DEMOKRIT (Demokritos) [taxm. mil. av. 460 — Abderi (Frakiya) — 370] — yunon faylasufi. Atomistik nazariya (q. Atomizm) asoschilaridan biri. Falsafa, mantiq, fizika, mat., texnika, axloq, musiqa kabi sohalarda asarlar yaratgan. Bizgacha bularning ayrim parchalari yetib kelgan. Demokrit taʼlimotiga koʻra, tabiat obyektiv ravishda mavjud. Tabiatdagi barcha narsa va hodisalar boʻlinmas zarralar — atomlardan tashkil topgan.
Atomlar eng mayda, boʻlinmas va oʻzgarmas, boqiy, moddiy zarralar boʻlib, fazoda doimo har tomonga harakat qiladi. Zarralarning har xil kushiluvidan turli narsalar vujudga kelgan. Hatto odamning joni ham eng nozik xarakatchan atomlardan tashkil topgan. Atomlar hajmi, shakli, tartibi va qolati bilan bir-biridan farq qiladi; sifat jihatdan esa bir xil, yaʼni rang, hid, maza kabi sifatlar atomga tegishli boʻlmay, balki subyekt sezgi organlari mahsulidir. Atomlar bilan bir qatorda boʻshliq mavjud. Atomlar harakati tasodifiy boʻlmay, muayyan qonuniyatlarga boʻysungan holda boʻshliqsa sodir boʻladi. Harakatni materiyadan ajratish mumkin emas. Atomlar harakatining vaqt nuqtayi nazaridan boshi yoʻq, u abadiy. Demokrit olam cheksiz va abadiy, dunyolar vujudga kelib, yoʻq boʻlib turadi, jon ham moddiy va tana bilan birga oʻladi degan fikrlarni ilgari surdi. Bilish nazariyasida Demokrit moddiy olamni bilish va haqiqatga erishish mumkinligini taʼkidladi, bilish jarayonida sezgi va tafakkur rolini koʻrsatdi. Uningcha, sezgilarimiz (koʻrish, eshitish, maza bilish va b.) orqali olingan bilim «qorongʻi», u olamning mohiyatini ochib bera olmaydi. Aql op-kali olingan bilim «yorugʻ», haqiqiy bilimdir. Bu yerda Demokrit hodisa va mohiyatni tushuna boshlagani, hissiy bilish bilan abstrakt tafakkurni farq qila olgani koʻrinib turipti. Lekin, u «yorugʻ» bilishni «qorongʻi» bilishdan ajratib qoʻygan. Demokritning bu fikri J. Lokk tomonidan ilgari surilgan narsalarning birlamchi va ikkilamchi si-fati toʻgʻrisidagi taʼlimotning kurtagi edi. Demokrit etikada ataraksiya taʼli-motini rivojlantirdi. Demokrit ilgari surgan gʻoyalar uzoq yillar davomida fan va falsafa rivojiga taʼsir koʻrsatdi. Abdulla Ayupov.