ALDEGIDLAR

ALDEGIDLAR, RCHO — molekulasida organik radikal (R) va vodorod atomi bilan bogʻlangan karbonil guruhi (>C=O) boʻlgan organik birikmalar. Aldegid guruhi (—SNO)ning qanday radikal bilan birikkanligiga qarab toʻyingan, toʻyinmagan, aromatik va geterotsiklik Aldegidlar boʻlishi mumkin. Aldegidlarni atashda tegishli organik kislotalarning nomlaridan foydalaniladi. Mas, chumoli kislotaga toʻgʻri kelgani chumoli aldegid yoki formaldegid, sirka kislotaga toʻgʻri kelgani sirka aldegid yoki atsetaldegid deyiladi. Jeneva nomenklaturasi boʻyicha Aldegidlarni atash uchun uglevodorodlar nomi yoniga al qoʻshimchasi qoʻyiladi. Mac, HCHO metanal, SN3SNO etanal. Baʼzi Aldegidlar tasodifiy nomlarga ega; mas, furfurol A. birlamchi spirtlarni oksidlash, organik kislotalar hosilalarini qaytarish va b. usullar bilan olinadi. Ular juda tez reaksiyaga kirishuvchi faol moddalar hisoblanadi. Reaksiya paytida radikaldagi vodorod atomlari va karbonil guruhdagi kislorod boshqa atomlarga almashinishi hamda >C=O dagi qoʻshbogʻ uzilishi natijasida boshqa atomlarni biriktirib olishi mumkin. Bulardan tashqari, Aldegidlar aldol, kroton va murakkab efir kondensatsiyalari degan kondensatsiyaga uchrashi mumkin. Aldegidlar oson oksidlanadi. Ular polimerlanishi, yaʼni bir necha mole-kulalari oʻzaro birikib, yuqori mole-kulyar birikma hosil qilishi mumkin. Baʼzi Aldegidlar ishqorlar taʼsirida Kannis-saro reaksiyasi deb ataladigan reaksiyaga kirishadi. Ular fenolformaldegid smolalar olishda, antiseptiklar sifatida, dezinfeksiyalashda va b. maksadlarda ishlatiladi.