Toshentdagi jadidchilik

Post Views:
5 373

TOSHKENTDAGI JADIDCHILIK – 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida Turkiston mintaqasi va unga tutash hududlar hayotida muhim ahamiyat kasb etgan ijtimoiy-siyosiy ma’rifiy harakatning tarkibiy qismi. Bu harakat dastlab 19-asrning 80-yillarida Qrimda Ismoilbek Gasprinskiy rahbarligida vujudga kelgan. Turkistonda jadidchilik harakati vujudga kelishida samarqandlik Mahmudxo‘ja Behbudiy muhim rol o‘ynagan. Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ubaydulla Asadullaxo‘jayev (Ubaydulla Xo‘jayev), Toshpo‘latbek Norbo‘tabekov bu harakat tepasida turgan. Munavvarqori Toshkent jadidlarining otasi deb e’tirof etilgan.

Jadidlar musulmon maktablarining ta’lim usuli va dasturlarini isloh qilib, yangi usul (jadid) maktablari ochishgan. 1900 yil Toshkentda Munavvarqori tashkil qilgan yangi usul maktabi ish boshlagan. Keyinchalik u namuna maktabiga aylantirilib, unda 5–6 sinf kabi yuqori sinflar bo‘lgan. Toshkentlik ma’rifatparvar Saidrasul Saidazizov shaharda yangi usuldagi mahalliy maktablar ochgan, ularni rus-tuzem maktablaridagi ta’lim-tarbiya metodikasi asosida ishlangan dastur va darsliklar bilan ta’minlagan, o‘zi ham o‘qituvchilik qilgan. Uning «usuli savtiya» («tovush usuli») metodidagi «Ustozi avval» (1902) darsligi 17 marta nashr etilgan. Munavvarqorining «Adibi avval», «Adibi soniy» (1907), Abdulla Avloniyning «Birinchi muallim» (1910), «Ikkinchi muallim» (1912) kabi darsliklari chop qilingan.

Jadidchilik harakati davomida ularning o‘z matbuoti shakllandi. Jadidlar Toshkentda 1905–06 yillarda «Taraqqiy» (muharriri – Ismoil Obidiy), «Xurshid» (muharriri – Munavvarqori), 1907–08 yillarda «Shuhrat» (muharriri – Abdulla Avloniy), «Osiyo» (muharriri – Ahmadjon Bektemirov), «Tujjor» (muharriri – Saidkarimboy Saidazimboy o‘g‘li), 1913 yilda «Sadoyi Turkiston» (muharriri – Ubaydulla Xo‘jayev), 1917–18 yillarda «Najot» (muharriri – Munavvarqori), «Kengash» (muharrirlari – Ahmad Zakiy Validiy va Munavvarqori), «Turon» (muharriri – Muhammad Amin Afandizoda, Abdulla Avloniy), «Ulug‘ Turkiston» (muharriri – Kabir Bakirov), «SHo‘roi Islom» (muharriri – Abdulla Battol), «Turk so‘zi» (muharriri – Temurbek Xudoyorxonov), «Turk eli» (tahrir hay’ati) kabi gazetalar va 1915 yil «Al-isloh» (muharriri – Abdurahmon Sodiq o‘g‘li) jurnalini nashr qilgan.

Bu davrda jadidlar ijtimoiy-siyosiy kuch sifatida ham ko‘rindi. Sirdaryo viloyatidan Rossiya davlat dumasi a’zoligiga saylangan Toshkentlik Abduvohidqori Abduraufqoriyevga Toshkent, Chimkent va boshqa joylarning aholisidan 12 moddadan iborat talabnomani davlat dumasiga topshirish yuklandi. 1907 yil fevral–iyun oylarida bo‘lgan birinchi davlat dumasi majlisida bu hujjatni musulmon fraksiyasining raisi Biglovga topshirgan Abduvohidqori oradan ko‘p o‘tmay qamoqqa olindi va Tulaga surgun qilindi. Abduvohidqori va Ubaydulla Xo‘jayev mashhur rus yozuvchisi L.N.Tolstoy bilan uchrashib, u bilan davrning o‘tkir mavzulari bo‘yicha munozara qilgan.

Mardikorlikka olish (1916) davrida huquqshunos Ubaydulla Xo‘jayev raisligida «Turkiston mardikorlikka olish qo‘mitasi» tuzilib, u millatparvar boy Mirkomilboy Mirmo‘minboyev bilan birgalikda Rossiya jamoatchiligining e’tiborini bu masalaga jalb etish, farmonni bekor qildirish uchun Petrogradga yo‘l oldi. Davlat dumasining 1916 yil 13 va 15 dekabrda o‘tgan majlislarida podsho Nikolay II ning 1916 yil 25 iyundagi farmoni Rossiya imperiyasining qonunchiligida ko‘rsatilgan hollarga zid ekani tan olindi. Jadidlarning mardikorlarni yurtiga qaytarishga urinishlari 1917 yil fevral inqilobi boshlanishi bilan to‘la amalga oshdi.

1917 yilda boshlangan jadidchilik harakatining yangi bosqichida Toshkentlik taraqqiyparvarlar ham muhim rol o‘ynadi. «Turon» uyushmasi zaminida 1917 yil 14 martda «SHo‘roi Islomiya» jamiyati (tashkiloti) tuzildi (asoschilari Munavvarqori, Abduvohidqori, Ubaydulla Xo‘jayev). Jamiyat dasturini Munavvarqori yozgan. Toshkentda «SHo‘roi Islomiya», «Turon», «SHo‘roi Ulamo», «Ittifoqi muslimin» kabi tashkilotlar faoliyat ko‘rsata boshladi.

1917 yil 17–20 sentyabrda Toshkentda bo‘lib o‘tgan Turkiston va Qozog‘iston musulmonlarining qurultoyida «SHo‘roi Islomiya» va «SHo‘roi Ulamo», «Turon» va boshqa siyosiy tashkilotlarni birlashtirish yo‘li bilan «Ittifoqi muslimin» siyosiy partiyasini tuzishga kelishildi.

Turkistondagi dastlabki oliy o‘quv yurti – Turkiston xalq universiteti (hozirgi O‘zbekiston milliy universiteti)ning 1918 yilda Toshkentda ochilishi ham jadidlar faoliyati bilan bog‘liq. Munavvarqori Abdurashidxonov tashabbusi bilan 1918 yil 12 mayda Turkiston xalq universiteti tarkibida Musulmon xalq dorilfununi tashkil qilindi. 1919 yil Toshkentning Eski shahar qismida jadidlar tashabbusi bilan Turkiston xalq konservatoriyasining milliy (Eski shahar) bo‘limi tashkil etildi.

«Toshkent» ensiklopediyasi. 2009 yil