Post Views:
142
Sebzor dahasi qozisi Muhammad Muhiddinxoja faoliyati
2200 yilligi nishonlangan Toshkent shahrining tarixi, tarixiy topografiyasi va boshqa jihatlarini o‘rganishda moziy muarrixlari tomonidan yaratilgan tarixiy asarlar bilan bir qatorda hujjatlar tadqiqi ham ma’lum ahamiyatga egadir. Bunday hujjatlar to‘plamlarining ayrimlari muayyan shaxslar nomi bilan bog‘liqdir. Masalan, O‘zbekiston Markaziy Davlat arxivida F. I-164 raqami ostida saqlanayotgan “Toshkent qozikaloni” deb ataluvchi hujjatlar jamg‘armasi 1869-1892 yillarda orada ayrim uzilishlar bilan Toshkent shahrining Sebzor dahasi qozisi bo‘lgan Muhammad Muhiddinxoja nomi bilan bog‘liqdir. Mazkur jamg‘armadagi 58 jildda jami 800 dan ortiq hujjat saqlanib, ular asosan o‘zbek va fors-tojik, qisman esa rus tilidadir. Hujjatlar zamon jihatidan 1822 yildan 1922 yilgacha bo‘lgan davrni qamrab oladi.
Mazkur hujjatlarda Toshkent shahrining o‘sha davrdagi bir qator mahalla, ko‘cha, anhor, guzarlari nomi zikr qilinadi. Qozilik hujjatlarida huquqiy shaxs sifatida ishtirok qilgan kishilar ismi sharifi, ba’zan yoshi, kasbu kori, hatto, jismoniy belgilari haqida ham ma’lumot beriladi. Hujjatlarni mazmuniga ko‘ra oldi-sotti, ibro, ijara xati kabi turlarga ajratish mumkin.
Jamg‘armaning “Toshkent qozikaloni” deb atalishining sababi esa undagi qator hujjatlar 1863 yili Qo‘qon taxtiga o‘tirgan Sulton Sayidxon tomonidan Toshkent shahri qozikaloni mansabiga tayinlangan va 1865 yilda Toshkent ruslar tarafidan ishg‘ol qilingach ham o‘z mansabida qolgan Hakimxoja Eshon ibn Norxoja, ya’ni Muhammad Muhiddinxojaning otasi faoliyatiga oidligidadir.
1869 yili Turkiston general-gubernatori K.P. fon Kaufman (1867-1881) Toshkentda qozikalon mansabini bekor qiladi va shu yili o‘z vazifasidan chetlashtirilgan Hakimxoja Eshon vafot etadi. Uning o‘g‘li Muhammad Muhiddinxoja Sebzor dahasi qoziligiga saylanadi. U o‘z davrining ma’rifatli kishilaridan bo‘lib, shoir Furqat bilan do‘stona munosabatda bo‘lgan. Furqat o‘z esdaliklarida Toshkentda bo‘lganida Muhammad Muhiddinxoja xonadonida ham turgani, qozining aqrabolari va yoru do‘stlari bilan birga teatr tomoshosiga borganligi haqida ma’lumot beradi[1]. Muhiddinxoja o‘z shaxsiy kutubxonasiga noyob qo‘lyozma kitoblarni yiqqani ham ma’lumdir. Masalan, Sharafiddin Ali Yazdiyning Zafarnoma asarining XVII asrda Samarqandda ko‘chirilgan va nafis musavvaralar bilan bezatilgan bir nusxasi uning kutubxonasida saqlangan[2]. Keyinchalik ushbu nusxa asarning 1972 yili Toshkentda amalga oshirilgan faksimile nashriga asos bo‘ldi.
Shuni ta’kidlash lozimki, ota-o‘g‘il qozilar Hakimxoja Eshon va Muhammad Muhiddinxojaning faoliyatlariga oid noyob hujjatlar haligacha keng qo‘lamda tadqiq etilmagan edi. Biz O‘zbekiston Markaziy Davlat arxivida saqlanayotgan “Toshkent qozikaloni” jamg‘armasidagi Muhammad Muhiddinxoja faoliyatiga oid 200 dan ziyod hujjatning ilmiy tavsifini amalga oshiridikUshbu tavsiflarning bir qismini Toshkent shahrining 2200 yilligi munosabati bilan sevimli jurnalimiz sahifalari orqali e’tiboringizga havola etmoqni ravo ko‘rdik.
Hujjatlar tavsifi
№1
O‘zbek tilida, 1865 y.
Ariza. General-gubernator M.G. Chernyayev nomiga, uning tarafidan go‘yokim din asoslarini mustahkamlash va shariat qonunlarini tartibga solish uchun tuzilgan “Yangi nizom va tartib majlisi”ga tayinlangan a’zolar Yunusxon Eshon ibn Xonxoja Eshon, Mulla Mir Nizomiddinxoja Abdulg‘afforxoja o‘g‘li, Rahmatullohxoja Azimxoja o‘g‘li, Qori Fazlulloh Mirjalol o‘g‘li, Sayidboqijon Abulqosimjon Eshon o‘g‘li va Bahodurxoja Imom Muhammadxoja o‘g‘li nomidan yozilgan arizada ular a’zolikka tayinlanganliklari uchun tashakkur bildirib, gubernatorning “Majlis”ga rais (sadr-neshin) saylash haqidagi topshirig‘iga binoan hammalari ittifoqlikda qilgan qarorlariga ko‘ra Muhammad Muhiddinxoja Eshon valadi marhum qozikalon Muhammad Hakimxoja Eshonni raislikga tayinlash hamda majlisni “Mahkamat ul-islom”, raisni “Sadr ush-shari‘a” va a’zolarni “Aminiddin” deb atashni iltimos qilishgan.
Muhrlar: 1) Yunusxon Eshon ibn Xonxoja Eshon muftiy a’lam, 1285/1869-70 y.; 3,5 sm (dumaloq);
2) Qoziyi shahri Xo‘qand Sarimsoqxoja Abdusami’xoja marhum, 1301/1884-85 y.; 4 sm (dumaloq);
3) Mullo Mir Fazlulloh ibn Mulla Mirjalol muftiy marhum, 1291/1874-75 y.; 22×30 sm. (suyri);
4) Mullo Bahodurxoja mudarris, 1293/1876-77 y.; 1,5×2 sm. (suyri);
5) Sayidboqixon qozi 1291/1874-75 y.; 1,6×1,6 sm. (sakkizburchak).
O‘lchami: qog‘oz 35,5×22 sm; matn 19,5×16,2 sm; 17 satr. [2: ro‘yxat 1a, yig‘ma jild 2: v.1a].
№ 2
O‘zbek tilida, 1888 y.
Vasiqa. Mulla Muhammad Muhiddinxoja qozi Hakimxoja o‘g‘lining Toshkent uyezdiga qaragan Niyozbek volostiga tobe’ Tikanlikmozor mavzesidagi ota-bobolaridan qolgan meros yerining chegaralari va uning ko‘fas (kupets) Gavriil Mixaylovich Belyakovga to‘rt yuz so‘mga uzil-kesil sotilgani haqida.
1888 yil 27 hutda o‘z imzo va muhrlarini qo‘ygan s’yezd qozilari: 1) Zangi ota va Chinoz qozisi Mulla Eshonxoja qozi sadrneshin, 2) Iskandar va Qo‘shqo‘rg‘on qozisi mulla Muhammadsafo, 3) Niyozbek qozisi Mulla Mansurxoja, 4) Yettikent qozisi Mulla Oyxoja qozi uyezd hokimining 6 hutda bergan 1526-raqamli farmoyishiga ko‘ra toshkentlik sart Mulla Muhiddinxoja qozi Hakimxoja o‘g‘lining Toshkent uyezdiga qaragan Niyozbek volostiga tobe’ Tikanlikmozor mavzesidagi ota-bobolaridan meros qilib olgan va ko‘fas Gavriil Mixaylovich Belyakovga sotgan yeri boshiga borib, qo‘shnilarini hozirlab tekshirganlar va to‘rt tarafini sarjinlab o‘lchaganlar: mazkur yerning qibla tarafi 130 sarjin bo‘lib, hammasi Solor arig‘iga tutashgan; kunchiqar tarafi ba’zisi Pirmuhammad matrukasi (meros qolgan mulk), ba’zisi Yorbobo matrukasi[3], ba’zisi mazkur ko‘fas yeriga, ba’zisi Abdujabbor Mulla Abdulloh o‘g‘li yeriga, ba’zisi Mir Akbarali yeriga tutashgan va jami 760 sarjin; Turkiston (shimoliy) tarafi 126 sarjin bo‘lib, ba’zisi Xazinachi To‘ra yeriga tutashgan; Xo‘jand (janubiy) tarafi ba’zisi mazkur ko‘fas mulkiga, ba’zisi katta yo‘lga tutashgan va 59 sarjindir. Mazkur yerni mulla Muhiddinxoja ko‘p muddat tasarruf qilib, mazkur ko‘fasga 400 so‘mga uzil-kesil sotib, pulini to‘la olgan. Mazkur yer vaqf yoki cheklikdan emas. Mazkur yer qo‘shnilari: 1) Mirakbar, 2) Abdraufxoja Abdurahimxoja o‘g‘li, 3) Mulla Zokir Mulla Badalmuhammad o‘g‘li, 4) Mulla Mirzamuhammad Mulla Badalmuhammad o‘g‘li, 5) Abdulaziz Ro‘zimuhammad o‘g‘li xabar beradilarki, mazkur yerda ularning janjal va da’volari yo‘q hamda Mulla Muhiddinxoja qozining o‘z otasidan qolgan meros yerni mazkur ko‘fasga sotmog‘i durustdir.
Yig‘ilganlarning iltimosiga ko‘ra hujjatga Xojaxon muftiy va boshqa guvohlar: Mulla Muhammadyoqub, Mulla Sayidazizxoja imzo qo‘yishgan.
Mazkur yer 80 tanob ekan. Zangiota qozisi Mulla Eshonxoja qozi sadrneshin, Iskandar qozisi Mulla Muhammadsafo, Niyozbek qozisi Mansurxoja va Yettikent qozisi Oyxoja qozi o‘z muhrlarini bosishgan.
1) Qozi Eshonxoja ibn Mahmudxoja Eshon Umariy, 1305/1888 y.; 3,5 sm (dumaloq);
2) Qozi Muhammadsafo ibn Mulla…., 1291/1874 y.; 3,5 sm (dumaloq);
3) Qozi Oyxoja ibn Ofoqxoja Alaviy, 1304/1887 y.; 3,1 sm (dumaloq);
4) Qozi Mulla Mansurxoja ibn Rahmonxoja. 3 sm (dumaloq).
O‘lchami (matn 3a-varaqda sahifaning chap tarafi yarmiga va 3b-varaqda o‘ng tarafi yarmiga yozilgan bo‘lib, sahifaning qolgan yarmiga 1888 yilda amalga oshirilgan ruscha tarjima bitilgan): 3a-v. qog‘ozi 35,5×22,5 sm, matni 33,5x 10,7 sm; 3b-v. matni 10×10,5 sm, satr: 3a v. 26, 3b v. 9 [3: ro‘yxat 1a, yig‘ma jild 6: v. 3a-b].
№ 3
O‘zbek tilida, 1883 y.
Vasiqa. Toshkent hokimi farmoyishiga binoan Sebzor oqsoqoli guvohlar ishtirokida Mulla Muhammad Muhiddinxoja valadi marhum qozikalon Muhammad Hakimxojaning Toshkent shahriga tobe’ Qizilqo‘rg‘onning Tikanlikmozor mavzesidagi yerlarining chegaralari, ularning haqiqatdan o‘z mulki ekanligini tasdiqlovchi vasiqalarni tekshirgani haqida tuzilgan hujjat. Sebzor oqsoqoli nomidan yozilgan bo‘lib, ostiga uning muhri bosilgan.
1883 yil 25 dekabrda Sebzor oqsoqoli quyidagi guvohlar: Avliyoxoja ibn Shoh Yunusxoja, Usmonxoja Dodaxoja o‘g‘li, Mirsoatboy Usmonboy o‘g‘li va Soyibnazar Eshnazar o‘g‘li bilan Mulla Muhammad Muhiddinxoja valadi marhum qozikalon Muhammad Hakimxojaning Toshkent shahriga tobe’ Qizilqo‘rg‘onning Tikanlikmozor mavzesidagi yerlariga borib, ushbu vasiqani yozgan.
1-bo‘lak yer: mazkur mavzedagi Labzah arig‘i sohilida. Qibla tarafi hammasi katta yo‘lga tutashgan va 1149 sarjin; janub tarafi hammasi katta yo‘lga tutashgan va 1108 sarjin; shimol tarafi hammasi Gavriil Mixaylovich Belyakov mulkiga tutashgan va 382 sarjin; sharqiy tarafi ba’zisi Abduraufxoja valadi Abdurahimxoja mulkiga tutashgan va 105 sarjin.
2-bo‘lak yer: mazkur mavzeda joylashgan bo‘lib, alohida qo‘rg‘oncha, imorat va daraxtlari bor. Qibla tarafi hammasi Solor arig‘iga tutashgan va 297 sarjin; sharq tarafi hammasi katta yo‘lga tutashgan va 240 sarjin; janub tarafi Solor arig‘ining xos yo‘liga tutashgan va 103 sarjin; shimol tarafi hammasi Solor arig‘ining to‘g‘oniga boradigan yo‘lga tutashgan va 169 sarjin.
3-bo‘lak yer: mazkur mavzeda joylashgan. Qibla tarafi hazrat Miyon Rofe’ valadi hazrat Kalon mulkiga tutashgan va 197 sarjin; shimol tarafi hammasi katta yo‘lga tutashgan va 169 sarjin; sharqiy tarafi ba’zisi Zayniddinxoja valadi Rahmatullohxoja mulkiga tutashgan va 169 sarjin, ba’zisi Ganchtepa va Orqako‘cha mahallasi odamlari mulkiga tutashgan va 73 sarjin; janub tarafi hammasi mazkur mahalla odamlari mulkiga tutashgan va 122 sarjin.
4-bo‘lak yer: mazkur mavzeda joylashgan. Shimol tarafi hammasi katta yo‘lga tutashgan va 410 sarjin; sharq tarafi ba’zisi Oyxoja Eshon matrukasiga tutashgan va 150 sarjin, ba’zisi Orqako‘cha mahallasi odamlari mulkiga tutashgan va 21 sarjin; janub tarafi hammasi mazkur mahalla odamlari mulkiga tutashgan va 220 sarjin; qibla tarafi hammasi mazkur mahalla odamlari mulkiga tutashgan va 200 sarjin.
YUqoridagi yerlar tekshirilib, guvohlar xabaridan ma’lum bo‘ldiki, hammasi Muhammad Muhiddinxoja Eshonning xos mulklari ekan. Mazkur yerlarga hech kimning daxli va da’vosi yo‘q ekan. Muhiddinxojaning qo‘lida ko‘p xat va vasiqalari bor ekan. Jumladan: 1-vasiqa 1081/1670 yilga oid, ya’ni tuzilganiga 220 yil bo‘lgan; 2-vasiqa 1150/1737 yilga oid, ya’ni tuzilganiga 151 yil bo‘lgan; 3-vasiqa 1210/1795 yilga oid, ya’ni tuzilganiga 91 yil bo‘lgan; 4-vasiqa 1289/1872 yilga oid, ya’ni tuzilganiga 13 yil bo‘lgan ekan. Mazkur yerda boshqa hech bir odamning haqqi va da’vosi yo‘q. Uni qanday tasarruf qilish mazkur mulk egasi ixtiyoridadir. Mazkur yerlarning bahosi 1500 so‘mdir.
“Tahqiq qilib, manga ma’lum bo‘lgan hodisani yozib, guvohnoma qilib Sebzor oqsoqoli muhrim bosdim”.
Muhr: Toshkent Sebzor oqsoqoli Muhammad Subhon. 1,6×2 sm (sakkizburchak).
O‘lchami (matn 6a-b-varaqning chap taraf yarmiga bitilgan bo‘lib, varaqning qolgan yarmiga ruscha tarjimasi yozilgan): v. 6a: qog‘oz 35,5×22 sm; matn 32×9,5 sm; 23 satr; v. 6b: matn 31×10 sm; 23 satr. [4: ro‘yxat 1a, yig‘ma jild 6: v. 6a-b].
№ 4
fors/o‘zbekcha.1295/1295 y.
Vasiqa (nusxa). Muhammad Muhiddinxoja Eshonning Qizilqo‘rg‘on mavzesidagi Tikanlik-mozordagi yerlarining chegaralari xususida.
Qizilqo‘rg‘on yerlari Toshkent shahri tashqarisidagi Tikanlik-mozorda joylashgan bo‘lib, g‘arb tarafdan ba’zan Bo‘zsuv anhoriga, ba’zan Solor anhoriga, ba’zan Fohira arig‘iga, ba’zan Bodkiyon dehqonlari yerlariga tutashgan; shimol tarafdan butunlay mazkur Bo‘zsuv anhoriga va sharq tarafdan ba’zan Fotkat arig‘iga, ba’zan Yobas mavzesi yerlariga, ba’zan Yobas arig‘iga, ba’zan Ko‘hna Tarxon[4] arig‘i qirg‘og‘iga tutashgan; janub tarafdan ba’zan Hazrat Shayx Xovand Tahur – Olloh qabrini munavvar qilsin – ning vaqf yerlaridan bo‘lgan Chiroqchi Yobas yerlariga, ba’zan Yalang‘och mavzesi yerlariga ba’zan mazkur Tarxon arig‘i sohiliga, ba’zan Nashib arig‘iga, ba’zan mazkur dehqonlar yerlariga tutashgan. Oraliqdagi chegara Nashib va Tarxon ariqlaridir.
1295 yil ramazon boshi/1878 y. avgust oxirida quyidagilar to‘g‘ri va shar’iy iqror bo‘lishgan: Shohyunusxoja valadi Eshon Rahimxoja, Eshon Muhammadxoja valadi Eshon Kamolxoja, Eshon Imomxoja valadi Eshon Doniyolxoja, Ubaydullohxoja valadi Eshon Abdurahmonxoja qozi shaxsan o‘zlari uchun;
Mazkur Eshon Shohyunusxoja umumiy shar’iy vakil sifatida To‘raxoja valadi Xoja Azizlar va mazkur Xoja Azizlarning qizlari – Oyimxon oyim, Podshohxon oyim, Sharofatxon, Tojniso oyim va mazkur Abdurahmonxojaning qizlari – Rohila podshoh, Ruqiya podshoh va Eshon Qo‘zixonning qizi Oyim podshoh va Eshon Shodixojaning qizi Azima podshohning shar’iy iqrorlarini aytgan. Hammalari qat’iy ta’kidlaganlarki, mazkur hududning g‘arb tarafidagi chorak qismi butun huquq va murofiqlari[5] bilan qozi Mulla Muhammad Muhiddinxoja Eshonning haqqi va merosiy mulkidir. Mazkur chorak qismda bizning haqqimiz, da’vomiz va xusumatimiz yo‘q.
Guvohlar: Shohsayidxoja valadi Shohobidxoja, Abduxoliqxoja valadi Muhammad G‘ozixoja – har ikkalasi maqbul va taniqli odamlar. Vasiqa aslidan xato va o‘zgartirishlarsiz ko‘chirilgani ta’kidlangan. Asl vasiqada quyidagilarning muhrlari borligi qayd etilgan: Qozi Mulla Muhammadsharifxoja Eshon, Qozi Sayidboqixon Eshon, Qozi Mulla Abdullohxon maxdum, Azizlarxoja Eshon a’lam, Mulla Abdurasul a’lam, Najmiddinxoja a’lam, Mulla Zohir a’lam, Ibrohim maxdum muftiy, Umaralixoja muftiy, Mulla Orifxon muftiy. 1301 yil shavvol/1884 y. iyul oyida mazkur vasiqa Toshkent shahridagi podshohlik mahkamasiga topshirildi.
Vasiqaning oxirgi satrida o‘zbek tilida quyidagi jumla bitilgan: “Shahar hokimi amri bila ko‘fiya (kopiya) uchun yozilib muhr qilindi 1884 yilda 26 iyul oyida”.
Muhrlar:
1) Qozi Muhammadsharifxoja ibn Podshohxoja Umariy, 1288/1871-72. 4,5 sm (dumaloq);
2) Nachalnik goroda Tashkenta. 3 sm (dumaloq).
№ 5
Fors tilida.
Da’vo. Muhammad Muhiddinxojaning vakili shunday arz qilgan: hujjatga ko‘ra Abdukarimjon nomli kishi zimmasida men vakil bo‘lgan kishining haqqi bor: yuqorida aytilgan mablag‘ning 99 so‘m 60 tiyini Gulbozor rastasidagi hujralik bir do‘konning ijarasi va mazkur mablag‘dan 165 so‘m Oqqo‘rg‘on mavzesida joylashgan marhum qozikalon Isoxoja Eshon madrasasi yerlarining 14 yillik tanobona solig‘idir. Mana shu mablag‘ning hammasi, ushbu hujjatga ko‘ra, dars bergani haqqi sifatida men vakil bo‘lgan kishiga taalluqlidir va vakil sifatida menga to‘lanishi lozim. Men uni shar’iy asosda o‘z muakkilimga (vakil bo‘lgan kishimga) topshiraman. Agar ular (ya’ni, Abdukarimjon) bundan bosh tortsalar, siz muhtaram islom qozilari va hokimlardan adolatli hukm chiqarishingizni talab qilamanki, to haq o‘z joyida qaror topsin. Shuningdek, men vakil bo‘lgan kishining ushbu hujjatga ko‘ra boshqa da’vosi ham bor.
№ 6
Fors tilida. 1275/1859 y.
Vasiqa. Hakimxoja Eshonning qizi Katta Oyimning bir bo‘lak yer va unda joylashgan tegirmonlarga egalik huquqini tasdiqlashga oid.
Toshkent shahrida Xojako‘chasi mahallasida joylashgan bir bo‘lak yerda ikki juft tegirmon va uning tosh, temir va g‘ishtdan bo‘lgan asbob-anjomlari mavjud. Mazkur yerning chegaralari: g‘arb tarafdan butunlay umumiy yo‘lga tutashgan; shimolda umumiy ariq o‘zaniga, sharqda ba’zan Norbo‘taning matrukasiga, ba’zan xususiy yo‘lga, janubda butunlay xususiy yo‘lga tutashgan. Mazkur tegirmon suvining kirish joyi shimolda va chiqish joyi janubdadir. 1280 yil zulqa’da/1864 y. may oyida o‘zi kasal bo‘lgan Eshon Muhammadxoja valadi shahid Eshon Yusufalixoja qozining shar’iy vakili bo‘lgan Ismoil valadi Bo‘ronboy to‘g‘ri va shar’iy asosda iqror bo‘lgan: jami tegirmonlar va ularning asbob-anjomlari hamda mazkur yer bo‘lagi barcha huquq va murofiqlari bilan Katta Oyim binti Hakimxoja Eshon mudarrisning mulkidir. Bu mulkga boshqa hech kimning haqqi va da’vosi yo‘qligini tasdiqlovchi maqbul guvohlar: Homidxoja Eshon valadi Azizxoja Eshon va Ayubxoja valadi Muhammad Zohidxoja Eshon.
Muhrlar:
1) Mulla Abdurasul ibn Mulla Mirashur muftiy, 12…?. 2,2×2 sm (sakkizburchak);
2) Mulla Mirxoldor ibn Mulla Rahimjon oxund muftiy,1289/1872-73 y.; 3 sm (dumaloq);
3) Muhammad Ibrohim maxdum ibn Domulla Sulton muftiy a’lam, 1283/1866-67 y. 1,8×2,2 sm (sakkizburchak);
4) Mahmudxoja qozi ibn Xonxoja Siddiqiy, 1275/1858-59 y.;. 4 sm (dumaloq);
5) Umaralixoja ibn Norxoja Eshon muftiy, 1276/1859-60 y.; 2,4×2,8 sm (suyri).
№ 7
Fors tilida. 1292/1875 y.
Ibro. Yo‘ldoshmuhammadning o‘z otasidan meros qolgan 209 tangani Muhiddinxojadan olgani haqidagi iqrori.
1292 yil 10 jumod ul-oxir/1875 y. 14 iyulda 17 yoshli qalin qoshli, chap ko‘zida jarohatdan qolgan dog‘ va tomog‘ida bo‘qog‘i bor Yo‘ldoshmuhammad valadi Mulla Abdukarim jarchiboshi to‘g‘ri va shar’iy asosda iqror bo‘lgan: o‘zimning merosiy haqqim bo‘lgan marhum otamning matrukasidan 209 dona yettilik vazndagi tangani Domulla Muhiddinxoja qozi valadi marhum Hakimxoja qozikalondan shar’iy asosda to‘la olganman. Mazkur qozining zimmasida mening haqqim qolmadi va unga bu mablag‘ yuzasidan hech qanday da’vom yo‘q. Men bu davrda yoki kelajakda ushbu mablag‘ yuzasidan yoki boshqa vajdan biron da’vo qilsam, islom qozilari ushbu vasiqaga binoan ish ko‘rsinlar. Iqror bo‘luvchining bu so‘zlarini uning onasi Sanam bibi binti Sotiboldiboy tasdiqladi.
Muhr:
Qozi Abdullohjon ibn qozi Bobojon marhum, 1288/1871-72 y.; 4 sm (dumaloq).
№ 8
Fors tilida. 1294/1877 y.
Ibro vasiqasi. Eshon Hodixojaning qizi Sora pocha 20 tilla mablag‘ va bitta sigir evaziga o‘zining hovli va yerdagi hissasidan Hodixojaning o‘g‘illari Sayidumarxoja va Sayidusmonxoja foydasiga voz kechishi.
Toshkent shahri Qizilqo‘rg‘on mahallasidagi bir hovlining chegaralari: g‘arbda butunlay umumiy yo‘lga, shimolda va sharqda butunlay Muhiddinxoja qozi valadi marhum Hakimxoja Eshon qozikalon, janubda xuddi g‘arbdagidek (umumiy yo‘lga) tutashgan. Oraliqdagi barcha belgilar ma’lum.
1294 yil zulhijja oxiri/1877 y. dekabrda Sora pocha binti Eshon Hodixoja to‘g‘ri va shar’iy asosda iqror bo‘lgan: Umarxojadan olingan 20 tilla mablag‘ va bitta sigir evaziga mazkur Hodixojaning o‘g‘illari Sayidumarxoja va Sayidusmonxojaga bo‘lgan jami da’volarimdan voz kechdim. Eshon Hodixoja matrukasidagi o‘z hissamga bo‘lgan da’vomdan, mazkur (yuqoridagi) hududga bo‘lgan da’vomdan ham ular ikkalasi foydasiga voz kechdim. Mening hech qanday haqqim qolmadi.
Muhrlar:
1)Qozi Sayidboqijon ibn Abulqosimxon Eshon Alaviy, 1291/1874-75 y.; 4 sm (dumaloq);
2) Mulla Abdurasul valadi Mirashur a’lam, 1282/1862 y.; 3 sm (dumaloq);
3) Qozi Muhammadsharifxoja ibn Podshohxoja Umariy, 1288/1871-72 y.; 4,5 sm (dumaloq);
4) Qozi Abdullohjon ibn qozi Bobojon marhum, 1288/1871-72 y.; 4 sm (dumaloq);
5) Qozi Muhammad Muhiddinxoja ibn Muhammad Hakimxoja Eshon qozikalon 1286/1870 y.; 4 sm (dumaloq);
6) Muhammadkarim maxdum ibn Domulla Sulton muftiy a’lam, 1283/1866-67 y.; 1,2×2,2 sm (sakkizburchak).
№ 9
Fors tilida. 1296/1879 y.
Ijara vasiqasi. Muhammad Muhiddinxoja qozining o‘z yerlarining bir qismini 4 oyda to‘lanishi shart bo‘lgan 150 rus so‘mi evaziga 6 oy muddatga Qalandarxoja va Normuhammadboyga ijaraga berganligi haqida.
Toshkent shahri tashqarisidagi Qizilqo‘rg‘on mavzesidagi Labzah arig‘i bo‘yidagi turli ziroatlar eksa bo‘ladigan bir bo‘lak yerning chegaralari: g‘arbda butunlay Fosira arig‘iga, sharqda butunlay boshqa xojalarning umumiy yeriga, shimolda butunlay marhum Xoja Eshonning vorislari mulkiga, janubda butunlay Qaromutning umumiy yo‘liga tutashgan.
Mazkur mavzeda joylashgan yana bir bo‘lak ekinzor yerning chegaralari: g‘arbda ba’zan umumiy yo‘lga, ba’zan Mulla Mirrahim valadi Sodiqboyning dardast yeriga, sharq va janubda butunlay Nashib arig‘iga, shimolda butunlay mazkur Qaromutning umumiy yo‘liga tutashgan. Oraliqdagi barcha belgilar ma’lum.
1296 yil rabi’ us-soniy boshida/1879 y. mart oyining oxirida Qalandarxoja valadi Sarimsoqxoja va Normuhammadboy valadi Turdiboy Mirzo to‘g‘ri va shar’iy asosda ushbu mazmunda iqror bo‘lishgan: birinchi hudud to‘laligicha va ikkinchi hududning g‘arb tarafdagi choragi Muhammad Muhiddinxoja qozi valadi marhum Hakimxoja Eshon qozikalonning haqqi va merosiy mulkidir. Biz mazkur hududlarni har biri 5 tangalik yettilik vazndagi sof kumushdan bo‘lgan 150 rus so‘miga to‘rt oy muddatda to‘lash sharti bilan mazkur sanadan boshlab, 6 oyga shar’iy asosda ijaraga oldik. Mazkur yerlar biz iqror bo‘luvchilarning qo‘lida ijara tariqasidadir, tamlik[6] tariqasida emas. Bizning bu yerlarga (ijara huquqidan) boshqa hech qanday haqqimiz, aloqamiz va da’vomiz yo‘q.
Muhr:
Qozi Muhammadsharifxoja ibn Podshohxoja Umariy, 1288/1871-72 y.; 4,5 sm (dumaloq).
№ 10
Fors tilida. 1293/1876 y.
Ibro. Ubaydulloh valadi marhum Mulla Kamol va uning onasi Latifa bibi binti Izzatullohning Eshon Muhammad Muhiddinxoja qozining qo‘lida saqlanayotgan 106 tilla mablag‘ hisobidan olgan pullari haqida.
1293 yil muharram/1876 y. fevralda 17 yoshli Ubaydulloh valadi marhum Mulla Kamol to‘g‘ri va shar’iy asosda iqror bo‘lgan: har biri bir shar’iy misqol bo‘lgan 16 tillani Eshon Muhammad Muhiddinxoja qozi valadi Hakimxoja qozikalondan unga mening vasiyim Mullo G‘ilmon topshirgan 106 tilla mablag‘ hisobidan bir yillik oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa sarf-xarajatlar uchun oldim. Mening onam Latifa bibi binti Izzatulloh to‘rt yil mobaynida oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa sarf-xarajatlar uchun 41 tilla va 30 fulus[7] mablag‘ni turli vaqtlarda olgan va biz bunga shar’iy asosda iqror bo‘lganmiz. Mazkur 106 tilla mablag‘dan Eshon Muhammad Muhiddinxoja qo‘lida 49 tilla qolgan. Mening va mazkur Latifa bibining boshqa hech qanday da’vomiz yo‘q.
Muhr:
Qozi Abdullohjon ibn qozi Bobojon marhum, 1288/1871-72 y.; 4 sm (dumaloq).
№ 11
Fors tilida. 1295/1878 y.
Ibro. Xoliqbek mutavallining Eshon Muhiddinxoja qozidan Jumanbiy madrasasining vaqfiga tegishli bo‘lgan 56 rus so‘mini olganligi va talab qilishganda uni darhol to‘lashga roziligi haqida.
1295 yil ramazon/1878 y. avgustda Taxtapul mahallasida yashovchi Xoliqbek mutavalli valadi Mo‘minbek to‘g‘ri va shar’iy asosda iqror bo‘lgan: Jumanbiy madrasasining vaqfiga tegishli bo‘lgan 56 rus so‘mini Eshon Muhiddinxoja qozi valadi Hakimxoja qozikalon qo‘lidan oldim. Men iqror bo‘luvchi, vazifadorlardan kimki vaqfnoma vasiqasi orqali mazkur mablag‘ni mendan talab qilsa, uni darhol to‘layman.
Muhr:
Qozi Abdullohjon ibn domulla qozikalon Bobojon marhum, 1304/1886-87 y.; 4 sm (dumaloq).
№ 12
Fors tilida. 1295/1878 y.
Ibro. Abdurahmonning otasi Bo‘riboyning matrukasiga oid va Oqilboy valadi Boymuhammadning zimmasida bo‘lgan 16 tillaning Eshon Muhiddinxoja vositachiligida qarzdor Oqilboyning hovlisini sotish orqali undirilishi.
1295 yil rajab oyi boshida/1878 y. iyun oyi so‘ngida Janggoh mahallasida yashovchi 43 yoshlik sariqdan kelgan, sarg‘ish soqollik va qalin qoshlik Abdurahmon valadi Bo‘riboy to‘g‘ri va shar’iy asosda iqror bo‘lgan: men 66,5 kumush tangani Eshon Muhiddinxoja qozi valadi Hakimxoja qozikalon qo‘lidan oldim. Bu pul otamning matrukasiga oid 16 tilla hisobidan bo‘lib, mazkur mablag‘ Oqilboy valadi Boymuhammad zimmasida qarz edi. Qarzdor Oqilboyning o‘zi hozir bo‘lmagani uchun uning shar’iy tilxati asosida mazkur Oqilboyning mulkiga qarashli chegaralari ma’lum bir hovli yirik ulamolar rivoyatlariga asosan Bo‘riboyning qarzini uzish uchun mazkur 16 tilla mablag‘ga sotildi. Xullas, iqror bo‘luvchining mazkur matruka yuzasidan Eshon Muhiddinxoja qozi zimmasida hech qanday haqqi qolmadi va unga nisbatan boshqa da’vosi yo‘q.
Muhr:
1) Qozi Abdullohjon ibn domulla qozikalon Bobojon marhum, 1304/1886-87 y.; 4 sm (dumaloq);
2) Qozi Sayidboqijon ibn Abuqosimxon Eshon Alaviy, 1291/1874-75 y.; 4 sm (dumaloq).
№ 13
O‘zbek tilida.1879 y.
Tilxat. Muhammadgiroy Buxoro‘fning Miryusuf Bekchuringa tegishli pulni vakolat xati asosida Eshon Muhiddinxoja qozidan olgani haqida.
Hujjatning to‘liq matni:
Menki, Mulla Muhammadgiroy Mullo Muhammadali o‘g‘li Buxoro‘f Koshg‘ar mahallasidagi anhor suvini bo‘yidagi Miryusuf to‘ra Bekchurinni hovlisini Toshkand shahrini qozisi Muhammad Muhiddinxoja Muhammad Hakimxoja Eshon qozikalon o‘g‘li vakil bo‘lib, mazkur Bekchurinni tarafidan mazkur hovlini 1550 so‘mga sotganlari uchun mazkur qozidan mazkur pulni hammasini men mazkur Buxoro‘f to‘ra mazkur Bekchurin to‘ra tarafidan bul hujjat xati orqasiga yozilgan vakolat xat bila qo‘limg‘a oldim. Emdilikda mazkur puldan mazkur qozida hech bir nimarsa qolmadi. Shul erdi bo‘lgan hodisa, rostligina man Buxoro‘f to‘ra qo‘lim qo‘yib muhrim bosdim. 23 may 1879 yilda.
Muhr:
Muxamed’ Girey Buxoro‘f, 2,5 sm (dumaloq).
№ 14
Fors tilida. 1305/1887 y.
Ibro. Burchmulla qishlog‘ida yashovchi Mulla Aziz valadi Imommuhammadning bozorda yo‘qotib qo‘ygan 17 so‘m pulni Eshon Muhiddinxojadan olgani va boshqa hech qanday haqqi va da’vosi yo‘qligi haqida.
1305 yil 23 rabi’ us-soniy/1888 y. 7 yanvarda Burchmulla qishlog‘ida yashovchi 53 yoshlik Mulla Aziz valadi Imommuhammad valadi Rahimboy to‘g‘ri va shar’iy asosda ushbu mazmunda iqror bo‘lgan: men o‘zimning haqqim va mulkim bo‘lgan, podshohlik bozorida yo‘qotganim har biri yettilik vazndagi besh tangaga barobar bo‘lgan 17 so‘m rus qog‘oz aqchasini janob islom qozisi Eshon Muhammad Muhiddinxoja valadi Hakimxoja qozikalondan oldim. Mazkur mablag‘ yuzasidan men iqror bo‘luvchining bundan buyon hech qanday haqqi va da’vosi yo‘q.
Asl toshkentlik bo‘lgan ikkinchi iqror bo‘luvchi Muhammadnosir valadi Muhammadrasul o‘zining mulozimi mazkur Mullo Azizni kafillikga oladi. Hujjat ostiga turkiyda qo‘l qo‘yganlar: Mulla Aziz valadi Imom Muhammad, Muhammadnosir valadi Muhammadrasul va Maston valadi Xudoynazar.
Muhr:
Muhammad Muhiddinxoja qozi ibn Muhammad Hakimxoja Eshon qozikalon Alaviy, 1304/1886-87 y.; 4 sm (dumaloq).
№ 15
O‘zbek tilida. 1314/1897 y.
Vasiqa. Sayidalixojaning o‘z amakisi ta’sirida Muhiddinxoja Eshonga qilgan tuhmat va bo‘htonlaridan voz kechib tavba qilgani haqida.
1897 y. 19 may /1314 yil 29 zulhijjada Toshkent shahri Sebzor dahasi Qoziko‘cha mahalla fuqarosi 25 yoshlik Sayidalixoja marhum Zayniddinxoja chitfurush o‘g‘li o‘z ixtiyori bilan shar’iy iqror qildi: men iqror bo‘luvchi o‘z amakim Mansurxoja Rahmatullohxoja Eshon o‘g‘li ig‘vosi tufayli Sebzor dahasi qozisi janob Muhammad Muhiddinxoja Eshon valadi Hakimxoja qozikalonning ustlaridan behuda va yolg‘on arizalar berib, bo‘hton va tuhmat da’volar qilish uchun mazkur Mansurxojani vakil aylagan edim. Endi men shunga iqrormanki, mening mazkur qoziga nisbatan hech qanday haqqim va da’vom yo‘q va men iqror qilguvchi mazkur Mansurxojaning vakolatini bekor qilaman. Qilgan bo‘hton va tuhmatlarim uchun tavba va istig‘for keltiraman deb ishonchli kishilar huzurida ushbu vasiqa tuzildi.
Guvohlar: Abduraufxoja Eshonxoja o‘g‘li, Nasridddinxon Bahriddinxon o‘g‘li.
Toshkent shahri Ko‘kcha dahasi qozisi Abdurashidxoja YAqubxoja a’lam o‘g‘li qo‘l qo‘yib muhr bosgan.
Muhrlar:
1) Narodnago sud’i Kukchinskoy chasti gor. Tashkenta Sыr’-darin obl. 3,5 sm (dumaloq);
2) Toshkent shahri Ko‘kcha dahasi qozisi.
№ 16
O‘zbek tilida. 1316/1898 y.
Tilxat. Rajabbek to‘qsobaning polkovnik Bobobekning vorislari vasiysi sifatida polkovnik Bobobekning qarzini to‘lashga ajratilgan arobani Muhiddinxoja Eshonga sotib, pulini to‘la olganligi haqidagi iqrori.
1898 y. 12 sentyabr/1316 yil 8 jumod ul-avval oyida men tubanda qo‘l qo‘yuvchi Shayx Xovand Tahur dahasi eski Yakkabozor mahallasi fuqarosi marhum polkovnik Bobobekning jami vorislari mutasaddisi va shar’iy vasiysi Rajabbek to‘qsoba marhum Hakimbek parvonachi o‘g‘li mazkur polkovnik Bobobekning qarziga xatlanib sotilib berishga tayin qilingan bir o‘ro‘siy arobani ressorlik va to‘shaklik asboblari bilan janob Sebzor dahasi qozisi Muhammad Muhiddinxoja Eshon valadi Hakimxoja qozikalonga 300 rus so‘mi evaziga uzil-kesil sotdim va pulini to‘la oldim. Mazkur arobani asboblari bilan janob qoziga topshirdim. Endilikda mazkur aroba va uning puli yuzasidan mazkur qozi zimmasida hech qanday haqqim va da’vom yo‘q. Muhammadrajabbek Hakimbek o‘g‘li qo‘lim qo‘ydim.
№ 17
Fors tilida. 1304/1887 y.
Ibro. Suyundukboy qozoq Qoratoyboy o‘g‘lining 9 oylik xizmat haqqini Mulla Muhammad Muhiddindan to‘la olganligi va boshqa da’vosi yo‘qligi haqidagi iqrori.
To‘liq matni: tarix 1304 yil jumod ul-avval oyining 19 kunida/1887 y. 12 fevralda Suyundukboy qozoq az jamoa-i Bukachi o‘z iqrori bilan 29 yoshga kirgan soqoli yo‘q, qo‘y ko‘zlik, o‘ng chakkasida kichkina xoli bor, Oqsuv bo‘lisi Musabekga qaragan Norbek istarshina qo‘l ostida turg‘uvchi Qoratoyboy o‘g‘li Toshkent qozixonasig‘a kelib, o‘z ixtiyori va rizoligi birlan iqrori shar’iy qilib aytdiki, Mulla Muhammad Muhiddinxoja Eshon qozi janob domulla Muhammad Hakimxoja Eshon qozikalon-i marhum o‘g‘illarida 9 oylik xizmat haqqim bor erdi. 3,5 tillo-i royij ul-vaqt har qaysi tillosi 19 tanga-i nuqra-i Xo‘qand erdi, qo‘limg‘a qabz-i shar’iy qilib oldim. Endilikda mazkur Eshon-i qozida hech vajhdin va hech sababdin haqqim qolmadi. O‘z ixtiyorim va rizoligim birlan Eshon-i Qozi-yi mazkur havlilaridan chiqib, o‘z og‘olarim Nurlibek Qoratoyboy-i mazkur o‘g‘li va yana Momoyboy Jong‘osiqboy o‘g‘illari birlan o‘z yurtimg‘a ketaman, dedi. Surati hodisa shul erdiki, Sebzor qozixonasida bir necha musulmonlar huzurida xat yozilib, muhr bosildi. Suyundik-i mazkur xat bilmagan sababli iltimosi bo‘yicha man Abduraufxoja Abdurahimxoja o‘g‘li yozib qo‘lim qo‘ydim. Nurlibek-i mazkur xat bilmagani sababli tamg‘am soldim. Man Momoy-i mazkur tamg‘am bosdim. Seshanba 31 dalvda 1887 yil.
Muhr: Qozi Muhammadsharifxoja ibn Podshohxoja Umariy, 1288/1871-72 y.; 4,5 sm (dumaloq).
№ 18
Fors tilida. 1306/1889 y.
Iqrornoma. Muhammadalining Muhammad Muhiddin qozi xonadonida ilm o‘rganish uchun turganida qozining xizmatlarini bajargani uchun xizmat haqqi talab qilmasligi haqidagi iqrori.
Tarix 1306 yil 22 jumadul avval/1889 y. 23 fevralda Oxund Guzari mahallasida yashovchi 18 yoshlik Muhammadali valadi marhum Bahodir no‘g‘ay o‘z ixtiyori bilan to‘g‘ri va shar’iy asosda ushbu mazmunda iqror bo‘lgan: shul xususdakim, men iqror bo‘luvchi Mulla Muhammad Muhiddinxoja Eshon qozi valadi domulla Muhammad Hakimxoja Eshon qozikalon uyida o‘qish va ilm o‘rganish uchun turar ekanman, qo‘limdan kelgancha janob qozining xizmatlarini xizmat haqqisiz va biron narsa talab qilmasdan bajaraman. Mazkur qozi ruxsatisiz hech qayerga bormayman. Agar men iqror bo‘luvchiga samoviy ofatlar yetib kasal bo‘lsam yoki o‘lib qolsam, mazkur qoziga nisbatan hech qanday shikoyat va da’vom yo‘q. Ushbu Muhammadali va Mullajon valadi Abdulatifamak mazkur ishga rozi bo‘lib, iltimos qilganlari sababli men Mulla Toshmuhammad Sultonboy o‘g‘li qo‘lim qo‘ydim.
Guvohlar: Usmonxoja Dadaxoja o‘g‘li, Mulla Jamoliddin Bekmuhammad o‘g‘li, Mulla Muhammadqosim Muhammadolim o‘g‘li.
Manki Ko‘kcha qozisi mazkur kishilarni bo muboshirati Mullajon-i mazkur viloyat ba viloyat umumat be iqrori mazkur muqir-i mazkur dar majlisi mazkur xolis guvoh aylab, ushbuni isbotini qo‘lim qo‘yib muhrim bosdim.
Muhr: Qozi Abdullohjon ibn qozi Bobojon oxund marhum, 1288/1871-72 y.; 4 sm (dumaloq).
№ 19
O‘zbek tilida. 1897/1315 y.
Vasiyatnoma. Toshkent shahri Xojako‘cha mahallasidagi bir bo‘lak yerning Sabriniso oyim tarafidan vafotidan so‘ng sotilib, puli dafn marosimi xarajatlariga ishlatilishi uchun o‘z ukasiga vasiyat qilingani haqida.
Toshkent shahri Xojako‘cha mahallasidagi xona daftarida 931-nomerda bo‘lgan ichida tegishli asboblari bilan ishlab turgan 2 ta tegirmoni bo‘lgan, maydoni 354 sarjinlik bir bo‘lak yerning chegaralari: g‘arb tarafi 70 gaz-arshin hammasi umumiy katta ko‘chaga, sharq tarafi ham 70 gaz bo‘lib, ba’zan Isoboy Nurboy o‘g‘li mulkiga, ba’zan Ziyoboy Bekbo‘ta o‘g‘li mulkiga, ba’zan xususiy o‘tish yo‘liga, shimol tarafi 28 gaz bo‘lib, ba’zan mazkur Isoboy mulkiga, ba’zan katta suvga, ba’zan katta ko‘chaga, janub tarafi 63 gaz bo‘lib, ba’zan xususiy o‘tish yo‘liga, ba’zan katta suvga tutashgan. To‘rt tarafi ma’lum.
1897 yil 7 iyulda, ya’ni 1315 yil 19 safarda 46 yoshlik Sabriniso oyim marhum Muhammadaminxoja Eshon qizi o‘z roziligi va ixtiyori bilan sihatlik vaqtida mazkur muhr bosuvchi qozi huzurida hozir bo‘lib, shar’iy ushbu mazmunda iqror bo‘lgan: men iqror bo‘luvchi shuni vasiyat qilamanki, o‘z inim Sayidahmadxoja Eshon Muhammadaminxoja o‘g‘lini vasiy-i om qildim, shu mazmundakim mazkur vasiy men iqror bo‘luvchi o‘lganimdan so‘ng mening merosiy mulkim va sotib olgan haq va mulkim bo‘lgan mazkur bayon qilingan hududning 140 bo‘lagidan 33 bo‘lagini sotib, pulini mening go‘r, kafanim, ma’raka va undagi shar’iy sadaqalarga sarf qilib, ortganini o‘zi olsin. Mazkur vasiyatni mazkur vasiy qabul qildi. Hodisa shul erdi yozildi. Vasiyat qiluvchi tarafidan Mulla Muhammadrahimxoja hoji muftiy Sarimsoqxoja Eshon o‘g‘li qo‘l qo‘ygan. Guvohlar: Mulla Alimuhammad Ortiqshayx o‘g‘li, Usmonxoja Dadaxoja Eshon o‘g‘li. Toshkand shahrini Sebzor dahasini qozisi Muhammad Muhiddinxoja qozi imzosi.
Muhr: Sudya Sibzarskoy chasti goroda Tashkenta Sir’-Dar’inskiy oblasti., 3 sm (dumaloq).
Shovosil Ziyodov, t.f.n.
G‘ulom Karimov
[1] Yusupov Sh. Tarix va adab bo‘stoni. Toshkent: Ma’naviyat, 2003. – 65 bet.
[2] O‘rinboyev A. Sharafiddin Ali Yazdiy va uning Zafarnoma asari qo‘zlyozmasi // Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Nashrga tayyorlovchi, so‘zboshi, izoh va ko‘rsatkichlar muallifi A. O‘rinboyev. Toshkent: Fan. 1972. – B. 9-20.
[3] Matruka – meros olingan yer-mulki.
[4] Tarxon arig‘ining nomi hujjatlarda Darxon shaklida ham yozilgan. Uning qadimgi nomi Tarxon bo‘lib, Darxon keyinchalik o‘zgargan shaklidir.
[5] Ya’ni, egalik huquqidan kelib chiqadigan jihatlar.
[6] Tamlik – biron narsaning xususiy mulk sifatida in’om qilinishi.
[7] Fulus – mayda mis chaqa.
https://shosh.uz/uz/toshkent-qozikaloni-sebzor-dahasi-qozisi-muhammad-muhiddinxoja-faoliyati/