YANGI USUL MAKTABLARI — musulmon maktablarining taʼlim usuli va dasturlarini isloh qilib, bolalarga ona tilida xatsavod oʻrgatgan va yangilik gʻoyalarini ilgari surgan oʻquv yurtlari. Dastlab Qrimning Boqchasaroy shahrida 1884 yil maʼrifatparvar Ismoilbek Gasprinskiy tomonidan tashkil etilgan va u «usuli savtiya tadrijiya» («rivojlanuvchi tovush usuli») maktabi boʻlgan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Turkistonda tijorat va sanoatning rivojlanishi bu sohalarni boshqara oladigan shaxslarni yetishtirish ehtiyojini tugʻdirdi. Koʻp asrlik maktabxonalar yoshlarga zarur dunyoviy bilim va koʻnikma bermas edi. Shuning uchun yangi usulda taʼlim beradigan maktablar ochila boshladi. 1893-yil Buxoro amiri Abdulahadxon ruxsati va Moʻminxoʻja Vobkendiy va gʻijduvonlik Domla Fozil saʼyharakati bilan dastlabki yangi usul maktabi ochildi. Oʻzbekiston hududida keyingi Yangi usul maktablari 1898-yil Qoʻqonda Salohiddin domla va Samarqanddagi paxta z-di huzurida tatar muallimlari tomonidan ochilgan (oʻzbeklar bu davrda bunday maktablarni «noʻgʻoy maktab» deb atagan). 1900-yildan boshlab Toshkentda jadidchilik harakatining yirik namoyandasi Munavvarqori Abdurashidxonov, Samarqandda Abduqodir Shukuriy (Shakuriy) tashkil qilgan Yangi usul maktablari ish boshlagan. Bunday maktablar Andijon va Namanganda, Xiva xonligida ham ochilgan. 1908-yil Buxoroda A. Burhonov tomonidan tashkil etilgan boshqa yangi usul maktabi koʻp oʻtmay yopib qoʻyilgan. Yangi usul maktablarida maktabxonadagi yakka oʻqitish usulidan sinfda dars berish usuliga oʻtildi, sinflarda geogr. xaritalari, globus va boshqalar koʻrgazmali qoʻllanmalar paydo boʻldi. Yangi usul maktablarida xatsavod bolalarning ona tilida tovush usuli — usuli savtiyaaa oʻrgatilgan. Maktablar asosan 1 — 4sinfdan iborat boshlangʻich maktablar boʻlgan. 1913/14 oʻquv yilidan ayrim joylarda 2 bosqichli tizim joriy qilina boshlandi. Bu tizimdagi maktablar namuna maktablari deb atalib, ularning 1bosqichi tahziriy (boshlangʻich) sinflar, 2bosqichi rushdiy (yuqori) sinflar deyilgan. Xususan, M. Abdurashidxonovning namuna maktabi, A. Shukuriyning Samarqanddagi va A. Ibodiyevttt Qoʻqondagi maktabida rushdiy (yuqori) sinflar (5 — 6sinf) ham ish boshlagan.
Yangi usul maktablari uchun maxsus binolar qurilmatan. Ular xususiy boʻlib, koʻp hollarda maktab uchun muallimning oʻz uyidan yoki biron boʻsh turar joy binolaridan hamda baʼzi shaxslarning tashqi hovlilaridan foydalanilgan. Chor hukumati amaldorlari bunday maktablar milliy madaniyatning oʻsishiga yordam berishidan choʻchib, podsho hokimiyati uchun xatarli deb hisobladilar. Shuning uchun ularning faoliyatini boʻgʻib qoʻyadigan turli tadbirlar qoʻrildi. Xususan, 1911-yilda mahalliy millat maktablarida (rustuzem maktablaridt tashqari) oʻquvchilar qaysi millatdan boʻlsa, muallimlar ham shu millatdan boʻlishlari lozim degan qaror qabul qilindi. Shu qaror asosida tatar muallimlari ishdan boʻshatilib, bir necha oʻnlab Yangi usul maktablari yopib qoʻyildi. Yangi usul maktablarining biron joyda rasmiy tasdiqlangan yagona oʻquv rejasi, dasturi boʻlmagan. Darslar muayyan maktab rahbari va muallimlari tomonidan tuzilgan oʻquv rejasi va darsliklar asositsa olib borilgan. Mas, A. Shukuriy oʻz maktabining 1 va 2 bosqich sinflari uchun oʻquv dasturi va rejasini Behbudiy bilan birgalikda tuzgan. Yangi usul maktablarida dunyoviy fanlar bilan bir qatorda diniy darslar ham oʻqitilgan. Alifbe kitobi bilan «Alifboyi Qurʼoniy» ham oʻrgatila boshlangan. Dunyoviy fanlardan fizika, kimyo, geom., arifmetika, geogr., ayrim maktablarda 4sinfdan rus tili ham oʻqitilgan. Rus tilidan imtihonlar Toshkentdagi 2 bosqichli rustuzem maktabida oʻtkazilgan va oʻquvchilar bilimi 5 balli tizim asosida baholangan. Yangi usul maktablarida yuqori sinflar uchun fizika, kimyo, geom. kabi oʻquv fanlaridan oʻzbek tilida darslik, oʻquv qoʻllanmalari boʻlmagan. Muallimlar bu fanlar boʻyicha tatar, turk tillarida nashr qilingan qoʻllanmalardan foydalanishga majbur boʻlganlar. Ayrim muallimlar oʻzlari darsliklar yozib, shu asosda taʼlim berganlar. Saidrasul Saidazizov «Ustodi avval» (1902), Behbudiy «Risolai asbobi savod» (1904), «Risolai jugʻrofiya umroniy» (1905), Munavvarqori «Adibi avval», «Adibi soniy» (1907), Abdulvohid Burhonov «Rahbari xat» (1908), Avloniy «Birinchi muallim» (1910), «Ikkinchi muallim» (1912), Rustambek Yusufbek oʻgʻli «Taʼlimi avval», A. Ibodiyev «Tahsilul alifbo» darsliklarini yozib nashr etishdi.
Yangi usul maktablariga hukumat hech qanday yordam bermagan. Maktablar bolalarning otaonalaridan har oyda olinadigan mablagʻ hisobiga ishlagan, muallimlarga ham shu hisobdan maosh toʻlangan. Yangi usul maktablarida may oyi oxirlarida ota-onalar va mehmonlar ishtirokida imtihonlar oʻtkazilgan. Imtihonda bolalar Qurʼon suralarini yod aytishni, oʻzbek tilidan oʻqish va yozishni, hisobdan 4 amalni oʻrganganliklarini namoyish qilganlar. Yangi usul maktablari zamonaviy oʻzbek milliy maktablarining ilk bosqichi boʻlgan. Bu maktablar tajribasi asosida faqat alifbe va oʻqish kitoblarigina emas, oʻzbek tilining qonunqoidalari yoritilgan «Turkcha qoida» va «Imlo» kabi dastlabki oʻquv qoʻllanmalari yaratilgan. 1918-yilgacha Oʻzbekiston hududida 104 Yangi usul maktablari boʻlib, ularda 10343 bola oʻqigan. Yangi usul maktablari 1918/19 oʻquv yilidan davlat maktablariga aylantirilib, xalq maktablari nomini olgan.
Ad.: Ayniy S, Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar, M., 1926; Xoʻjayev F., Buxoro inqilobining tarixiga materiallar, T., 1997; Abdullayev yil, Eski maktabda xatsavodga oʻrgatish, T., 1962; Oʻzbekistonning yangi tarixi, 1-kitob [Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida], T., 2000; Turkestan v nachale XX veka: k istorii istokov natsionalnoy nezavisimosti, T., 2000.
Yoʻldosh Abdullayev.