bir gapni takrorlayverishdan nima foyda? Kitobda uning maʼnosiga mos keladigan ikkinchi nom qidirish kerak.

Men uni juda koʻp qidirdim. Hindi tuprogʻida kezib yurganimda ham Dogʻiston toʻgʻrisida oʻyladim. Bu mamlakatning qadimiy madaniyatida, falsafasida allaqanday sirli nido eshitdim. Lekin Dogʻistonimning nidosida hech qanday sir koʻrmayman. Axir uni dunyo tinglaydi. Bir vaqtlar “Dogʻiston” degan soʻzga faqat kimsasiz jarliklar aks-sado berar edi. Bugun “Dogʻiston” soʻzi butun mamlakat, butun dunyo uzra yangramoqda, million qalblarda aks-sado qoʻzgʻamoqda.

Bir vaqtlar Yugoslaviyada sayohat qilib yurganimda Adriatika dengizi boʻyidagi Dubrovika shahrida boʻlgan edim. Bu shaharning koʻchalari jarlikka, uylari qoyalarga, zina-zina boʻlib yuksalgan granit choʻqqilarga oʻxshaydi.

Butun shahar devor bilan oʻralgan. Xuddi oʻzimizning Derbentga oʻxshaydi. Devor boʻylab baland tosh minoralar qad koʻtargan. Har bir minorada ikkitadan teshik-shinak bor. Bular xuddi minoraning gʻazabkor koʻzlariday tikilib turadi. Bu minoralar bir daqiqa tin olmay xizmat oʻtagan fidoyi muridlarga oʻxshaydi.

Men devorga chiqib shinakdan dengizni tomosha qilmoqchi boʻldim. Ammo shinak oldida boshqa sayyohlar uymalashib yotar, unga yaqin borishga hech imkon yoʻq edi. Men oyoq uchida turib, choʻzilib, uzokdan shinakka qaradim. Kaftdek keladigan shinakdan kaftdekkina koʻk narsa koʻrindi.

Nihoyat men shinakka yaqinlashib borib, unga yuzimni qoʻyib qaragan edim, qarshimda poyonsiz dengiz paydo boʻldi, butun goʻzalligi, ranglar jilosi bilan Adriatika namoyon boʻldi. Dengizda har biri bizning ovulday keladigan kemalar suzib yurar edi.

Shunda men Dogʻiston haqida oʻyladim.

Axir u ham men kabi uzoq vaqt shinakka intildi, poyonsiz olamni koʻrmoqqa harakat qildi. Ammo uning ol-dida boshqa omadi yurishganlar turar edi. U uzoq vaqt navbat kutdi.

Endi u kichkina darichadan keng olamni koʻrdi. Oʻzi ana shu bepoyon olam bilan qoʻshilib ketdi.

Turli vaqtda turli shoirlar oʻzlarining Dogʻiston haqidagi tasavvurini ifoda qilish uchun turli tashbih qidirdilar. Dardli kuychi Mahmud Dogʻiston xalqlarini togʻ jilgʻalariga oʻxshatgan edi. Bu jilgʻalar doimo bir-biri bilan qoʻshilish uchun intiladi, ammo qoʻshilolmaydi. U yana shunday degan edi: Dogʻiston xalqlari torgina darada oʻsgan gullarga oʻxshaydi. Ular bir-biriga tomon egiladi, ammo bir-birini qucholmaydi.

Bugun Dogʻiston xalqlari yagona oqim boʻlib oqayotir, bitta guldasta boʻlib jilva qilayotir.

Botiray aytgan ekan: kambagʻal oʻzining eski poʻstinini bir chekkaga uloqtirganday, tabiat ham Dogʻistonni togʻu daralar orasiga, koʻzdan nariroqqa tashlabdi.

Otam Dogʻiston tarixidan oʻqib, uni may quyiladigan shoxga oʻxshatgan edi. Dogʻiston may toʻla shox kabi davrada uzoq vaqt qoʻldan-qoʻlga oʻtdi.

Dogʻistonim, endi men seni nimaga oʻxshatay, sen haqingda – sening taqdiring, sening tarixing hakida oʻz xayollarimni ifoda etuvchi qanday tashbih topay? Balki tuzukroq tashbihni keyin toparman, hozircha shunday deyman: “Kattakon ummonga ochilgan kichkina darcha”. Yoki qisqaroq qilib “kattakon ummonga kichkina darcha”.

Mana, oʻrtoq ministrlar, yozmoqchi boʻlgan kitobimning ikkinchi nomi. Bilaman, boshqalar ham oʻzining yurtini shunday deb atashi mumkin. Mayli, bular otdosh boʻladilar.

Shunday qilib papoq – “DOGʻISTONIM”, uning yulduzi – “Kattakon ummonga kichkina darcha”.

Kuy chalmoqqa hozirlanayotgan odamday qoʻlimga pandur oldim. Kashta tikmoqchi boʻlganday ipning uchini ignaga toʻgʻriladim.

Ministrlarim xalqaro kengashda kun tartibini tasdiqlaganday nihoyat kitobimning nomi haqida bir fikrga keldilar.

Gohida ikki aka-uka bitta otga mingashib yuradi. Gohida esa bitta yigit ikkita otni sugʻorishga olib boradi.

ABUTOLIB AYTGAN: Anovi Lev Tolstoynikiday shlyapa sotib olibdi. Oʻshanaqa kallani qayerdan sotib olarkin?

DEYDILAR: Bolaning nomi-ku yaxshi, oʻzi qanaqa odam boʻlarkin?

USHBU KITOBNING ShAKLI-ShAMOYILI VA YOZILISHI TOʻGʻRISIDA

Qinida yotsa xanjar – zang bosadi,

Gʻaflatda yotsa oʻgʻlon – chang bosadi.

Xanjardagi yozuv.

Ipni oʻtkazdim ignaga, qanday chiqarkin tikkanim,

Sozni sozlarman va lek qanday chiqarkin aytganim.

Uchqur argʻumogʻimning takalari mahkam. Oʻzim bir-bir koʻtarib tuyoqlarining ostiga qaradim. Men unga egar bosdim, ayilini tortdim. Shunday tortdimki, orasiga bitta barmoq arang sigʻadi. Argʻumogʻimning shayligidan koʻnglim toʻq.

Allaqayeri otamga oʻxshab ketadigan bir chol jilovni qoʻlimga tutqizdi. Ohu koʻzli qizalok qamchi uzatdi. Qoʻshni uydan togʻ qizi koʻza toʻla suv koʻtarib yoʻlimga chiqdi. Suv – yorugʻlik, deydilar. U menga, yoʻling suvday yorugʻ boʻlsin, demoqchi. Yoʻlimda uchraganlar menga oq yoʻl tilab, “baharchi” deydi.

Ovul chekkasida yana bir togʻ kizi derazaga chiroq yoqib qoʻydi. Bu bilan qiz menga shunday demoqchi:

– Ey, uzoq yoʻlga otlangan yigit! Sen mana shu darchani, mana shu chiroqni aslo yodingdan chiqarma. Sen qaytib kelmaguningcha darchadagi bu chiroq soʻnmas. Qorongʻu kechalarda mashaqqatli yoʻlingni mana shu chiroq yoritadi. Uzoq safardan toliqib qaytganingda seni shu chiroq kutib oladi. Shu darcha-yu, shu chiroqni yodingda tut.

Soʻnggi bor orqamga qayrilib ovulimga qarayman. Pastak tom ustida yolgʻiz onam turibdi. Men uzoqlashganim sari u kichrayadi va, nihoyat, choʻpdek boʻlib qoladi. Qayrilishdan oʻtaman. Ovulim, onam yuksak togʻlar ortida koʻzimdan berkinadi.

Ortimda ham, oldimda ham fakat baland togʻlar. Lekin bu togʻlar orqasida poyonsiz dunyo bor. Ovullar, shaharlar, ummonlar, vokzallar, aerodromlar bor.

Argʻumogʻimning tuyogʻi toshlardan uchqur sochadi. Dogʻistonim yoʻllaridan boraman. Boshimda togʻlar tirgovich boʻlgan osmon. Dogʻiston osmoni. Unda goh quyosh balqib tu-radi, goh yulduzlar javlon uradi, goh bulut koʻz yosh toʻkadi.

Argʻumogʻim, toʻxtagin bir dam,

Uchma bundoq monandi duldul.

Ortda qoldi mehribon onam,

Ortda qoldi qadrdon ovul.

Argʻumogʻim, toʻxtading nechun,

Toʻxtamoqning paytimas aslo.

Bizni kutar oʻlkalar bukun,

Bizni kutar poyonsiz dunyo.

Qayga ketmoqdaman? Toʻgʻri yoʻl topmoq menga muyassar boʻlarmikin? Yangi kitobni yozmoq-chi?

YeN DAFTARDAN. Dogʻistonda hozir yoshlar milliy kiyim kiyishmaydi. Moskvada, Tbilisida, Toshkent, Dushanbe, Minskda qanday boʻlsa, bizda ham shunday – shim, galstuk, kalta koʻylak…

Milliy kiyimni endi faqat raqs ansamblida kiyishadi. Baʼzan toʻylarda uchratish mumkin. Milliy kiyim kiymoqchi boʻlgan odam koʻpincha tanishidan, birorta oʻrtogʻidan surishtirib topadi. Yo boʻlmasa kiraga oladi. Xullas, milliy kiyim yoʻqolib ketmagan boʻlsa ham asta yoʻqolib bormoqda.

Lekin gap shundaki, milliy kiyim baʼzi shoirlarning sheʼrida ham yoʻqolib ketyapti. Ular bu bilan faxrlanishadi ham.

Men ham ovrupocha kiyinaman, otamning papogʻini kiyib yurmayman. Lekin sheʼrlarimni ovrupocha kiyintirmayman. Istaymanki, mening sheʼrlarim Dogʻiston milliy kiyimida boʻlsin.

Men oʻzim – nima! Boringki, yuz yil yasharman. Bu yuz yil hamma shim, pidjak kiyib, galstuk taqadigan vaqtga toʻgʻri keldi. Mening ilojim qancha. Lekin sheʼrning yoʻli boshqa. Sheʼr umri inson umri bilan oʻlchanmaydi. Uning oʻziga xos yashash yoʻli bor. Men oʻz sheʼrlarim haqida gapirmayman. Balki ular mening oʻzimdan uzoq yashamas.

Moskvada bir qari zarang daraxtini koʻrganman. Rivoyatlarga qaraganda, uni Ivan Grozniy oʻtqazgan emish. Demak, bu daraxt roʻdapo boyar choponlariniyu, xipcha kamzul, yasama sochlarni; qora frak va silindrlaru, charm kurtka va budyonovkalarni; shalviragan ishtonlaru torpocha shimlarni koʻrgan. “Mayli, – degan u odamlarga, – siz bilganingizni qiling, kiyimingizni istaganingizcha oʻzgartiring. Lekin mening vazifam boshqa. Men quyosh shuʼlasini emib, uni zarang yogʻochga aylantiraman. Bu shuʼlani ildizlarimga uzataman, ulardan oʻzimkabi umri boqiy zaranglar oʻsib chiqadi”.

Togʻliklarda bir gap bor. Odamni kiyim odam qiladi, bahodirni ot bahodir qiladi, deydilar. Bu maqol oʻzi chiroyli boʻlsa ham, adolatli emasga oʻxshaydi. Negaki, bahodir odam doim yoʻlbars terisini yopinib yurmaydi. Baʼzan temir dubulgʻa ostida qoʻrqoq kalla, poʻlat sovutning ichida olchoq yurak boʻlishi mumkin.

NEGAKI, men sirtiga qarab tanlagan tarvuzlarim necha marta oppoq chiqib sharmanda qilgan.

NEGAKI, unsukullik bir oshiq oʻz maʼshuqasini poʻstiniga oʻrab olib qochganu, kelib poʻstinni ochsa, ichidan ogʻzida bitta ham tishi yoʻq kampir chiqqan. Shoʻrlik qorongʻuda maʼshuqasining buvisini olib qochgan ekan.

Abutolib menga bir voqeani aytib bergan edi. Kunlardan bir kun Abutolib uzoq ovulga toʻyga aytilibdi. Aytgan joydan qolma, degandek, Abutolib zurnasini qoʻltiqlab haligi ovulga boribdi. Uch kecha, uch kunduz toʻy boʻlibdi. Uch kecha, uch kunduz_ nogʻora bazm qizibdi. Abuto-lib zurnasi ham tinmabdi. Oʻyinga tortilmagan odam qolmabdi.

Nihoyat, uchinchi kun toʻyboshi oʻyin navbatini kelin bilan kuyovga beribdi. Kuyovniku hamma koʻrgan, biladi. Kelin uch kundan beri roʻmol ichida hech kimga koʻrinmagani uchun hammaning koʻzi unda. Abutolib hamuch kundan beri kelinning chiroyli kiyimiga, zebu ziynatlariga mahliyo boʻlib zurnachalar ekan. Kelinning oʻzi ham bamisoli Kavkaz sheʼriyati antalogiyasiday bashang kiyinvorgan ekan-da.

Mana, kelin oʻrtaga chiqibdi. Uch kecha, uch kunduz tinmay ilhom bilan zurna chalgan Abutolib ne koʻz bilan koʻrsinki, kelinning koʻpolligi naq… Goslitizdatda nashr etilgan qirgʻiz eposi “Manas”day ekan. “Parivash” yuzdan niqobini koʻtaribdi. Parivashning bir koʻzi Xunzaxga qarasa, ikkinchisi Botlixga boqarmish, bu ikki “xumor” koʻzlar oʻrtasida kurka tovuqning tumshugʻiday uzun burun likillab osilib turganmish.

Abutolibning nafasi ichiga tushib ketibdi, ogʻziga olgani tomogʻidan oʻtmay qolibdi. Zurnasini qoʻltiqlab juftakni rostlabdi.

Abutolibning bu hikoyasida lop ham bor, albatta.

LEKIN XARQALAY, chiroyli muqova yomon kitobning joniga ora kirolmaydi. Unga toʻgʻri baho berish uchun yuzidan niqobini olib tashlash kerak.

Bir yili togʻlik xotin-qizlarning ahvoli masalasi kun tartibidagi “bosh” masala boʻlib qoldi.

Oʻsha yili shoʻrlik er xotiniga bir soʻz aytolmas, ovqatingga tuz solmabsan desa, ertasiga raykomda hayfsan olar edi. Xalq ichida har xil gap boʻlmasligi uchun dastavval raykom xodimlarining oʻziga bittadan hayfsan eʼlon kilishdi. Oʻsha yili boʻlsa-boʻlmasa xotin-qizlarni yigʻib qurultoy oʻtkazishardi. Bu qurultoylarda shunchalar koʻp gap aytildiki, tarix bunaqa biyron notiqlarni koʻrgan emas.

Oʻsha yili yakshanba bozorida man etilgan mollarni sotuvchi novcha bir ayol paydo boʻldi. Militsioner uni ushlashga qoʻrqar, xotin-qizlarning ozodligi va teng huquqliligiga “raxna solish”dan hayiqar edi. Shunday qilib, militsioner indamas, haligi ayol savdogarchiligini qoʻymas edi. Oxiri uchinchi yakshanba militsionerning ham toqati toq boʻldi. Nima boʻlsa boʻldi, deb haligi ayolni ushlab mili-siyaga olib keldi.

Militsioner haligi ayolni bozordan olib ketar ekan, hamma hayron edi. Bu militsioner qanday yurak yutib “ozod togʻ ayolining erkini poymol etishga” jurʼat qildi, deyishardi.

Militsioner bozorda yaxshi qaramagan ekan. Toʻgʻri yoʻlga chiqqanda razm solsa ayolning uzun koʻylagi etagidan kattakon etikning uchi koʻrinib turar edi.

“Buning bir balosi bor”, – dedi militsioner va ayolning yuzidan niqobni olib tashladi. Koʻrsaki, shop moʻylovi, ola koʻz, davangiday erkak…

Baʼzi sanʼatkorlar ham oʻz mollarini oʻtkazish uchun oʻzgalarning kiyimini kiyib yurishadi. Zohirdagi yaltiroqlik bilan oʻzlarining maʼnaviy qashshoqliklarini yashirmoqchi boʻladilar. Ammo qorinda hech vaqo boʻlmasa papoqni dol kiygandan nima foyda!

XUDDI ShUNDAY, xanjar qanchalik chiroyli boʻlmasin, agar u yogʻochdan yasalgan boʻlsa joʻjani soʻyishga ham yaramaydi.

XUDDI ShUNDAY, qoʻgʻirchoqlarni uylantirgan bi-lan, ulardan bola tugʻilmaydi.

XUDDI ShUNDAY, bolani sunnatga yotqizganda unga oʻrdakning patini koʻrsatishadi. Albatta oʻrdakning pati kesmaydi. Bu faqat bolani aldash uchun. Haqiqatda, oʻtkir ustara kerak.

Lekin kitobxon bola emas. Men hamartist emasmanki, yonimda yogʻoch xanjar olib yursam. Qini harqancha muzayyan boʻlmasin yogʻoch – yogʻoch-da.

ALBATTA, qin ham kerak. Qinsiz xanjar zanglab qoladi. Qin chiroyli boʻlsa yana ham yaxshi.

ALBATTA, jangchi yigit bosqindan qoʻni-qoʻnji toʻlib qaytganda xotini otning boʻyniga shohi roʻmol tashlaydi.

ALBATTA, yoʻl yomon boʻlsa harqanaqa mustahkam arava ham shalogʻi chiqib yarim yoʻlda qolib ketadi, hatto jarga yumalab ketishi mumkin.

ALBATTA, argʻumoqqa eshakning toʻqimini yopib boʻlmaydi. Argʻumoqning egari eshakka yarashmaydi.

Shu oʻrinda men sizga balxorlik chol va uning qirchangʻisi haqida hikoya aytib beraman.

BALXORLIK ChOL VA UNING QIRCHANGʻISI TOʻGʻRISIDA HIKOYa

Balxorlik chol bir kuni oʻzining oriq qirchangʻi otiga sopol koʻza va koʻzachalarini ortib xaridor qidirib yoʻlga chiqibdi.

Avar ovulida oʻsha kuni poyga boʻlayotgan ekan. Poygaga uzoq-yaqin ovuldan epchil yigitlar uchqur otlarini minib kelgan ekan. Yigitlar kelishgan va bahodir, otlari hamsu-luv va otashnafas ekan.

Chavandozlar endi bir qatorga tizilmoqchi boʻlib turganda maydonga haligi balxorlik chol qirchangʻisini minib kirib qolibdi. Shilpiq ot ustida mudrab kelayotgan cholni koʻrib yigitlar ermak qilisha boshlabdi.

– Hoy, biz bilan chopishmaysanmi?

– Kel, otaxon, sening qirchangʻingni argʻumoqlar roʻyxatiga yozib qoʻyamiz!

– Mayli, kuch sinashib koʻrsin, orzuga ayb yoʻq!

– Orqada taqa terib yurishga ham odam kerak-ku! Balxorlik chol bu gaplarga javoban indamay otidan koʻza va koʻzachalarini tushiraveribdi. Molini bir joyga uyib qoʻyibdi-da, ohista otga minib yigitlar qatoridan joy olibdi.

Boshqa chavandozlarning oti turgan yerida pishqirib, yer tepib tursa, balxorlikning oti jimgina bosh solib” mudrab turarmish.

Poyga boshlanibdi. Uchqur otlar shamolday uchib ketibdi. Tuyoqlaridan toʻzon koʻtarilibdi. Toʻzon ketidan, hammadan ortda balxorlikning oti yoʻlga chiqibdi. Otlar birinchi, soʻng ikkinchi, uchinchi davrani chopib oʻtibdi. Haligi pishqirib ogʻzidan koʻpik sochgan otlar jiqqa terga tushib, madori keta boshlabdi. Chavandozlar har qancha qamchilamasin, ularning tezligi borgan sari pasayaveribdi. Balxorlik cholning qirchangʻisi boʻlsa, tezligini na oshirmay, na pasaytirmay bir tekisda yugurar ekan. U avval orqada qolgan otlarni quvib yetibdi, soʻng oldingilari bilan bara-varlashibdi. Oxirgi oʻninchi davrada eng oldingisini ham quvib oʻtibdi va marraga birinchi boʻlib kelibdi.

Balxorlikning qirchangʻisi boʻyniga gʻoliblik nishoni boʻlgan shohi roʻmol tashlanibdi. Chol boʻlsa indamay otini yetaklab koʻza va koʻzachalari oldiga olib kelibdi va mollarini ortib yoʻlida davom etibdi.

Poygada bunday voqealar boʻlib turadi. Adabiyotda ham.

YON DAFTARDAN. Sheʼr oson yozilsa, qiyin oʻkiladi. Aksincha, qiynalib yozilgan sheʼrni oʻqish oson boʻladi. Mazmun va shakl – inson va uning kiyimi. Agar inson chindan oqil, xushfeʼl, chiroyli boʻlsa, nega endi oʻziga loyiq koʻrkam kiyinmasin? Chiroyli koʻrinishi bor odam, nega endi chiroyli fikrlarga ega boʻlmasin?

Chiroyli xotinlar koʻpincha aqlsiz boʻladi va, aksincha, aqli toʻliq xotinlar xunuk boʻladi.

Lekin shunday baxtli ayollar ham borki, ularda ham husn mukammal, hamaql ravshan. Chinakam iqtidorli shoirlarning kitobini ana oʻshanaqa ayollarga oʻxshatish mumkin.

MAALIDAN ChIQQAN BIR DONISHMAND AYTGAN. “Ovulimizga kelayotgan odam dovonda koʻrinishi bilan uning yaxshi yoki yomon odamligini bilaman”.

KUBACHIDAN ChIQQAN BOSHQA DONISHMAND AYTGAN. “Oltin bilan kumushning oʻzi hech narsa emas. Muhimi ustasining qoʻli oltin boʻlsin”.

Eng soz, munaqqash koʻza

Oddiy loydan yasalur.

Shunday, eng oddiy soʻzlar –

Birikib sheʼr yaralur.

Koʻzadagi yozuv.

Men yorugʻ dunyoda oʻn besh ming kundan koʻproq yashadim. Minglab chaqirim yoʻllarni oʻtdim, minglab odamlarni koʻrdim. Taassurotlarim xuddi bahor toshqinida oqib tushgan jilgʻalarday behisob. Kitob yozish uchun men bu jilgʻalarni bir katta oqimga birlashtirishim kerak. Buning uchun nima qilishim kerak? Hayot maktabidan boshqa yana qanday maktabni oʻtishim kerak? Adabiyot nazariyasini oʻrganaymi? Axir, sheʼrni qanday yozishni oʻylagandan koʻra sheʼrning oʻzini yozgan maʼqul emasmi?

Aytmoqchimanki, adabiyotda men sevadigan oqimyoki maktab yoʻq, men sevadigan yozuvchi va shoirlar bor.

YON DAFTARDAN. Adabiyot institutida bir avar yigitiga domlasi shunday savol beribdi: realizm bilan romantizmning farqi nima? Student bu haqda kitoblarda yozilgan gapni bilmas ekan shekilli, oʻylab turib shunday debdi:

– Burgutni burgut desa realizm boʻladi, xoʻrozni burgut desa romantizm boʻladi.

Domla rosa kulibdi va elatdoshimga zachyot qoʻyib beribdi.

Oʻzim haqimda shuni aytmoqchimanki, men adabiyotga qadam qoʻygan kunimdan boshlab otni ot, eshakni eshak, xoʻrozni xoʻroz, yigitni yigit deyishga oʻrgandim.

YON DAFTARDAN. Robindranat Tagorning akasi ham yozuvchi boʻlib, u hind adabiyotining bengal maktabiga mansub ekan. Robindranat esa oʻzi bir maktab edi.

Robindranatning qalbida jahonda monandi yoʻq bir qush oshiyon qurgan edi. U bu qushni sanʼat osmoniga uchirdi va hammani lol qoldirdi. Chunki bu qush faqat uning, Robindranat Tagorning qushi edi.

Agar sanʼatkor uchirgan qush boshqa qushlarning galasiga qoʻshilib, ular ichida yoʻq boʻlib ketsa, demak, sanʼatkor haqiqiy sanʼatkor emas. Demak, uning qushi humoyun emas, oddiy chumchuq.

Erkak kishining oʻz oʻchogʻi va oʻz olovi boʻladi. Birovning oʻchogʻiga tiqilishgan odam ertami, kechmi bu oʻchoqni tark etishi kerak. Birovlarning otiga mingashmang, faqat oʻz otingizni mining.

Adabiyot pandurga oʻxshaydi, yozuvchilar esa bu pandurning torlari. Har bitta tor oʻz sadosiga ega. Torlar qoʻshilib ohang paydo qiladi.

Avar pandurining ikki tori boʻladi. Otamni avar adabiyotining panduriga uchinchi tor qoʻshgan deyishar edi.

Men xam bu pandurga bir tor boʻlishni, oʻz sadosiga ega boʻlgan tor boʻlishni istayman.

Bozordan kiyik sotib olib, oʻzimotdim, deydigan ovchilarga oʻxshamasam deyman.

BAʼZAN ShUNDAY BOʻLADI: anavi jarlikda bir ovchi kiyik otibdi, degan ovoza tarqaladi. Boshqa ovchilar ham yopirilib oʻsha jarlikka keladi. Bu payt haligi ovchi boshqa jarlikda ayik uradi. Ovchilar endi bu jarlikka yuguradi. Ular bu yerda uymalanishib turganda ovchi boshqa jarlikda qoplonning iziga tushgan boʻladi… Endi ayting, haqiqiy ovchi kim, oʻzi mustaqil ov qidirganmi, yoki birovlarning ketidan yugurib yurganmi? Bunaqalar birovning qopqoniga ilingan ovni oʻgʻirlashdan ham tap tortmaydilar.

Bular menga baʼzi yozuvchilarni eslatadi. Mening bir tanishim Korney Ivanovich Chukovskiy bilan tanishgandan keyin Abutolibni bilmaganlikka oldi. Bunaqa boʻlish yaxshi emas.

Irmoq dengizga yetib borganda ham, bu moviy kenglik bilan qoʻshilganda ham, oʻzi tugʻilgan togʻ orasidagi tiniq chashmani, oʻzi bosib oʻtgan notekis, kiyin yoʻlni unutmasligi kerak.

Ha, men togʻ irmogʻiman. Men oʻz manbaimni, oʻz chashmamni sevaman. Men oʻsha kimsasiz, qorongʻu jarliklarni sevaman. Chunki ulardan oqib oʻtganman. Men yuksak qoyalarni sevaman. Chunki ulardan qaynoq shalola boʻlib otilganman.

Lekin bu menga faqat jarliklar boʻlsa bas, deganim emas. Men okar ekanman, demak, mening qarshimda dengiz bor. Bu dengizning poyonsiz kengligini his qilibgina emas, koʻzim bilan koʻrib turibman.

Birgina men emas. Butun Dogʻiston uchun keyingi bir necha oʻn yil ichida olam nihoyatda kengaydi. Bu davr ichida fakat mozorimiz emas, dunyo haqidagi tasavvurimiz ham kengaydi.

Men avar shoiriman. Lekin oʻzimni faqat Avariston yoki Dogʻiston oldida emas, butun mamlakatim oldida, balki butun dunyo oldida burchli sezaman. Yigirmanchi asrda bundan boshqacha boʻlishi mumkinmi?

YOSHLIKDA ESHITGANIM. Men dunyoga kelganimdan soʻng koʻp oʻtmay otam xizmat yuzasidan Araderix ovuliga borib turgan, keyinroq bizni hamkoʻchirib olib ketgan ekan. Oilamizning bor mulki bitta xurjinga jo boʻlib, uning bir koʻzida kiyim-kechak, oziq-ovqat, tovoq-qoshiq va kitoblar, ikkinchi koʻzida men ekanman.

Onam yoʻl toliqtirib ogʻrib qolibdi. Mening toleimga biz koʻchib borgan ovulda yaqinda chaqalogʻi oʻlgan yolriz mushtipar ona bor ekan. Oʻsha menga siynasidan sut berib boqibdi. Shunday qilib araderixlik ayol mening enagam, ikkinchi onam boʻlgan ekan.

Men hayotim uchun ikki ayol oldida burchliman. Bu ikki onam uchun nimaiki qilsam kam. Farzandlik qarzimni uzish uchun umrim yetarmikin?

Bularning biri meni dunyoga keltirgan, beshigim ustida tun kechalar bedor alla aytgan. Ikkinchisi men oʻlimga mahkum boʻlganimda oʻzining hayotbaxsh siynasini tutgan, sut emas, ob-hayot bergan, meni oʻlim soʻqmogʻidan olib tiriklik yoʻliga qoʻygan.

Xalqimning ham, bu kichkina vatanimning ham, yozgan har bir kitobimning ham ikki onasi bor.

Birinchi ona – jonajon Dogʻistonim. Men shu yerda tugʻildim, shu yerda birinchi bor oʻz ona tilimda soʻz eshitdim. Bu soʻz mening vujudimga va qonimga singdi. Bu yerda men oʻz ona tilimda birinchi qoʻshiqni eshitdim. Oʻzim birinchi qoʻshigʻimni aytdim. Bu yerda men nonning taʼmini, suvning mazasini bildim. Togʻ toshlari oyoqlarimni qonatdi, togʻ irmoqlari jarohatlarimni yuvib, togʻ giyohlari shifo bagʻishladi. Togʻliklarda bir gap bor: olamda dard yoʻqki, togʻ giyohlaridan darmon topmasin.

Mening ikkinchi onam – buyuk Rossiya, mening ikkinchi onam – Moskva. U menga tarbiya berdi, keng hayot yoʻliga olib chiqdi, uchmoqqa qanot berdi. Menga buyuk olamning jamolini ochdi.

Men ikkala onam oldida mangu qarzdorman. Mening kulbam devorida Mahmud va Pushkinning surati osigʻliq. Peterburgning oq oydin kechalari nafasini ufurgan Blok kitobi ichida avar togʻlaridan terganim xushboʻy chechaklarning allaqanchasi bor.

Mening ikki onam – ikki qanotim, ikki qoʻlim, ikki koʻrar koʻzim, ikki qoʻshigʻim. Ikkala onam mening boshimni siladi, kerak boʻlganda qulogʻimni choʻzdi. Ikkala onam mening pandurimga tor bogʻladi, har biri bittadan tor berdi. Ular meni yelkalariga olib baland koʻtardilar va men bu yuksakdan poyonsiz olamni koʻrdim. Burgutga qaysi qanoti aziz? Ikkalasi ham. Menga kaysi onam tabarruk? Ikkalasi ham.

Ilgari togʻliklar barcha dardini suv va giyoh bilan davolagan. Ular tabiblarga ishongan. Lekin shunaqa tabiblar ham bor ediki, ular haqida hamon xalq kulib gapiradi. Bu tabiblar bosh ogʻrigʻini qoldirish uchun qora qoʻchqor soʻydirar edi.

Hamma biladiki, qora koʻchqorning goʻshti boshqa qoʻylarning goʻshtidan xushboʻy va xushtaʼm boʻladi. Tabib kasalning boshini qoʻchqor terisiga oʻrab oʻtqizib koʻyadi-da, goʻshtini qiya qilib joʻnar edi.

Bunaqa tabiblarni gapirib oʻtirmaymiz. Xalqning haqiqiy tabiblari, hakimlari ham bor edi, albatta.

Otam Moskvada, Kreml shifoxonasida yotar edi. U bir kuni Dogʻistonning suvi va giyohlarini eslab, Butsrax choʻqqisidagi kichkina bulokdan suv keltirishimizni soʻradi.

Otamning soʻzi oʻgʻil uchun qonun. Dogʻistonga kelib Butsrax choʻqqisiga tirmashib, koʻp qiyinchiliklar bilan otam aytgan buloqni topdim.

Otam buloq suvini ichib ancha yengil tortdi. Buloq suvi sabab boʻldimi, yo oʻsha kundan boshlab tayin qilishgan chet el dorisi sabab boʻldimi, har qalay otam sogʻayib ketdi.

Balki u chet elning donishmand hakimlari topgan dorining oʻzidan tuzalmas. Balki u avar togʻlaridagi buloq suvining oʻzidan hamshifo topolmasdi. Lekin bularning ikkalasi koʻshildiyu otamning dardiga malham boʻldi.

Adabiyotda ham shunday boʻlishi kerak. Adabiyotning manbai – ona diyor, ona xalq, ona til. Lekin haqikiy yozuvchining ongi bukun oʻz milliy doirasidan ancha keng. Uning ongida, uning qalbida umuminsoniy oʻylar va tuygʻular tugʻyon qiladi.

Yoʻlga chiqqan har odam

Kuruq chiqmas begumon.

Non oladi, sharob ham.

Ammo aziz ey mehmon,

Togʻlarga yoʻl shutsang gar

Kel xurjinni toʻldirmay.

Togʻ dilbari non yopar,

Togʻ yigiti tutar may.

Yoʻlga chiqqan har odam

Quruq chiqmas begumon.

Olar oʻtkir xanjar ham.

Ammo, aziz ey mehmon,

Xanjar tutma qoʻlingga,

Xanjar senga na darkor?

Dushman chiqsa yoʻlingga

Bil, togʻlikda xanjar bor.

Yoʻlga chiqqan har odam

Quruq chiqmas begumon.

Olar yoʻlga qoʻshiq ham.

Eshit, aziz ey mehmon,

Soz qoʻshiqqa boy bu el,

Kuylar bizda koʻp, ammo –

Koʻshigʻingni olib kel,

Koʻshiq kerak doimo.

Yozuvchi – hakimi xoziq. U xalqning asrlar davomida foydalangan giyohlari, dori-darmonlaridan ham, jahoniy ilmning eng soʻnggi kashfiyoti boʻlgan muolaja vositalaridan ham bahramand boʻlmogʻi kerak.

Yozuvchi – safarga chiqqan yoʻlchi. U oʻzga yurtlarga yoʻl olar ekan, qalbida oʻz diyorining qoʻshiqlarini olib bormogʻi va, shu bilan birga, yuragidan oʻzga xalqning qoʻshiqlariga ham joy topomogʻi kerak.

Bir xalq uni kuzatadi, boshqa xalq qarshilaydi. Ammo har bir xalqning oʻz qoʻshigʻi bor.

Ovullarimizga dastlab lektorlar, dokladchilar kelgan paytlarda Kelab ovulida xotinlar nomahram yuzimizni koʻrmasin, deb sahnaga orqa qilib oʻtirishar edi. Lektordan keyin sahnaga xonanda chiqib qoʻshiq boshlagach, haligi xotinlar qoʻshiqqa hurmat yuzasidan oʻnglanib oʻtirishar, hatto yuzlaridan niqobni ham olishar edi.

Onam beshigim ustida aytgan qoʻshiq biror kun, biror lahza qulogʻimdan nari ketmaydi. Bu qoʻshiq hamma qoʻshiqlarimning beshigi. Bu qoʻshiq men horgʻin boshimni qoʻyguvchi yostigʻim, meni jahon boʻylab kezdirguvchi argʻumogʻim. Bu koʻshiq tashna lablarim intilgan chashmam, mening vujudimga harorat berguvchi oʻchogʻim.

Lekin shu bilan birga Shukum degan bolaga oʻxshamoqchi ham emasman. Shukum degan bola taylokday boʻlib onasini emar ekan. Bunaqa bolalarni bizda “hoʻkiz gavda, buzoq fahm” deyishardi.

Bizning davrimizda nima koʻp – anketa koʻp. Umrim davomida necha yuzlab anketa toʻldirganman. Lekin birorta anketada “Vataningni sevasanmi” degan savol yoʻq.

Anketaga “SSSR grajdaniman” deb yozishning oʻzi yetmaydi, grajdan boʻlish kerak. Anketaga “KPSS aʼzosiman” deb yozish kamlik qiladi. KPSS aʼzosi boʻlish kerak. “Ona tilim – avarcha” deb yozishning oʻzi oz, bu til onaday aziz va muqaddas boʻlmogʻi kerak. Mard boʻlib, ona tilga sodiq qolmoq kerak.

Turli el oʻgʻlonlari, mening uyimda mehmon boʻling, oʻz qoʻshiqlaringizni olib keling. Aka boʻlib, singil boʻlib keling. Qalbimda hammangizga oʻrin bor.

Ilgarilari Xunzaxga qaytgan yigit boshqa millat qizini otiga mingashtirib kelsa odamlar unga nafrat bilan qarar edilar. Hozir bunga oʻrganib qolishgan. Avar yi-gitining boshqa xalq qizlariga uylanishi bugun ayb emas. Faqat bitta nikoh, yaʼni sevgisiz nigoh ayb sanaladi.

Guldasta qancha koʻp xil guldan yigʻilsa, shuncha chiroyli boʻladi. Yulduz qancha koʻp boʻlsa, osmon shuncha yorugʻ boʻladi. Kamalak olamda bor boʻlgan hamma nurlarni oʻziga jamlagani bilan goʻzal.

Afrikada men ajoyib bir gulni koʻrdim. Uning har bir gulbargi oʻzgacha rangda, oʻzgacha boʻy taratadi. Bunday karaganda tayyor guldastaning oʻzi, lekin u bitta gul.

Istardimki, avarcha yozilgan bu kitobim oʻsha ajoyib Afrika guliga oʻxshasin. Har bir xalq undan oʻziga yaqin, koʻngliga manzur rangni topa olsin.

Kitob yozish uchun nima kerak boʻlsa, hammasi mening qoshimda. Kubachining ustasiday hamma uskunam muhayyo. Ustaning oldida kumush, tilla, arracha, bolgʻacha, andazalar turadi. Mening oldimda – ona tilim, hayotiy tajribam, odamlar siymosi, tabiati, qoʻshiqlar ohangi, tarix maktabi, kelajak tuygʻusi, sevgim, yurtim jamoli, otam xotirasi, xalqimning kechagi kuni va ertasi… bular mening tillalarim. Ammo mening qoʻlim ham oltinmikan? Iqtidorim va qobiliyatim yetarmikin?

Qanday qilsam qoʻshiqlarim sizga kaftdan uchirilgan qushday yetib boradi. Qanday qilsam, qoʻshiqlarim qalbin-gizga oʻz uyiga kirganday kirib boradi, koʻnglingizni sevgi va sevinchga toʻldiradi?

Uskunalarimni yana bir bor koʻzdan kechiraman.

DEYDILARKI, oti yoʻq yigitning xotini taloq boʻlsin.

YANA DEYDILARKI, otga uradigan egari, savaydigan qamchisi boʻlmagan yigitning hamxotini taloq boʻlsin.

DEYDILARKI, burgutga xashak, eshakka goʻsht bermang.

DEYDILARKI, devori baquvvat boʻlmasa kelishgan imoratlar ham yiqiladi.

DEYDILARKI, tovuq tushida burgut boʻlganmish, – qoyadan parvoz etaman deb qanotidan ayrilibdi.

Irmoqcha tushida daryo boʻlganmish, qumlikka toshib chiqibdiyu, oʻsha yerning oʻzida qurib qolibdi.

TIL

Faqat yigʻlar, faqat kular chaqaloq,

Sababin birovga aytolmas biroq.

Ammo aytib berar vaqt kelib bir kun

Oʻzi kim, dunyoga kelgan ne uchun,

Beshikdagi yozuv.

Dunyoda soʻz boʻlmaganda, u hozirgiday

barkamol boʻlmas edi.

Dunyo yaralishidan yuz yil avval shoir tugʻilgan.

Tilni bilmay sheʼr yozishga jazm qilgan shoir

suzishni bilmay daryoga tushgan tentakka oʻxshaydi.

Baʼzilar miyasiga fikr kelgani uchun emas, tili qichigani uchun gapirishadi. Baʼzi shoirlar koʻnglida biror his tugʻilgani uchun emas, balki… kim biladi, nima uchun sheʼr yozishadi? Ularning sheʼri teri qopga solingan puch yongʻoqday shaqillashdan boshqaga yaramaydi.

Bunday odamlar bosh koʻtarib atrofga qaramaydi. Dunyoda nima gaplar boʻlyapti, odamlar nima bilan yashayapti, olam qanday qoʻshiqlarga, qanday ohang va kuylarga quloq tutyapti – bu bilan ularning ishi yoʻq.

Odamzodga ikkita koʻz, ikkita kuloq, faqat bitta til berilgan. Bir marta soʻzlamoqdan oldin ikki marta koʻrmoq va ikki marta eshitmoq kerak.

Oʻz holicha soʻz yoʻq. U yo qargʻish, yo olqish, yo rohat, yo azob, yo gul, yo tuproq, yo haqiqat, yo boʻhton, yo nur, yo zulmat boʻladi.

Xalqimda azaldan bor shunday masal:

Soʻz bilan yaralgan, deydilar dunyo.

Bu soʻz amr edimi va yoki qasam,

Yoki laʼnatmidi yoinki duo?

Mayli, dunyo uchun umrimiz fido,

Uning koʻksida-chi, sonsiz jarohat.

Shunday bir soʻz bering, laʼnatmi, duo,

Yo qasam. Dunyoni qutqorsin faqat.

Mening bir oshnam shunday derdi: aytadigan soʻzimga oʻzim xoʻjayinman. Soʻzimda turish, turmaslik ham oʻzimning ishim. Balki oshnam uchun bu gap ketar, lekin yozuvchi oʻz soʻzining haqiqiy egasi boʻlmogʻi kerak. Laʼnatining ham, qasamining ham egasi boʻlmogʻi kerak. Yozuvchi bir ish ustida ikki marta qasamichmaydi. Umuman, qasamxoʻrdan yaxshilik chiqmaydi.

Bu kitobim gilam boʻlsa, men uni avar tilining rangin ipaklaridan toʻqiyman, kitobim poʻstin boʻlsa, men uni ona tilimning chayir ipi bilan tikaman.

Qadimda avar tili juda qashshoq boʻlib, sanoqli soʻzlardan iborat ekan. Masalan, “hayot”, “ozodlik”, “mardlik”, “doʻstlik”, “ezgulik” singari tushunchalar bitta soʻz bilan ifoda qilinar ekan. Mayli, boshqalar mening ona tilimni kambagʻal desin, lekin men aytmoqchi boʻlgan gapimni oʻz tilimda ayta olaman. Fikrimni, his-tuygʻularimni ifoda qilish uchun boshqa tildan soʻz qidirmay-man.

Dogʻistonda lak degan kichik bir xalq bor. Lak tilida ellik mingga yaqin odam gapiradi. Anigʻini aytish qiyin, chunki hali ona tilini oʻrganmagan goʻdaklar ham, otasining tilini unutgan kattalar ham bor.

Laklar oʻzi kichkina xalq boʻlsa ham ularni dunyoning xamma burchagida uchratish mumkin. Toshloq yerning unumsizligi ularning jahon boʻylab sargardon boʻlishiga sabab boʻlgan. Ularning hammasi ajoyib hunarmand odamlar boʻlgan; biri kosib, biri zargar, biri misgar, bir xillari qoʻshiq aytib dunyo kezib yurgan. Dogʻistonliklarda bir gap bor: “Tarvuz soʻysang, ehtiyot boʻlib soʻy, ichidan lak chiqib qolmasin”, deyishadi.

DEYDILARKI, Moskvadami, Leningraddami, xullas, katta shaharlardan birida sayr qilib yurgan bir lak Dogʻiston kiyimidagi odamga duch kelib qolibdi. Yurtdoshini uchratganidan sevinib, ikki ogʻiz gaplashmoqchi boʻlibdi-da, haligi dogʻistonlikning oldiga kelib, lak tilida salom beribdi, dogʻistonlik bosh tebratib turaveribdi. Lak qoʻmiqcha, tatcha, lazgicha gapirib koʻribdi. Lekin hamyurti bir ogʻiz soʻzini ham tushunmabdi. Oxiri ruschaga koʻchishibdi. Maʼlum boʻlishicha, haligi dogʻistonlik avar ekan. Avar lakni soʻkib ketibdi:

– Avarchani bilmasang, qanaqa dogʻistonlik boʻlding? Sen dogʻistonlik emas, befahm tuya ekansan.

Men bu bahsda oʻz elatimni yoqlamayman. Bechora lakni bunchalik xafa qilish nooʻrin. Negaki, dogʻistonliklarning hammasi avarchani bilishi shart emas. Muhimi – oʻz ona tilini bilsin. Lak ham oʻz tilini bilgan. Buning ustiga yana bir-ikki dogʻiston tillarida ham gapirgan. Vaholanki, avar u tillarning birortasiga ham tushunmagan.

ABUTOLIB Moskvada mehmon boʻlib turgan vaqti ekan. Bir kuni koʻchada nimanidir soʻramoqchi boʻlib bir yoʻlovchini toʻxtatibdi. Harqalay, chayqov bozorini surishtirmoqchi boʻlgandir. Abutolib toʻxtatgan haligi odam ingliz ekan. Moskva koʻchalarida chet ellik oz deysizmi.

Ingliz Abutolibning soʻziga tushunmay, oldin inglizcha, keyin fransuzcha, keyin ispancha, keyin nemischa qilib nima demoqchiligini soʻrabdi.

Abutolib ham unga avval ruscha, keyin lakcha, keyin avarcha, keyin lazgicha, keyin dargʻincha, keyin qoʻmiqcha qilib tushuntirmoqchi boʻlibdi.

Xullas, ikkalasi ham bir-birini tushunmay xayrlashi-shibdi. Bu voqeani eshitib, inglizcha toʻrtta soʻzni biladigan oʻta madaniyatli bir oʻrtok Abutolibga taʼna qilib shunday debdi:

– Mana koʻrdingmi, Abutolib, biroz madaniyroq boʻlganingda ingliz bilan gaplasha olgan boʻlarding.

– Toʻgʻri, – debdi Abutolib – lekin ingliz madaniyatli boʻlsa nega men gapirgan shuncha tildan bittasini ham tushunmadi?

Tillarni osmondagi yulduzlarga oʻxshataman. Bu yulduzlarning hammasi koʻshilib bahaybat bir yulduz boʻlishini sira istamasdim. Osmonga bitta quyosh, bitta oy yetadi. Yulduzlar oʻz jilvasi bilan goʻzal. Har bir insonning oʻz yulduzi boʻlsin.

Mening yulduzim – oʻz ona tilim, avar tili. Men uni sevaman. Kichkina togʻda ham katta oltin koni boʻladi, dey-digan geologlarga ishonaman.

Togʻlik xotinlar bir birini juda qattiq qargʻaganda:

Iloyim bolalaring ona tilidan judo boʻlsin, – deyishadi.

QARGʻISH TOʻGʻRISIDA. “Togʻ qizi” degan dostonimni yozayotgan kezlarim edi. Dostonda bir xotinning qargʻishini ishlatadigan oʻrni kelib qoldi. Bir-ikkitasi menga uzoq bir ovulda yashaydigan xotinning daragini aytishdi. “Bu atrofda unga yetkazib qargʻaydigan xotin zoti yoʻq, – deyishdi. – Har qancha qargʻish kerak boʻlsa oʻshandan yozib olasan”.

Bordim. Bahor payti edi. Hammayoq koʻkalamzor, tabiatda ajoyib begʻuborlik. Bunday paytda qargʻish emas, faqat shirin soʻz eshitging keladi. Haligi xotinning uyini topib kirdim. Maqsadimni aytdim, “Zoʻr qargʻish topib bering”, dedim.

– Tilginang kesilsin sani! Dunyodan yaxshi koʻrganingning nomini bilmay oʻt! Odam bolasi gapingga tushunmasin! Uzoqdan kelganda yurtiga salomsiz kirgur! Tishlaring toʻkilib ogʻzingga shamol kirib hushtak chiqsin!.. Shagʻalvachcha, dunyoda kulgu koʻrmagur! Men qanday qilib xursand boʻlmasam kulamanu, uyimdan oʻlik chiqmasa yigʻlayman? Meni hech kim xafa qilmasa bekordan bekorga nega qargʻar ekanman? Senga qargʻish kerak boʻlsa jahlim chiqqanda kel. Tur, yoʻqol, koʻzimga koʻrinma!

Rahmat opajon, – dedimu turib joʻnadim.

Yoʻlda kelar ekanman oʻzimcha oʻylardim: “Bu xotin agar jahli chiqmaganda shunaqa qargʻasa, jahli chiqqanda unga yoʻliqishdan xudo oʻzi asrasin”

Oʻylaymanki, vaqt kelib birorta folklorchi togʻlik xotinlarning qargʻishini toʻplab kitob qilar. Ana oʻshanda togʻlik xotinlarning zukkoligi, topagʻonligi, oʻtkirligi yaqqol koʻrinadi-qoʻyadi. Tilimizning boyligi ham yuzaga chiqadi.

Har ovulning oʻz qargʻishi bor. Hech kim togʻlikning qargʻishiga yoʻliqmasin. Bitta qargʻish qoʻl-oyogʻingizga kishan solib tuproqqa tashlasa, boshqasi tuprokdan olib tobutga soladi. Uchinchisi koʻzingizning astar-paxtasini agʻdaradi, toʻrtinchisi koʻzingizni iritib osh yeb turgan kosangizga oqizadi. Koʻz ustida aytiladigan qargʻish qargʻishlarning eng dahshatlisi hisoblanadi. Lekin undan ham zoʻrroq qargʻish bor. Bir ovulda xotinning qargʻashib turganini koʻrganman.

– Iloyim bolalaring til oʻrgatadiganidan judo boʻlsin!

– Iloyim bolalaring til oʻrganadiganidan judo boʻlsin!

Mana shunaqa vahimali qargʻishlar ham boʻladi.

YON DAFTARDAN. Parijda dogʻistonlik rassomni uchratib qoldim. Bu odam inqilobdan keyin koʻp oʻtmay Italiyaga ketib qolgan, oʻsha yerda italyan qizga uylanib qolib ketgan ekan… Togʻliq yurtning urf-odatlariga oʻrgangan rassom begona yerga koʻnika olmabdi. Jahon kezish boshlanibdi. Lekin qayga bormasin ona yurt sogʻinchi uni tark etmabdi. Men bu sogʻinchning ifodasini koʻrmoqchi boʻldim va chizgan suratlarini soʻradim.

Bitta surat “Ona yurt sogʻinchi” deb atalgan ekan. Unda avar libosidagi italyan qizi kumush koʻza koʻtarib chashma yonida turibdi. Koʻzada dongʻi ketgan gotsatlin ustalarining naqshlari. Togʻ yonbagʻrida tanho kulba qoʻqqayib turibdi. Togʻ choʻqqilarini tuman chulgʻagan. Kulba tasvirida ham, tumanli choʻqqilar tasvirida ham allaqanday mung va hasrat bor.

– Tuman – togʻlarning koʻz yoshi, – dedi menga rassom. – Togʻ yonbagʻriga tuman tushganda qoyalardan tiniq tomchilar oqadi. Tuman mening oʻzim.

Boshqa suratda tikanak ustiga qoʻngan qush tasvir etilgan. Qush sayrab turibdi. Nariroqdagi kulba darchasida togʻ qizi gʻamgin oʻyga choʻmgan. Suratga mahliyo boʻlib qolganimni koʻrgan rassom menga tasvirning maʼnisini tushuntirdi:

– Bu qadimiy avar afsonasidan olingan.

– Qanday afsona?

– Kunlardan bir kun sayyod bir qushni ushlab olib, qafasga solibdi. Tutqun qush qafasda yotib ertayu kech “vatan, vatan, vatan”, deyaveribdi. Sayyod oʻylabdi. Men-ku bu qushni oltin qafasga soldim. Doni, suvi doim muhayyo. Shunda ham “vatan, vatan” deydi. Demak, buning vatani dunyoda tengsiz bir ajoyib gulshan boʻlsa kerak. Kel, qoʻyib yuboraychi, qayoqqa ucharkin. Men ham oʻsha ajoyib gulshanni bir koʻray. Shu xayol bilan sayyod oltin qafasni ochib qushni qoʻyib yuboribdi. Qush boʻlsa, parr etib uchibdi-yu, oʻn qadamcha naridagi tikanzorga qoʻnibdi. Sayyod borib qarasa qushning uyasi oʻsha tikanlar orasida ekan. Men ham, – deb gapni tamomladi rassom, – mana shu qafasdan oʻz vatanimga intizor tikilaman.

– Yurtingizga qaytsangiz boʻlmaydimi?

– Vaqt oʻtgan. Men bir zamonlar oʻz yurtimdan qaynoq yurak bilan chiqib ketgan edim. Endi unga kuruq suyak bilan qaytib borishim – nomus.

Parijdan qaytgach, rassomning uyini topdim. Qarangki, uning onasi hali barhayot ekan. Qarindosh-urugʻlari toʻplanib mening hikoyamni gʻamgin bosh egib eshitishdi. Ular vatangado oʻgʻilning gunohini kechganday edilar. Qayerda boʻlsa ham tirik ekanidan xursand edilar. Toʻsatdan onasi soʻrab qoldi.

– Sizlar avarcha gaplashdinglarmi?

– Yoʻq. Biz tarjimon orqali gaplashdik. Men ruscha, oʻgʻling fransuzcha gapirdi.

Ona qora roʻmol bilan yuzini bekitdi. Odatda onalar oʻgʻlining oʻlganini eshitganda shunday qilishadi. Tashqarida yomgʻir shivalab yogʻardi. Biz Avaristonda oʻtiribmiz. Balki dunyoning u burchida, Parij degan joyda Dogʻistonning vatangado farzandi ham yomgʻirning shivalashiga quloq solib oʻtirgandir. Uzoq sukutdan keyin ona shunday dedi.

– Sen yanglishibsan, Rasul, mening oʻgʻlim oʻlib ketgan. Sen koʻrgan mening bolam emas. Mening oʻgʻlim onasi oʻrgatgan tilni unutmas edi.

XOTIRA. Bir vaqtlar men avar teatrida ishlar edim. Biz sahna uskunalari, kiyim, sovut-qalqonga oʻxshagan narsalarni eshaklarga ortib, eshaklardan qolganini yelkaga ortib, ovulma-ovul tomosha koʻrsatib yurar edik. Teatrda ishlagan oʻsha paytlarim hech esimdan chiqmaydi.

Baʼzi tomoshalarda menga kichkina rollar ham tegar edi, lekin asosiy vazifam suflyorlik edi. Menga bu vazifa yoqar edi. Negaki, men artistlarning hamma harakatini, qiligʻi, imo-ishorasini ikkinchi darajali narsa deb hisoblardim. Men uchun yasama soqollaru, savlat kiyimlar, teatr anjomlarining hammasi ikkinchi darajali edi. Faqat bir narsani asosiy deb hisoblardim. Bu ham boʻlsa – soʻz. Artistlar soʻzni toʻgʻri ishlatishi, tashlab ketmasligi, yamlamasligi uchun jon-jahdim bilan urinardim. Agar biror artist soʻzni notoʻgʻri ishlatsa, yo tashlab ketsa, men tuynukdan bosh chiqarib haligi soʻzni butun zal eshitadigan qilib baralla takrorlardim.

Soʻzni eng muhim omil deb hisoblardim. Chunki soʻz kiyim va jihozlarsiz oʻzi yashashi mumkin. Xalq uni shunday ham qabul qiladi.

Bir voqea esimdan chiqmaydi. Biz avar xalqining uzoq oʻtmishi toʻgʻrisidagi “Togʻliklar” degan spektaklni koʻrsatayotgan edik. Men odatdagicha, suflyor edim. Spektaklda pyesa qahramoni xun toʻlashdan qochib, togʻlarda yurgan Aygʻozi sevgan qizi bilan uchrashgani kechasi ovulga keladi. Qiz tezroq ketgin, ushlab olishsa oʻldirishadi, deydi. Aygʻozi esa sevgilisining ustiga burkasini tashlab koʻyib, unga oʻz sevgisi, iztiroblari haqida gapiradi.

Shu payt kutilmagan hodisa yuz berdi. Sahnaga Aygʻozi rolini oʻynayotgan Magayevning xotini yugurib chiqdiyu eriga tashlanib qoldi. “Men uyda bolangni boqib oʻtirsamu, sen bu yerda oʻynashingni quchoqlab oʻtirsang”, deb bir-ikki musht hamurib qoldi. Magayev bir amallab xotinini sahna orqasiga olib chiqib ketdi. Jonon sahnada yolgʻiz qoldi. Magayev hadeganda qaytavermadi. Qarasam tomosha buziladigan. Shartta turib tuynuqdan chiqdim-da, jononga Aygʻozi aytadigan gaplarni aytdim.

Bilmadim, tomoshabinlarga yoqdimi, yoqmadimi, lekin men qilgan ishimdan oʻzim xursand boʻldim. Menda na Aygʻozining kiyimi, na grimi bor edi. Lekin muhimi – xalq u aytadigan soʻzlarni eshitdi. Men shunga xursand edim.

Oʻsha teatrda ishlab yurgan paytimda birinchi marta juda baland togʻ ustida joylashgan mashhur Gunib ovuliga borgan edim. Shoir shoirning qoʻnogʻi deganlaridek, guniblik bir shoirning uyiga tushdim. Gastrolimiz tugaguncha oʻshanikida yotib yurdim.

Uy egalari meni juda yaxshi kutishdi. Ayniqsa shoirning onasi juda mehribon va olijanob ayol ekan.

Xayrlashar ekanman, minnatdorlik bildirishga soʻz topolmas edim. Onasi bilan xayrlashayotganimda uyda hech kim yoʻq edi. Oʻgʻli haqida ikki ogʻiz yaxshi gap aytib uni xursand qilmoqchi boʻldim. Guniblik shoirning sheʼrlari menga uncha yoqmasa ham onasining koʻngli uchun oʻgʻlingiz ilgʻor shoirlardan, hozirjavob, deb maqtay boshladim.

– U balki ilgʻordir – dedi mening soʻzimni boʻlib ona, – lekin unda isteʼdod yoʻq. Balki u hozirjavob shoirdir, lekin men uning sheʼrlarini oʻqisam zerikaman. Men-ku uning endigina tili chiqayotgan paytda aytgan soʻzlarini soatlab zerikmay eshitardim. Endi boʻlsa, yozgan sheʼrini oʻqishga sabrim chidamaydi. Xalqda bir gap bor. Xotin kishining aqli etagining uchida boʻladi, oʻtirgan paytda oʻzi bilan boʻladiyu, oʻrnidan turgani hamon toʻkilib qoladi, deydilar. Shunga oʻxshab oʻgʻlimhamdavrada oʻtirganda, ovqat ustida tuppa-tuzuk gaplarni gapiradiyu, oʻrnidan turib ish kursisiga oʻtirguncha hamma yaxshi gaplari toʻkilib qoladi.

Har gal bu hodisani eslaganimda, ona tilimdan judo qilma, deb xudodan soʻrayman. Men shunday yozayki, mening sheʼrlarim har bir ona uchun, har bir togʻlik uchun, har bir inson uchun ravshan va yuragiga yaqin boʻlsin. Men dikkatpazlik emas, quvonch tarqatsam deyman. Agar men tilni buzsam, yozganlarim kuruk, sovuq, zerikarli boʻlsa, men uchun bundan dahshatli narsa yoʻq.

Baʼzan ovulimizning qariyalari machit yonida toʻplanib, jamoatga doir masalalarni muhokama qilar edilar. Bu yigʻinni godskan deyishadi. Men u paytda bola edim. Yigʻilganlarga otamning sheʼrlarini oʻqib berib yurardim. Oʻzim yosh boʻlsam ham sheʼrni juda berilib, kuch bilan (hatto ortiqcha kuchanib) oʻqir edim. Oʻzimga yoqib qolgan baʼzi soʻz yoki tovushlarni alohida ajratib qattiq talaffuz kilar edim. Masalan, otamning “Sadada boʻri ovlash” degan sheʼrini oʻqiganimda “bats”, “sada” soʻzlardagi “s” tovushini juda qattiq, kuch bilan, titroq ohangda aytar edim.

Otam har safar menga tanbeh berardi: – Soʻz yongʻoq emaski, tishingda qarsillatib chaqsang. Yoki sarimsoq emaski, oʻgʻirda tuysang. Yo boʻlmasa, soʻz toshloq yer emaski, omochni bor kuching bilan bosib haydasang.

Soʻzni kuchanmasdan talaffuz qil, ogʻzingdan chiqqan soʻz taraqa-turuq qilmasin.

Men sheʼrni boshqatdan oʻqir edim. Baribir, oʻzim oʻrganganday chiqar edi. Bir kun otam menga oʻrgatolmay xunob boʻlib ketdiyu, tomda turgan onamga baqirdi:

– Hech boʻlmasa sen oʻrgatsang-chi!

Onam haligi soʻzlarni otam istaganday qilib takrorladi.

– Eshitdingmi? Endi sen qaytar-chi! Men yana toʻgʻrilab aytolmadim.

– Bor-e, – dedi otam jahli chiqib. Bitta jalaturinlikni-ku soʻzni buzgani uchun kaltaklagan edim. Endi oʻzimning oʻgʻlim soʻzni buzsa nima qilaman?

OTAMNING JALATURINLIKNI URGANI TOʻGʻRISIDA. Bahor fasli. Bozor kuni ekan. Bahorda, maʼlumki, oʻtgan yozning mevasi tamom boʻlgan, yangisi hali chikmagan, shuning uchun hamma narsa qimmat boʻladi. Hatto koʻza ham, goʻyo u ham yerdan chiqadiganday…

Otam hali yosh vaqti ekan. Bozorga tushadigan boʻlibdi. Ketayotganda qoʻshnisi unga yigirma tiyin berib, shunga bitta supurgi olakel, debdi.

– Agar arzonga olsang, qaytimi oʻzingniki, – debdi yana yosh Hamzatga qoʻshni.

Hamzat bozorga kelib supurgichini topibdi va savdolasha boshlabdi. Sharq bozorlarining hammasida ham sotuvchi ogʻziga siqqanini aytadi, xaridor tiliga kelganini soʻraydi. Sotuvchi besh soʻmlik narsani besh yuz soʻm deyishi, xaridor besh tiyin soʻrashi mumkin.

Otam eng yaxshi, eng qattiq supurgini tanlabdi:

– Sotasanmi?

– Boʻlmasa nima qilib turibman?

– Necha pul?

– Ikki tanga.

– Supurgi ot emaski, ikki tanga soʻrasang. Boʻlishini ayt.

– Ikki tanga.

– Hazillashma. Rosti qancha?

– Ikki tanga.

– Bir tanga beraman.

– Ikki tanga.

– Bor pulim bir tanga edi-da.

– Supurgi ikki tanga.

– Rostini aytyapman, boshqa pulim yoʻq.

– Topganingda kelasan. Kami yoʻq.

Otam supurgini ololmasligiga koʻzi yetib, bozor aylangani ketibdi. Nariroqqa borsa odamlar toʻplanib turishganmish. Qarasa Mahmud qoʻshiq aytayotgan ekan.

Otam davraga qoʻshilib shoir qoʻshigʻini tinglay boshlabdi, Mahmud goh pandur chalar, goh torlarga qoʻlini qoʻyib qoʻshiq aytar ekan. Tiq etgan tovush yoʻq. Hammaning qulogʻi qoʻshikda. Pashsha uchsa eshitiladigan jimlik. Hatto sekingina yoʻtalgan bolani ham otasi davradan haydab turibdi. Shunday jimlikda bitta jalaturinlik yonidagi odamga allanimalarni gapira boshladi (u yonidagi odamga qoʻshiqning mazmunini tushuntirayotgan ekan). Bu qoʻshiq eshitayotganlarning gʻashini keltiribdi.

Jalaturinlikning bu ishidan yosh Hamzatning jahli chiqib, bir-ikki yengidan tortib qoʻyibdi. Jalaturinlik tinchimabdi. Jimboʻl desa hamquloq solmabdi. Otamgʻazabga kelibdi. Yoniga qarasa haligi supurgichi ham kelib qoʻshiq eshitib turgan ekan. Yugurib borib uzun supurgini olibdi-da, jalaturinlikning boshiga solib qolibdi.

Jalaturinlik doʻq qilgan ekan, otamsupurgi bilan yana bir-ikki tushurib quvib yuboribdi. Shundan keyin supurgini qaytarib berish uchun sotuvchining yoniga kelibdi. Supurgichi olmabdi:

– Olaqol, supurgi seniki.

– Olardimu pulim yetmaydi-da, faqat yigirma tiyinim bor.

– Tekinga berdim senga. Sening qilgan bu ishing mening hamma molimdan ham qimmat.

Qoʻshiqning beliga tepadigan jalaturinliklarning urugʻi juda koʻpaygan. Lekin ularni doʻpposlaydigan supurgiyu, bu supurgini ishlatadigan mard yoʻq.

Chiroyli aytilgan oʻtkir gapni togʻliklar “Bitta otga arziydigan gap” deyishadi.

YON DAFTARDAN. Mashhur polvon, toʻrt marta jahon chempioni Ali Aliyev Mahachqalada menga qoʻshni. U bir kuni Istambulda dongʻi ketgan turk polvoni bilan bellashib qolibdi. Turk haqiqatan ham kuchli, epchil kurashchi ekan. Lekin Ali Aliyev mahorat bilan uni yengibdi. Bir boylam arqonday olib uloqtiribdi. Turk oʻrnidan turar ekan, avarchalab soʻkinibdi. Ali Aliyev turkning ogʻzidan oʻz ona tilida aytilgan soʻzni eshitib hayron boʻlibdi. “Soʻkinishning nima keragi bor qarindosh, bu kurash-da”, debdi unga Ali Aliyev. Turk hayron boʻlganidan qotib qolibdi.

Hozirgina bir-birlari bilan olishib turgan ikki polvonning quchoqlashib ketganini koʻrgan sudya va tomosha-binlarning hayronligini qoʻyaverasiz.

Keyin maʼlum boʻlishicha, bu turk Shomil asir tushgandan keyin Turkiyaga koʻchib ketgan avar oilasidan ekan. Polvonlar shu-shu bir-biri bilan doʻst.

OTAMNING XOTIRALARIDAN. 1939 yilda otam orden olgani Moskvaga borgan edi. Oʻsha vaqtda bu juda katta voqea hisoblanardi. Otam Moskvadan koʻkragiga orden taqib qaytib kelgandan keyin jamoa (ovulning umu-miy yigʻini) toʻplanib, otamdan Moskva toʻgʻrisida, Kreml, Mixail Ivanovich Kalinin toʻgʻrisida, umuman Moskvada koʻrgan-kechirganlari toʻgʻrisida gapirib berishni soʻradi.

Otam bir boshdan hamma xotiralarini gapirib kelib, oxirida shunday dedi:

– Hammasidan muhimi Mixail Ivanovich Kalinin mening ismimni ruscha emas, avarcha talaffuz qildi. U meni Gamzat Sadasa emas, Sadasa Hamzat dedi.

Ovul qariyalari ham ajablanib, ham quvonib oʻtirishardi.

– Koʻrdinglarmi, – dedi otam, – siz buni mendan eshitib shuncha xursand boʻlyapsiz. Men oʻzim Kalinindan eshitgan vaqtimdagi hayajonimni tasavvur qiling. Rostini aytsam, orden olganimga ham bunchalik xursand boʻlmagan edim.

Otamning hayajonini men tasavvur qilaman.

Bundan bir necha yil aval Sovet yozuvchilari delegatsiyasi bilan Polshaga bordim. Mehmonxonada yotsam, birov eshikni tiqillatdi. Ochdim. Notanish bir odam sof avar tilida soʻradi:

– Hamzatil Rasul shu yerda turadimi? Xursandlikdan oʻzimni yoʻqotib qoʻyibman:

– Uying kuymagur, avar ekansan-ku, Krakovda nima qilib yuribsan?

Qoʻymasdan xonaga boshlab kirdim. Kechgacha va kechasi bilan otamlashdik.

Lekin mehmonim avar emas ekan. U Dogʻiston tillari va adabiyoti bilan shugʻullanuvchi polyak olimi ekan. Avar soʻzini u birinchi marta konslagerda ikki mahbus avardan eshitgan ekan. Bu til unga juda yoqib qolibdi. Tildan ham avar yigitlarining oʻzi koʻproq maʼqul boʻlibdi. Shunday qilib, polyak bizning tilni oʻrgana boshlabdi. Haligi avarlardan bittasi oʻlib, ikkinchisi Sovet Armiyasi tomonidan ozod qilingan ekan.

Biz polyak bilan faqat avarcha gaplashdik. Men uchun bu juda gʻalati, gʻayritabiiy boʻlib tuyular edi. Suhbat soʻngida men olimni Dogʻistonga taklif qildim.

Ikkalamiz ham oʻshakuni avar tilida soʻzlashdik. Lekin mening gapim bilan uning gapi oʻrtasida osmon bilan yercha farq bor edi. U olimga xos, juda toza, juda toʻgʻri, balki haddan tashqari toʻgʻri gapirardi. Gapning maʼnisidan ham koʻproq sarfu nahvini, jumla qurilishini oʻylar edi. Shuning uchun gaplari quruq, hissiz chiqar edi.

Men shunday kitob yozmoqchimanki, bunda til sarfu nahvga emas, sarfu nahv tilga boʻysunsin.

BOSHQACHA QILIB AYTGANDA. sarfu nahvni piyoda ketayotgan yoʻlovchiga, adabiyotni esa otliq yoʻlovchiga oʻxshataman. Piyoda otliqqa ilinib, “meni ham mingashtirib ol”, deydi. Otliqning piyodaga rahmi kelib mingashtirib oladi. Lekin nariroqqa borib mingashgan yoʻlovchi otliqni ot ustidan itarib tushira boshlaydi, ot ham, ot ustidagi mol ham meniki deb daʼvo qila boshlaydi.

Aziz ona tilim! Sen mening xazinamsan, boyligimsan. Qora kunga asragan ehtiyot mulkimsan. Sen meni har qanday darddan xalos qiluvchi shifobaxsh malhamsan. Insonda shoir qalbi boʻlsayu, oʻzi soqov boʻlsa, bunday insonning dunyoga kelmagani maʼqul. Mening qalbim qoʻshiqqa toʻla, baxtimga ovozim ham bor. Mening ovozim sensan, aziz avar tilim! Sen meni goʻdakdek qoʻlimdan yetaklab, kichkina ovulimdan katta dunyoga olib chiqding va men dunyoga oʻz ona xalqim, qadrdon oʻlkam haqida barala kuyladim. Sen meni ulugʻ rus tiliga yaqin kilding. Bu til meni ikkinchi qoʻlimdan yetaklab jahon ellari boʻylab kezdirdi. Men bu ulugʻ tildan doimo minnatdorman. U menga xuddi oʻsha sut bergan enagamday aziz. Lekin hech qachon unutmaymanki, mening oʻz onam bor.

NEGAKI, oʻchoqqa oʻt yoqish uchun qoʻshnidan gugurt soʻrash mumkin. Lekin yurak oʻtini yondirish uchun doʻstlardan olov olib boʻlmaydi.

Odamlarning tili har xil boʻlishi mumkin. Lekin tili bor boʻlsin. Mening baʼzi doʻstlarim oʻz ovullarini tashlab katta shaharlarga koʻchib ketishgan. Buning zarari yoʻq, negaki, qush ham inida faqat qanoti chiqquncha oʻtiradi. Lekin katta shaharlarda turadigan baʼzi doʻstlarimning boshqa tilda asar yozganiga nima deyin?

Boshqa tilda yozib qoyil qilishsa-ku mayli, lekin ular yozgan til na avarchaga oʻxshaydi, na ruschaga. Ular yozgan asar betartib kesilgan oʻrmonga oʻxshaydi.

Baʼzilarga oʻz ona tili qashshoq tuyulib, boyroq, kattaroq til izlab chiqib ketishadi. Lekin ularning koʻpchiligi ertakdagi echkiga oʻxshab qolishadi. Echki boʻrinikiga oʻxshagan dumni orzu qilibdiyu dum oʻstirgani oʻrmonga ketibdi, natijada shoʻrlik shoxidan ham ayrilib qolibdi.

YOKI, ular gʻozga oʻxshaydilar. Gʻoz suzishni biladi, lekin baliqday emas, uchishni biladi, lekin qushday emas, hattoki biroz sayraydi ham, lekin bulbulday emas. Hammasidan ham oz-oz bor, lekin hech qaysisini qoyil qilolmaydi.

– Ishlar qalay? – dedim bir kuni Abutolibga.

– Oʻrtacha. Boʻridek ham emas, quyondek ham. Ishqilib qimirlab turibmiz, – dedi Abutolib va bir nafasdan keyin qoʻshib qoʻydi. – Yozuvchi uchun eng yomon ahvol oʻrtachasi boʻladi. U yo quyon ushlagan boʻriday, yo boʻlmasa boʻrining panjasidan qochib qolgan quyonday boʻlishi kerak.

YON DAFTARDAN. Bir kuni qoʻshni ovulning yosh-yalanglari otamning oldiga kelib, bitta ashulachini rosa doʻpposladik, deb qolishdi.

– Nima gunoh qildi? – deb soʻradi otam.

– U qoʻshiqni buzib aytdi. Qoʻshiq oʻrtasida toʻxtab, yoʻtalib atayin soʻzlarni buzib, goh boʻriday uvlab, goh itday akillab ashulani rasvo qildi. Shuning uchun biz uni doʻpposladik.

– Nima bilan urdinglar?

– Birov kamar bilan, birov musht bilan.

– Qamchi bilan ham savalash kerak edi. Aytinglar-chi, qayeriga urdinglar?

– Qon chiqmas joylariga soldik. Boʻyniga ham bir-ikki musht tushdi.

– Asosiy aybdor yeri qolibdi. Kallasiga hamtushirish kerak edi.

XOTIRA. Yodimga yana bir hikoyat kelib qoldi. Keling, shuni ham aytib beray. Mahachqalada bir avar qoʻshiqchisi bor. Otini aytmayman, oʻqisa oʻzi tushunar. U koʻpincha otamning oldiga kelib, yangi toʻqigan kuylarini chalib berar va shu kuyga soʻz yozib berishni iltimos qilardi. Otam rozi boʻlar, natijada qoʻshiq dunyoga kelardi.

Bir kuni choy ichib oʻtirsak radiodan: hozir mashhur qoʻshiqchi Hamzat Sadasa soʻziga bastalagan qoʻshigʻini aytadi, deb qoldi. Hammamiz radio atrofiga toʻplanib eshita boshladik. Otamhamyaqinroq kelib oʻtirdi. Lekin biz eshitib juda hayron boʻldik. Qoʻshiqning soʻzlarini sira anglab boʻlmas edi. Qoʻshiqchi baʼzi soʻzlarning yarmini yutib, baʼzi soʻzlarni butunlay tashlab aytar edi. Uning qoʻshiq aytishi xuddi xoʻrozning don titishiga oʻxshardi.

Otam qoʻshiqchidan nega shunday qilding, deb soʻrasa u javob beribdi:

– Men qoʻshiqning soʻzlarini hech kim tushunmasin deb ataylab shunday qilaman. Boshqa qoʻshiqchilar soʻzni yodlab olishsa darrov ilib ketishadi.

Koʻp oʻtmay otam doʻstlarini chaqirib mehmondorchilik qildi. Mehmonlar ichida haligi qoʻshiqchi ham bor edi. Ziyofat oxirida otam devorga osigʻliq turgan qoʻmizni oldi. Qoʻmizning bitta tori uzuk, boshqa tori ham juda boʻsh tortilgan edi. Otam shu bitta torda haligi qoʻshiqchi toʻqigan kuyni chalib, qoʻshiq aytib berdi. U soʻzlarni juda ravshan, aniq qilib aytar, lekin kuyni sira tushunib boʻlmas edi. Qoʻshiqchi chidolmadi. Jahli chiqib ketdi. Men toʻqigan kuyni bunaqa qoʻmizda chalib boʻladimi, deb figʻon boʻlib koldi.

– Men ataylab shunday qilyapman, – dedi otam. – Sen toʻqigan kuyni boshqalar ilgʻab olsa ilib ketishi mumkin. Sen mening soʻzimni qanday ehtiyot qilgan boʻlsang, men ham sening kuyingni shunday ehtiyot qilaman-da.

Dogʻistonlik yozuvchilar oʻnta tilda asar yozib, toʻqqizta tilda nashr etishadi. Oʻninchi tilda yozadiganlar nima qilishadi? Bu qanday til boʻldi? – deb soʻrarsiz.

Oʻninchi tilda asar yozuvchilar oʻz ona tilini unutgan, ammo boshqa xalqning tilini hali oʻrganmagan yozuvchilar. Ular arosatda qolgan yozuvchilar.

Mayli, boshqa tilda yoz, lekin, uni oʻz tilingdan yaxshi bilsang yoz, oʻz tilingda yoz, lekin uni boshqa hamma tillardan yaxshi bilsang yoz, qaysi tilda yozsang, mayli, yoz, lekin zinhor oʻninchi tilda yozma.

Ha, men oʻninchi tilning dushmaniman. Til ming yillik koʻhna tarixga ega boʻlishi kerak. Shoʻndagina u haqiqiy adabiyot yaratishga qodir boʻladi.

Til albatta oʻzgaradi, boyiydi. Men bunga qarshi emasman. Axir daraxtlar hamhar yili yaproqlarini toʻkib turadi. Yangi libosda u yana ham goʻzal, yana ham navqiron boʻladi, ajoyib mevalar beradi.

Mana sizga mening qoʻshiqlarim, mening kitoblarim. Men ularni sizga kichkinagina, ammo koʻhna avar tili daraxtida bitgan mevalar, deb taqdim qilaman.

ONA TILIM

Ajabo! Tush degan juda qiziq-da,

Oʻlib qolganmishman tushda nogihon

Koʻksimda qoʻrgʻoshin, quyosh tigʻida

Togʻlar orasida yotibman bejon,

Uzoqda sharqirab soylar oqmoqda.

Borliqda bir ajib dilbarlik hokim.

Men esam oʻylamayman yotib tuproqda,

Mana shu tuproqqa qoʻshilar xokim.

Men oʻlib yotibman, kimsasiz, unut.

Hech kimsa qaygʻurmas va chekmas yohu.

Faqat choʻqqilarda qurqurar burgut,

Faqat vodiylarda ingraydi ohu.

Navqiron yoshimda boʻldim-ku ado,

Otash koʻkragimni oʻydi, axir, oʻq.

Na onam, na yorim bermaydi sado,

Doʻst tugul hattoki yigʻichi ham yoʻq.

Figʻon otiladi jonsiz bagʻrimdan,

(Goʻyo figʻon bordek murda dilida)

Shu payt ikki kishi oʻtdi naridan

Quvnoq suhbat qurib avar tilida.

Men-ku bu dunyodan koʻz yumdim mangu,

Ular kulib-kulib soʻzlashar borin.

Qandaydir Hasanning turfa ishiyu,

Qandaydir Alining shoʻx kirdikorin.

Avar soʻzin tinglab kirdi menga jon,

Ohista tirildim va shunda bildim:

Meni tuzatolmas hech dori-darmon,

Jonimga masihdir shu ona tilim.

Mayli, kim qay tildan shavqu zavq olsa,

Mening oʻz tilimga ming jonim fido.

Erta ona tilim agar yoʻqolsa,

Men bugun oʻlishga boʻlurman rizo,

Mayli, qashshoq boʻlsin, mayli behasham,

Lekin mening uchun aziz va suyuk.

Jahon minbaridan yangramasa ham

Ona tilim menga muqaddas, buyuk.

Otashin Mahmudning yoniq sheʼrini

Nahot tarjimada oʻqir avlodim!

Nahot men avarning soʻnggi shoiri,

Shumi edi mening ezgu murodim?!

Sevaman hayotni, dunyo koʻrkini,

Muhabbatim cheksiz barcha el uchun,

Hammasidan aziz Sovet yurtini

Avarcha kuyladim yetgancha kuchim.

Uzoq Saxalindan Boltiqqacha to

Qalbimda koʻraman hur Vatanimni.

Har qayda qilayin unga jon fido,

Lekin oʻz yurtimga qoʻying tanimni.

Yurtdoshlarim turib qabrim oldida,

Koʻrsatsin avarning shoiri shul, deb,

Elim yodga olsin ona tilida

Hamzat Sadasaning oʻgʻli Rasul deb.

YON DAFTARDAN. Bir togʻlik yigit rus qizini sevib qolibdi. Lekin ota-onasi, oʻgʻlimizni oʻrisga uylantirmaymiz, deb turib olishibdi. Qiz avar yigitini haqiqatan qattiq sevar ekan. Bir kuni u yigitga avar tilida xat yozibdi. Yigit darhol xatni ota-onasiga koʻrsatibdi. Hayratda qolgan ota-ona shu zahotiyoq rus qizini kelin qilishga rozi boʻlgan ekan.

YON DAFTARDAN. Yozuvchining til boyligi dehqonning hosil boyligiga oʻxshaydi. Boshoqlarning sonu sanogʻi yoʻq. Boshoqlarda don ham behisob. Lekin dehqon qoʻl qovushtirib oʻtirsa don oʻzi xirmon boʻlmaydi. Oʻrish kerak, yanchish kerak, sopirish kerak. Shundan keyin don tegirmonga tushib un boʻladi, un qorilib xamir boʻladi, xamir zuvala-zuvala non boʻladi. Lekin non har qancha zarur boʻlmasin donning hammasi tegirmonga bormaydi. Eng sarasi urugʻliqqa turadi.

ShUNDAY GAP BOR. Bolalar oʻynashib daraxtni kesibdilaru zagʻizgʻonning ini buzilibdi.

– Daraxt, seni nega kesdilar?

– Tilim yoʻqligi uchun.

– Hakka, nega iningni buzdilar?

– Churqirayverganim uchun.

ShUNDAI GAP BOR. Soʻz yomgʻirga oʻxshaydi: bir martasi – rohat, ikki martasi durust, uch martasi – chidasa boʻladigan, toʻrt martasi – ofat, balo.

MAVZU

Eshikni tepma – kalitini topsang, oʻzi ochiladi.

Eshikdagi yozuv.

“Menga mavzu bering” dema,

“Menga koʻz bering” deb ayt.

Yosh yozuvchiga maslahat.

“Hurmatli oʻrtoqlar, yozuvchilikka havasim juda zoʻr. Lekin nima haqida yozishimni bilmay turibman. Menga bi-rorta kerakli, zamonaviy mavzuni ayting, yaxshi bir kitob yozmoqchiman”.

Koʻpincha Yozuvchilar soyuziga, jurnal va gazeta redaksiyalariga, shaxsan yozuvchilarga yoshlardan shunga oʻxshash xatlar keladi. Bunaqa xatlarni otam ham olib turardi. Baʼzan men ham olaman. Otam shunday xatlarni olganda bosh chayqab derdi:

– Yigitchaning uylangisi boru kimga uylanishni bilmay turganga oʻxshaydi. Koʻz ostiga olgani yoʻq ekan shekilli, kimga sovchi yuboray deb soʻrabdi.

XOTIRA. Bir kun Dogʻiston Yozuvchilari soyuziga Abutolibdan ariza tushdi. U olis togʻ ovuliga ijodiy komandirovka soʻragan ekan. Pravleniye majlisida undan nima haqda asar yozmoqchiligini soʻrashgan edi, qariyaning jahli chiqib ketdi:

– Ovga otlangan sayyod nima otishini oldindan aytib bera oladimi? Jangga kirayotgan askar qanday jasorat koʻrsatishini qaydan bilsin?

Men oʻsha majlisda bor edim. Abutolibning soʻzlari mening koʻnglimga qattiq oʻrnashib qoldi.

Yozuvchidan hadeb ijodiy rejalarini soʻrab bezor qiladiganlarga hayron boʻlaman. Toʻgʻri, yozuvchi oʻz ijodiy mehnatining umumiy yoʻnalishini biladi. Masalan, roman yoki trilogiya yozmoqchi boʻlsa oldindan aytishi mumkin. Lekin sheʼrning yoʻrigʻi boʻlak. Sheʼr kutilmaganda keladi. U tabiatning shoirga sovgʻasi. Shoir xoʻjaligi qatʼiy rejaga boʻysunmaydi. Misol uchun, ertaga erta bilan soat oʻnda koʻchada ketayotib bir qizni uchratamanu unga koʻngil qoʻyaman, deb aytib boʻlmaydi. Yoki indinga kechqurun soat beshda bitta ablahdan gʻazablanaman, deb aytish mumkin emas.

Sheʼr gulxonada oʻstirilgan yoki yoʻl chetiga oʻtqazilgan gul emaski, qidirib oʻtirmay yoqqanini uzib olinsa. Sheʼr qadam yetmagan daralarda bitgan chaman, qancha kezsang, shuncha nodir chechaklarga duch kelasan.

Muzika yurak hislaridan tugʻiladi. Muzikadan hislar tugʻiladi. Avval tuxum paydo boʻlganmi yoki tovuqmi – shu mahalgacha isbot qilingan emas. Xuddi shunday, yozuvchi mavzuni tanlaydimi yoki mavzu yozuvchini tanlaydimi? Buni aytish qiyin. Mavzu – yozuvchining dunyosi, toʻgʻrirogʻi, yozuvchining oʻzi. Mavzusiz – yozuvchi yoʻq.

Fikrlar va hislar qush boʻlsa, mavzu – shu qush parvoz etadigan osmon, fikrlar va hislar ohu boʻlsa, mavzu – shu ohuga maskan boʻlgan togʻlar, fikr va hislar yoʻl boʻlsa, mavzu shu yoʻl olib boruvchi manzil.

Mening mavzuim – vatan. Men uni qidirmayman. Chunki biz vatan tanlamaymiz, balki azal-abad vatan bizni tanlagan. Burgut osmonsiz, gʻizol togʻlarsiz, baliq suvsiz, samolyot aerodromsiz boʻlmaydi. Xuddi shunday, shoir vatansiz boʻlishi mumkin emas.

Burgut hovlidagi tovuklar orasida jimgina don terib yursa, demak u burgut emas, ohu kolxoz dalasida oʻtlab yurgan boʻlsa, u ohu emas, samolyot muzeyda turgan boʻlsa, u samolyot emas.

Xuddi shunday, navosiz bulbul bulbul emas.

YANA MAVZU HAQIDA. Menga bolalikdan bir manzara juda aziz boʻlib qolgan. Otamoʻtiradigan uyning kichkinagina darchasini ochganda, ovul etagida dasturxonday toʻshalgan koʻm-koʻk oʻtloq namoyon boʻlardi. Bu oʻtloq ustida osilib turgan bahaybat qoyalar, ilonday buralib-buralib oʻtgan togʻ soʻqmoqlari, yirtqich hayvonning ogʻziday dahshatli gʻor teshiklari koʻz oldimdan sira nari ketmaydi.

Koʻp oʻlkalarni kezgach, koʻp goʻzal manzaralarni tomosha qilgach, angladimki, Shveysariya yoki Nepalda men bolalikda toʻymay qaragan haligi manzaradan chiroyliroq yerlar bor ekan. Lekin, baribir, mening xotiramga bolaligimda kichkina darcha ramkasi ichiga olingan suratday oʻrnashib qolgan oʻsha manzaradan oʻtadigan koʻrinish dunyoda yoʻq. Agar oʻsha manzara boʻlmaganda, menga dunyoning goʻzalligi maʼnisiz boʻlardi. Olammen uchun qalbsiz koʻkrak, tilsiz ogʻiz, qorachiqsiz koʻz, qushsiz in boʻlar edi.

Lekin bu bilan men oʻz mavzuimni ovulim va uyimning doirasidan bir qadam ham chiqarmayman yoki oʻz mavzuim atrofidan devor olib hech narsani kiritmayman, demoqchi emasman. Men dunyoda boʻladigan hodisalarning hammasini oʻz ovulim, oʻz Dogʻistonim, vatanim degan tushunchadan, oʻz uyimdan qidirmayman, balki vatan degan tushunchani butun dunyodan har bir burchagidan qidiraman. Shu maʼnoda mening mavzuim – butun dunyo.

Olis Santyago shahrida edim. Bir kun tongda xoʻrozning qichqirgan ovozidan uygʻonib ketdim. Bir daqiqa oʻz ona ovulimda yotganday his qildim oʻzimni. Santyago xoʻrozlari mening sheʼrimga mavzu boʻldi.

Yaponiyaning ajoyib shahri Kamakurada goʻzallar malikasini saylash marosimida ishtirok qildim. Yaponiyaning bir-biridan suluv qizlari saf boʻlib qarshimizdan oʻtdi. Lekin men bular suluvligini oʻz ovulimda qolgan tanho mahbubamning nazokati, dilbarligiga oʻxshatmadim. Shunday qilib, yapon goʻzallari va yapon malikasining husni mening sheʼrimga mavzu boʻlib kirdi.

Nepalda budda ehromlarini toʻyib tomosha qilgach, qirol saroylariyu, dunyoning barcha dardlaridan, ins-jinslaridan forigʻ qiluvchi yigirma ikki favvorani ziyorat qilgach, yuksak Katamand togʻiga koʻtarildim. Bu togʻni koʻrishim bilan qadrdon Dogʻistonimni esladim. Bu togʻ menga haligi hashamatli saroyu ehromlarning hammasidan ham koʻproq maʼqul boʻldi. Uning qoyalari saroylardagi naqshin ustunlardan chiroyliroq, oddiy buloqlari oʻsha favvoralarning hammasidan shifobaxshroq, tozaroq tuyuldi. Shunday qilib Nepalning buddiy ehromlari va togʻlari menga mavzu boʻldi.

Hindistonning katta sershovqin shaharlarini aylanib Kalkutta yaqinidagi kichkina bir qishloqqa keldik. Bu yerda dehqonlar bugʻdoy yanchayotgan ekan. Hoʻkizlar bir meʼyorda qadam tashlab xirmon atrofida aylanayotganini koʻrdim. Dunyodagi hech bir muzey, hech bir teatr menga oltin boshoqlarni yanchayotgan mana shu hoʻkizlarchalik zavq bermagan. Bu manzarani koʻrgach, men oʻz ovulimni, oʻz bolalik chogʻlarimni xayolimga keltirdim.

KOʻRGANLARIM. Indoneziyada xuddi bizdagidek nogʻora chalishar ekan; Nyu-York koʻchalarida cherkaska kiygan kavkazlikni uchratdim; Istambul va Parijda gʻariblikda vatangado togʻliklar yashaydilar. Dunyoda ulardan ham baxtsiz inson yoʻqdir. Londondagi koʻrgazmada malqarlik kulollarning sanʼatini namoyish qiluvchi naqshin idishlar qoʻyilgan. Venetsiyada Sovkra ovulidan chiqqan dorbozlar hammani qoyil qoldirdilar. Pitsburg shahridagi kitob doʻkonida Shomil haqida yozilgan kitobni koʻrdim.

Xullas, qayerga bormay, nimani koʻrmay, hammavaqt oʻz Dogʻistonimni oʻylayman.

Bitta jangchiga bir necha dushman hujum qilib, orqa-oʻngidan qilich solib tursa, qanaqa bahodir boʻlmasin, ahvoli tang boʻladi. Shunday vaqtda katta qoya boʻlsayu jangchi unga yelkasi bilan suyanib urushsa, har qalay orqadan keladigan xavf yoʻqoladi: chinakam bahodir jangchi shunday qoya himoyasida ikki-uch askarni yer tishlatishi mumkin.

Dogʻiston mening ana shunday ulkan qoyam, suyanchigʻim, eng qiyin damlarda men unga suyanaman.

Sayohatchilar turli ellardan oʻsha el qoʻshiqlarini olib keladilar. Mening ishim qiyin. Qayerga bormayin faqat Dogʻiston qoʻshiqlarini olib qaytaman. Har yangi sheʼr bilan men uni goʻyo yangidan bilaman, yangidan tushunaman, yangidan sevaman, Dogʻistonim men uchun bitmas-tuganmasdir.

YON DAFTARDAN.

– Burgut, sening eng sevgan qoʻshigʻing nedir?

– Yuksak togʻlar qoʻshigʻi.

– Chagʻalay, sening sevgan qoʻshigʻing nedir?

– Moviy dengizlar qoʻshigʻi.

– Quzgʻun, sening sevgan qoʻshigʻing nedir?

– Qirgʻin va oʻlim qoʻshigʻi.

Adabiyotning ham oʻz kushlari, burgutlari va chagʻalaylari bor. Birov togʻlarni kuylaydi, birov dengizlarni. Har kimning oʻz mavzui, oʻz vatani bor. Lekin adabiyotda quzgʻunlar ham boʻladi. Ular uchun oʻzlaridan aziz narsa dunyoda yoʻq. Quzgʻun murdaning koʻzini choʻqir ekan, jasadning kimnikiligi bilan ishi boʻlmaydi, botir jangchimi yoki olchoq xiyonatkormi – uning uchun baribir. Men bila-digan baʼzi adiblar bugun bir gapni aytsalar, ertaga boshqa gap aytadilar. Oʻzlariga bugun nafi tegadigan ishni bugun, ertaga nafi tegadigan ishni ertaga qiladilar.

YANA MAVZU XAQIDA. Mavzu – boylik toʻla sandiq. Soʻz uning kaliti. Lekin sandiqdagi boylik oʻzganiki emas, oʻzingniki boʻlishi kerak.

Baʼzi adiblar tez-tez bir mavzudan ikkinchi mavzuga koʻchib yuradilar. Lekin hech birini nihoyasiga yetkazmaydilar. Ular sandiqning qopqogʻini koʻtarib ustidagi latta-puttani nari-beri titishadiyu tashlab boshqasiga oʻtishadi. Sandiqni oʻz egasi ochsa, shoshilmasdan, ustidagilarni bir-bir olib, eng tubidagi javohir qutichasiga yetadi.

Bir mavzudan ikkinchisiga tez-tez koʻchib yuruvchi yengiltak adiblar yigirma sakkiz marta uylanib, oxiri xotinsiz qolgan Dalagʻalovga oʻxshaydilar.

Lekin mavzuni yakkayu yagona xotinga ham, yakkayu yagona onaga, yolgʻiz oʻgʻilga ham oʻxshatib boʻlmaydi. Bu mavzu meniki, unga hech kim tega koʻrmasin, deyish ham aqldan emas.

Mening mavzuim hamma uchun ochiq. Bir yozuvchi, mening mavzuimni “oʻgʻirlading”, deb boshqasiga daʼvo qilgan ekan. “Hamma biladiki, Irchi Kazak toʻgʻrisida faqat men yozaman. Bu mavzuda yozishga sening nima haqqing bor? Bu – oppa-ochiq oʻgʻirlik-ku!” Daʼvogar xuddi mahbubini birov tortib olganday tutaqib oʻshqirib turgan ekan, boshqa bir yozuvchi unga shunday javob beribdi:

– Kimning akli qilichidek oʻtkir boʻlsa, oʻsha sarkarda boʻladi. Qizning uyiga sovchi yuborgan odam emas, uni xotinlikka olgan er hisoblanadi. Irchi Kazak toʻgʻrisida ham kim boplab yozsa, bu mavzu uniki.

Bir mavzu ustida bir necha yozuvchi mustaqil ishlashi mumkin. Adabiyotda kolxoz boʻlmaydi. Har bir yozuvchining oʻz dalasi, oʻz chorbogʻi bor. Lekin mening dalamhamma uchun ochiq. Chegaramda na itu, na soqchi bor. Aslida, chegaramning oʻzi yoʻq. Mening mavzuim koʻrish qatagʻan boʻlgan yer yoki masjidning begona odam oʻtishi man boʻlgan joyi emas.

Dogʻiston yozuvchilarining katta bir anjumanida shunday bahs boʻldi. Bir notiq soʻzga chiqib shunday dedi:

– Dogʻistonlik yozuvchi boshqa oʻlkalar yoki xalklar haqida yozib nima qiladi? Ispaniya haqida ispanlar, Yaponiya haqida yaponlar, Oʻrol sanoati haqida Oʻrolda yashaydigan yozuvchilar yozsin. Bir gulshanga uya qurgan qush boshqa bir gulzorga borib sayramaydi-ku. Yoki vodiyga togʻning toshloq yeridan tuprok olib borishmaydiku. Qani, ayting, kart dumbani zigʻir yogʻiga qovuradilarmi?

Bu anjumanda boshqa bir respublikadan kelgan mehmon hambor edi. U soʻz olib shunday javob berdi:

– Ayiqning makoni gʻor, bulbulning oshiyoni tikan. Lekin quyosh barcha hayvonlarni nuridan bahramand qila-di, yomgʻir dov-daraxtlarga teng yogʻadi. Kamalakning ranglari hamma koʻz uchun bir xil, yeldirim shuʼlasi yuksak choʻqqiyu, chuqur jarlik uchun barobar. Oʻzga yurtning guruchidan ham qoyilmaqom osh damlash mumkin. Men sizlarning anjumaningizga olisdan kelganman. Faqat sizni tabriklash uchun kelganman. Lekin sizning ajoyib oʻlkangizni, yuksak togʻlaringizni, dengizingizni, mard yigitlaringiz, goʻzal qizlaringizni koʻrdimu yurtingizni sevib qoldim. Agar siz haqingizda, sizning oʻlkangiz haqida asar yozsam, xalqim menga rahmat aytadi. Agar birortangiz mening oʻlkam haqida yozsangiz, zarar boʻlmas deb oʻylayman. Qalb sevgi tanlashda, yozuvchi mavzu tanlashda erkin. Sevgi birorta yurakdan joy oladigan boʻlsa, buning uchun hech kimning maxsus ruxsati kerak emas.

Mehmonning soʻzlariga hamma qarsak chaldi. Chunki uning soʻzlari oʻtkir va haq edi. Men ham qarsak chaldim. Lekin uning fikriga endigina toʻla qoʻshilay deb turganimda boshimga bir fikr keldi.

Boshqa oʻlkalar, boshqa xalqlar haqida ham yozish kerak, lekin yozuvchi avval oʻz mavzuini topgan va unda mahkam oʻrnashgan boʻlishi kerak.

Mening kichkinagina Dogʻistonim – poyonsiz olamim. Bu – vodiyga yetgach, birga qoʻshiladigan ikki irmoq. Bu – bir dard yoki bir sevinchdan tugʻilib ikki koʻzdan oqib tushgan ikki tomchi yosh.

Shoir yanogʻida ikki qatra dur,

Ikki tomchi koʻz yosh – ikki sababdan,

Birisi shodligu biri gʻamdandur,

Birisi sevgidan, biri gʻazabdan.

Ikki tiniq qatra, qaynoq yosh, xolos,

Qoʻshilmasa ojiz tomchidir ular.

Va lekin biriksa sheʼr boʻlur koʻz yosh.

Chaqmoq boʻlib chaqnar, sel boʻlib quyar.

Mening kichkina Dogʻistonim – poyonsiz olamim. Mana shular mening hayotim, qalbim musiqasi, yozajak kitobim, mening mavzuim.

Agar burgut yuksak qoyadan koʻtarilib vodiy uzra parvoz qilmasa, bilginki, u haqiqiy burgut emas.

Agar burgut vodiy uzra parvoz qilgach, yana yuksak qoyaga kelib qoʻnmasa, bilginki, u ham haqiqiy burgut emas.

Lekin burgutning ishi oson. U burgut boʻlib tugʻilgan, oʻzi istaganda hamchagʻalay yoki quzgʻun boʻlolmaydi. Yozuvchining ishi mushkulroq. Agar uning qonida burgutlik boʻlmasa ming urinmasin burgut boʻlolmaydi.

Qoʻbuz chalishni bilmagan odam ustida gap ochilsa, bizda “hechqisi yoʻq, narigi dunyoda oʻrganadi”, deyishadi.

Koʻp yozuvchilar qalam olib yozishga oʻtirganda oʻzlarining qalb sezgilari, idrok tuygʻulari emas, hid bilish qobiliyatlariga suyanishadi.

Ovulga kelgan mehmon ham qaysi uyga kirishni bilmay turganda hid bilish qobiliyati unga yoʻl koʻrsatadi. Axir bir uydan zogʻora nonning hidi kelsa, boshqasidan qaynab turgan qoʻy goʻshtining boʻyi keladi.

Baʼzi yigitlar ham kelin tanlaganda, aqllisi qolib yengiltak qizni xohlashadi, faqat boyning qizi boʻlgani uchun.

Shunday yozuvchilar borki, ular uchun nima haqda, qaysi yurt haqida yozishning sira farqi yoʻq. Ular, qancha uzoqqa ketsam molimni shuncha qimmatga sotaman deb oʻylovchi olib sotarlarga oʻxshaydilar.

Ularni Parxolsha degan qari qizga oʻxshataman. U, oʻz ovulimda menga loyiq yigit yoʻq, deb boshqa ovullardan kuyov chiqishini kutib yurib, butunlay ersiz qolgan ekan.

OʻRMONGA BORGAN IKKI TOGʻLIK HAQIDA HIKOYAT. Kunlardan bir kun ikki togʻlik boʻyinturuqqa yogʻoch kesib kelgani oʻrmonga borishibdi.

Birinchisi moʻljaldagi daraxtni darrov topibdi-da, boʻyinturuqbop ikkita quruq shoxni kesib qaytibdi. Ikkinchisi bu daraxtga qarasa, unisi yaxshiroq, unisiga qarasa narigisi yaxshiroq koʻrinib, kechgacha oʻrmon kezibdi. Oxiri u ham ikkita yogʻoch kesib qaytibdi, lekin bu yogʻochlar dastlab uchraganidan ancha yomon ekan. Uyga qaytayotib koʻrsa, oʻrtogʻi allaqachon yerini haydab, uyiga kelayotgan emish.

Bu voqeani menga Abutolib dogʻistonlik bir shoir uzoq safarga borib, ikkita yomon sheʼr bilan qaytganda aytib bergan edi.

– Qoʻshiq aytishni oʻz yurtingda oʻrganmagan boʻlsang, oʻzga yurtda sira oʻrganolmaysan, – dedi keksa shoir soʻz soʻngida, – baʼzi shoirlar boshida turgan papogʻini uch kun axtargan tentak togʻlikka oʻxshaydilar.

YANA MAVZU HAQIDA. Men birinchi marta tugʻilgan uyimni tark etib safarga yoʻl olganimda onam darchaga chiroq yoqib qoʻygan edi. Oʻsha chiroq yillar va yoʻllar osha, zulmat va tumanlar osha mening qalbimni va maqsad manzilimni yoritdi.

Uyga qaytgach, oʻsha darchadan tashqariga qaradim. Koʻz oldimda men kezgan, umrim boʻyi koʻrgan poyonsiz olam namoyon boʻldi.

Yozuvchiga kim mavzu beradi? Bundan koʻra yozuvchiga kalla, koʻz, quloq va yurak bermoq osonroq boʻlsa kerak. Qalb sevgisi yoki nafrati tufayli emas, balki haligi aytganimizdek, hid bilish tufayli mavzu tanlagan yozuvchi oʻz zamonining farzandi boʻlolmaydi. Ular zamon farzandi emas, kun farzandi. Ularni men kar quloq kelinga oʻxshataman…

Otam menga shunday degan edi:

– Shomilga tega koʻrma. Agar tegsang umr boʻyi tinchingni yoʻqotasan.

Otamtoʻgʻri aytgan ekan.

Erka oʻsmas togʻlikning oʻgʻli,

Xoʻp dashnomlar olganman men ham.

Shoʻxlik qilsam, yurmasam toʻgʻri,

Qulogʻimni burardi otam.

Zamon meni tergab turar goh,

Agar boʻlsa sheʼrim boʻsh, noʻnoq.

Boʻshab qolsa ipi banogoh –

Tor qulogʻin buraydi mashshoq.

Zamon! Kunlar qoʻshilib yil boʻladi, yillar qoʻshilib – asr. Ammo davr nima? U asrlar yigʻindisimi yoki yillar jamimi? Yoinki bir kun ham davr boʻla oladimi? Besh oy yashil yaproqlarini koʻz-koʻz qilib turgan daraxt baʼzan bir kunda – hatto bir kechada sargʻayadi. Yoki aksin-cha, besh oy yalangʻoch turgan daraxtning yashil libosda koʻrinishi uchun baʼzan bir iliq kun kifoya.

Daraxtlar borki, har oy tusini oʻzgartiradi. Daraxtlar borki, bir umr oʻzgarmaydi.

Koʻp qushlar iqlim oʻzgarishi bilan har fasl vatanini yangilaydi. Burgutlar esa qishu yoz oʻz togʻlariga sodiq qoladilar.

Qushlar shamolga qarshi uchishni yaxshi koʻrishadi. Yaxshi baliq oqimga qarshi suzadi. Haqiqiy shoir qalbi buyurganda “kibor olamining fikriga qarshi” isyon qiladi.

YON DAFTARDAN. Mening bir doʻstim bor. U avar shoiri. Oʻtgan yili uning yangi sheʼrlar kitobi chiqdi. U kitobdagi sheʼrlarini xuddi shahar hovlisidagi uyiga oʻxshatib xona-xonaga boʻlib chiqibdi. Masalan, siyosiy lirika – bir boʻlim. Buni ishxona deyish mumkin. Bir boʻlim – ishqiy sheʼrlar. Bu – yotoqxona. Yana bir boʻlim – turli sheʼrlar – mehmonxona. Nihoyat, qishloq xoʻjaligi, bugʻdoy, choʻponlar haqidagi qism. Buni, kimbiladi, oshxona deymizmi…

Oʻsha shoir bir kuni Maxachqalaga qoʻshiq musobaqasiga kelgan bir kuychini uyiga taklif etibdi va kitobini koʻrsatib, har bir qismdan bittadan sheʼr olib kuyga solishni soʻrabdi. Kuychi bir nafas oʻyga choʻmib jim qolibdi-yu soʻng qoʻmuzini sozlab, qoʻshiq boshlabdi. U juda uzoq kuylabdi. Tinglab turgan odamlar zerikib, “bir qismdagi shuncha boʻlsa, hali rosa diqqi nafas boʻlar ekanmiz” deb turishganda kuychi qoʻshiqni toʻxtatibdi va qoʻmuzni yerga qoʻyibdi. Maʼlum boʻlishicha, u hamma qismlardan magʻzini tanlab olib, bir qoʻshiqqa jamlagan ekan. Shoir kuychidan, nega shunday qilding, deb soʻraganda u javob beribdi:

– Doʻstim, – debdi u, – mana mening koʻmuzim. Uning uchta tori bor. Men avval birinchisida, keyin ikkinchisi-da, keyin uchinchisida kuy chalmayman.

BAʼZAN ShUNDAY BOʻLADI. Baʼzi shoirlar sanʼat asari yaratayotganga emas, yakshanba sayilida poyga chopayotganga oʻxshaydi. Ular otlarining boʻynida besh minut gʻalaba roʻmolchasini koʻrish uchun shoʻrlikni oʻlar holatga yetkazib qamchilashadi. Roʻmolcha oʻsha kunning oʻzida yechib olinadi. Lekin otning sonidagi yara bir yilgacha bitmaydi. Ular xuddi teletllik Aliboʻlatga oʻxshab… darvoqe, axir siz Aliboʻlat voqeasini bilmaysiz-ku.

Xunzax noibi bir kun navkari Aliboʻlatni chaqirib:

– Ertaga erta bilan Teletl ovuliga borib kelasan. Tayyorlanib tur, – dedi.

– Xoʻp boʻladi, – deb javob berdi sodiq navkar. Hali togʻlardan tonggi tuman tarqalmay Aliboʻlat otiga egar urib yoʻlga chiqdi. Kun tepaga kelganda navkar Xunzaxga qaytib kelar edi. Yoʻlda uchragan tanish togʻliklar undan:

– Horma, Aliboʻlat, qayoqdan? – deb soʻrashdi.

– Teletlga borib kelyapman.

– Nima ish bilan?

– Men qayoqdan bilay. Kecha noib borib kelasan, degan edi, borib kelyapman.

Adabiyotimizda ham baʼzan ana shunaqa Aliboʻlatlar uchrab turadi.

MAVZU HAQIDA SHEʼR

Oʻsmir edim. Bir toʻyga kirib

Ilk bor totdim sharobi qirmiz.

Shunda menga tayonchi berib,

Dedilarki, tanla raqsga qiz.

Turar edim lol etib hayrat,

Bilmay sozi qaysi sarvinoz.

Shunda menga berib maslahat,

Der edilar: uni qoʻy, bu soz –

Yillar oʻtdi. Menga soz tutib

Dedilarki, yurtni kuyga sol.

Lekin hamon menga oʻrgatib

Derlar, umas, buni kuylay qol.

YANA MAVZU HAQIDA. Baʼzi yoshlar uylanish vaqtida oʻzlariga, oʻz yuraklariga kuloq solmay, allaqaysi amma-xolalaridan maslahat soʻraydilar. Yozuvchi ijodida muhabbatsiz nikoh boʻlmaydi. Hayotda muhabbatsiz nikoxdan ham tirik bolalar tugʻiladi. Toʻgʻri, muhabbat qancha zoʻr boʻlsa, bolalar shuncha chiroyli boʻlishadi, degan gap bor. Ammo yozuvchi oʻz mavzusiga muhabbat qoʻymasa, bundan faqat oʻlik asarlar tugʻiladi. Shunday ekan, yozuvchi mavzu bilan nikohga kirishdan oldin faqat oʻz qalbiga quloq solishi kerak.

Amma-xolalarning maslahati bilan yozilgan sheʼrning taqdiri bir oshnamning kitobi taqdiriga oʻxshaydi.

OSHNAMNING KITOBI TOʻGʻRISIDA. Qaysi yilidir, esimda yoʻq, mamlakatga Gogollar va Shchedrinlar kerak, degan gap chiqib qoldi. Sovet hajviy adabiyotiga talab kuchayib ketdi.

Oshnamning oʻzi – biroz shoir, biroz hikoyanavis, biroz muharrir. Xullas – adabiyotchi. U chaqiriqqa labbay deb javob berdi va hajviy sheʼrlar kitobini yozib tashladi. Kitobda u sovet turmushiga yot boʻlgan tuhmat, laganbardorlik, tekinxoʻrlik, koʻpxotinlilik kabi illatlarni tanqid oʻti ostiga oldi.

Kitob doʻkon tokchasiga chiqmasdan bir tanqidchi shoirni doʻpposlab maqola yozdi. Maqolada shunday gaplar bor: “Bizga Gogollar va Shchedrinlar kerak, degan shiorni muallif juda oddiy, bir tomonlama tushungan. Mana, bizning oramizda qanday qora yurak badbin odam bor ekan. Nahotki bizning sovet voqeligimizda ana shunday nusxalar boʻlsa! Yoʻq, boʻlishi mumkin emas. Bularning hammasi qora yurak odamning qora oʻylaridan chiqqan. U oʻzining boʻhton kitobi bilan dushman tegirmoniga suv quymoqda”.

Katta boshliq Muxtorbekov stolni mushtlab baqirdi:

– Qani, ayting-chi, shunaqa dangasa, ishyoqmas, buning ustiga ichkilikboz brigadirni qayerda koʻrgansan?

– Oʻzimizning ovulda koʻrganman, – dedi boshini egib muallif.

– Boʻhton! Shunday ilgʻor kolxoz joylashgan ovulda bunaqa brigadir boʻlishi mumkin emas.

Xullas, bechora shoir baloga qoldi. Polyak jurnalida chiqqan hazil suratdagi voqeaning oʻzi boʻldi qoʻydi. Bu suratda baland binoning birinchi va toʻrtinchi qavat balkonlarida turgan ikki kishi tasvirlangan. Pastdagisi yuqorisidagisiga gʻisht otadi. Lekin gʻisht nishonga yetmasdan qaytib, otgan odamning boshiga tushadi. Yuqoridagi odam tashlagan gʻishtlar ham pastki balkonda turgan bechoraning boshiga tushaveradi. Surat “quyidan qilingan tanqid va yuqoridan qilingan tanqid” deb nomlangan.

Kimdir omadsiz shoirga maslahat berib, endi aybingni boʻyningga ol, majlislarda, gazetalarda, radioda, xullas, imkoniyat tugʻilgan joyda aybingga iqror boʻlib tavba qil, debdi. Shundan keyin shoir hamma minbarlardan koʻkragiga urib afsus, nadomat bilan tavba qila boshladi.

Lekin buning oʻzi yetmadi shekilli, bir kun Muxtorbekov shunday dedi:

– Sening tuhmat sheʼrlaringdan keyin senga ishonch yoʻq. Endi tuzalganingni ishda, ijodda koʻrsat.

Oshnam aytganini qiladiganlardan edi. U tuzalganini ishda, ijodda koʻrsatishga qaror qildi va “Mehnatsevar Marjanat” degan doston yozdi. Doston qahramoni mehnatsevar qiz Marjanat qoloq kolxozni bir zarb bilan ilgʻor kolxozga aylantiradi, hamma planlarni ortigʻi bilan bajarib, oxirida havaskorlar toʻgaragida ham birinchilikni oladi. Dostonni darhol jurnalda va alohida kitob qilib nashr etishdi. Lekin bu vaqt ichida zamon zayli oʻzgarib, yangi gap chiqib qoldi. Shoirni hajviyasi uchun qoralagan gazetaning oʻzi endi uni hayotni boʻyab koʻrsatishda ayblab, rosa doʻpposladi. Muxtorbekov yana stolni mushtlab oʻdagʻayladi.

– Qani, ayt-chi, hech bir kamchiliksiz kolxozni qayerda koʻrgansan? Bunday ideal kolxozni qayerdan olding?

Aybdor bu safar indamadi. Baʼzan kishi shunday tugunga duch keladiki, uni qoʻl bilan yechib boʻlmaydi – juda chigal. Tish bilan yechay desang, ogʻiz urib boʻlmaydi – juda iflos… oshnam ana shunday tugunga duch kelib qolganini anglab, indamay bosh egib turaverdi.

Shu indamaganicha roppa-rosa oʻn yil indamadi. Hatto Yozuvchilar soyuziga ham kelmadi. Yolgʻon boʻlmasin, bir marta keldi – kvartira taqsim qilinayotgan edi. Bunday vaqtda, axir, kelmaslikning iloji yoʻq-da.

Shu orada katta boshliq Muxtorbekovni ishdan olishdi. Koʻzboʻyamachilik qilgani uchun. Bundan hech kim hech qancha qaygʻurgani yoʻq.

Muxtorbekov choʻmilishni yaxshi koʻrar edi. U ertalab va kechqurun katta qora “ZIM”da alohida ajratilgan plyajga kelar va yoʻgʻon gavdasini Kaspiyning muzdek shoʻr suviga botirib oʻtirar edi. Uning uyi shundoq dengiz qirgʻogʻida. Lekin hech kim bukun uni dengizda koʻrmaydi. Chunki umumiy plyajga kelishga boʻyin yor bermaydi. Otdan tushsa ham, egardan tushgisi kelmaydi.

YANA MAVZU HAQIDA. Koʻchaga chiqqaningda atrof turli qushlarga – chumchuq, qaldirgʻoch, musichalarga toʻla boʻladi-yu, lekin koʻzing dastlab olis koʻkda parvoz etayotgan burgutga tushadi. U qancha koʻzdan uzokda boʻlmasin, kishi avvalo uni koʻradi, keyin atrofdagi boshqa qushlar – chumchuqlar, musichalar, qaldirgʻochlarga qaraydi. Lekin burgutni koʻrganing bilan burgut boʻlmaysan. Qahramon haqida asar yozgan yozuvchi oʻzi kahramon boʻlib qolmaydi. Mardonavor sheʼrlari bilan mashhur boʻlgan qancha quyonyuraklarni oʻzimtaniyman. Agar togʻ oʻlkasining botir oʻgʻli Maxach Dadaxayev tirilganda edi, oʻzi haqida dissertatsiya yozgan “olim”ga shunday degan boʻlardi:

– Oʻzing-ku yozgan asaringni biror satrini muharrirdan himoya qilolmaysan. Har qaysi muharrir kitobingni oʻzi istagan kuyga solib tahrir qiladi. Bunga qarshi soʻz aytgani oʻzingda zarracha jasorat yoʻgʻu, mening mardlik va jasoratim haqida asar yozib nima qilasan?

Maxach Dadaxayev tirilgan boʻlsa albatta shunday der edi.

Baʼzilar ulkan mavzularni qalamga olib, oʻzim ham ulkan yozuvchi boʻldim deb oʻylashadi. Lekin ular eng ulugʻ narsa eng sodda narsada ekanini tushunmaydilar. Ulugʻ odambilan tuban odam oʻrtasidagi farq shuki, tuban faqat yirik narsalarnigina koʻradi, burnining tagida turganini koʻrmaydi. Ulugʻ odam esa yirik narsani ham, kichik narsani ham koʻra biladi, eng mayda narsada eng ulkan narsa yotganini koʻradi va odamlarga ham koʻrsatadi.

XOTIRA. Baʼzan shunday boʻladi: talantli yozuvchilar xomush, talantsizlar magʻrur boʻlib yurishadi. Bunday holat yozuvchining faqat yaxshi niyati qadrlanib, kitobning qanday mahorat bilan yozilgani, muallifning talant kuchi be-eʼtibor boʻlgan paytda voqe boʻladi. Bunday paytda maslahat beruvchilar maslahat oluvchilardan, dallollar moldan, mahmadanalar yozuvchilardan koʻp boʻladi.

Xuddi ana shunday vaqtda tinchimagan otam Shomil haqida doston yozdi. Doston endi bosilib chiqadigan payt-da Shomilga ingliz-turk josusi degan tamgʻa bosildi. Shomil yigirma besh yil Dogʻiston xalqlarining ozodligi uchun emas, ularni aldash uchun jang qilgan emish.

Endi qahramonnoma yozgan otamning ahvoli nima kechdi deng. Unda, bizning shunday yorqin davrimizda qora oʻtmish bisotini kavlashdan foyda nima, hozirgi kunimiz haqida boshqa bir asar yoz, degan ishorani qilishdi.

Oʻsha kunlari bizning uyimizga Abutolib tez-tez kelib turar edi. U doim zurnasini yoki nayini koʻtarib kelardi.

– Hamzat, – dedi Abutolib bir kun, – buncha koʻp qaygʻuraverma. Men bolaligimda, hali sheʼr yozishni bilmagan paytlarimda zurna chalib kun koʻrardim. Necha yil bu zurna meni, bola-chaqamni bokdi. Kel, yoshligimizni eslab, bir-ikki yil sheʼrni yigʻishtiraylik-da musiqa bilan shugʻullanaylik. Men zurna chalaman, sen – nogʻora. Bu ish ancha yengil ham…

– Qoʻysang-chi, Abutolib. Biz zurnachi yoki nogʻorachi boʻlsak-ku mayli edi-ya, har qalay biz chalgan ohangga oʻyinchilar, dorbozlar oʻynashardi. Lekin alam qiladigani shuki, bular bizning oʻzimizni dorboz, oʻyinchi qilishmoqchi.

Quvnoq Abutolib oʻyga choʻmib xomush boʻlib qoldi. Zurnasida qaygʻuli ohangdagi kuyni chaldi, soʻng asta bosh koʻtarib dedi:

– Sheʼr ishi naqadar mushkul ish ekan.

(“Dogʻistonim” kitobidan)

Erkin VOHIDOV tarjimasi

“Umrim daryosi” (“Sharq” nashriyoti, 2001) kitobidan

[1] Avarlar, ishim juda zoʻr demoqchi boʻlganda «Salixalovning chirmandasiday» deyishadi. «Ishlar gumbur» degan maʼnoda boʻlsa kerak.

[2] Avarlar «Vassalom vakalom!» deydi.