Тецуо МИУРА (1931–2010)

ИДИШДАГИ ВАТАН^[1]

Ҳикоялар

Рус тилидан

 Ортиқбой АБДУЛЛАЕВ

таржимаси

Адиб 1931 йилда Япониянинг Хатинохе шаҳарчасида туғилган. Токиодаги Васеда университетининг француз адабиёти факультетини тамомлаган.  Дастлабки ҳикояси  “Ўн беш ёшга тўлганимда” деб номланиб, у 1955 йилда эълон қилинган.

 “Сабр дарёси”, “Юта ва унинг дўстлари” номли ҳикоялари адибга машҳурлик олиб келди. “Пистолет ва ўн беш ҳикоя”, “Адашган шуълалар” номли ҳикоялар тўплами япон насри тараққиётида ўзига хос ўрин эгаллади.

Адиб 2010 йилда вафот этди.

I

Дам олиш кунлари у шаҳарда сандироқлаб юрарди. Ҳаво очиқ бўлса кедасини олиб, ёмғир ёғаётган булутли кунларда резина этикда, ранги ўчиб кетган соябонда ташқарига чиқар, трамвай ёки автобусга тушиб, боши оққан ёққа қараб кетаверар эди.

Ўзи чекмаса ҳам тамаки дўконидан бир қути сигарета сотиб олгач, “яқин атрофда кўп қаватли уйлар борми?”, деб сўрарди. Кутилган жавобини олгач, уйга қандай борилишини суриштирар, уни топгандан кейин яна сўроқни давом эттирарди:

– Бу ерда Митобэ Миса исмли қиз яшамайдими?

Исмини нотўғри айтмадиммикин, деган хавотирда қизнинг қиёфасини икки-уч сўз билан таърифлар ва яна қўшиб қўярди:

– Ёши ўн саккизда. Қора мушук кўтариб юради.

Кўп қаватли уйда қора мушук кўтариб юрадиган қизлар кам учраса керак, кўпчилик йигитнинг таралмаган қўнғирсимон сочлари, кир босган тик ёқали кўйлагини кўриши биланоқ, “бундай қиз бу ерда йўқ” деб қўяқолишар эди. Баъзилари эҳтиёткорлик ила:

– Ўзингиз кимсиз? – деб қизиқсиниб сўрарди.

Йигит: – Айда Кохэй, – деб уларни алдамас, аммо Мисага ким бўлишини айтишга ҳар гал қийналиб қоларди. – Биз бир қишлоқданмиз… – ғўлдирарди у, сўнгра кўчага чиқиб, йўлда давом этарди.

Кўпинча, у нима қилаётганию, кўчаларда, устига-устак, якшанбада нега дайдиб юрганини ўзи ҳам билмасди.

Шаҳарда қош қорайгунча санғир, бу вақт ичида чўнтагида уч-тўрт қути сигарета йиғилиб қолган бўларди. Уйга келганда уларни кекса эшик оғасига берар, у эса патинко^[2] ўйнаб ютиб олган деган хаёлда: “Совғангиз учун раҳмат. Қўлингиз енгил келибди-да”, дея хушомад қиларди.

II

Шаҳарда дайдиб юриш жонига теккандан кейин Айда якшанба кунлари Фукагава кўчаларидан бирида кичкина боғчада узлуксиз арғимчоқ учишга одатланди.

У болаларга ўхшаб, ҳамиша тахта устида тик туриб учмасди. У ўн саккиз ёшга тўлган, баланд кўтарилиб учишни хоҳлаганда ҳам шундай қилолмасди, сабаби ўнг қўлида бош ва кўрсаткич бармоқлари йўқ, арқонни сиқиб ушлай олмасди.

Болалар оёғини қўядиган тахтача устига ўтиради-да, олдинга-орқага секин бориб келаверади. Арғимчоқда ўтириб, бу ўйинчоқ қишлоқ мактабида ўқитувчилар хонаси рўпарасида осилиб турадиган катта девор соати кафгирининг тебранишига ўхшайди, деб ўйлайди. Баъзан очиқиб, ҳолдан тояй деганда қишлоқ ёнидан оқадиган ирмоқда қайиқда сузганини эслайди. Арғимчоқ ҳам қайиққа ўхшаб тебранади.

Очликдан кўнгли айний бошлаганда боғ бурчагидаги қари ҳимолай кед­ри тагида жойлашган қаҳвахонага кириб, одэн^[3] олиб ейди. У чап қўлида овқатланади, иккинчисини чўнтагидан олмайди, аммо қаҳвахона хўжайини ўнг қўлида икки бармоғи йўқлигини билади. Бир куни Айда қаҳвахонага кирганда одэн жуда ширин кўриниб, яна буюртма берди. Ниҳоят, у “Мана шунисидан бошқа емайман”, деб сихга қўл узатганда хўжайин луқма ташлади:

– Икки юз қирқ иен.

Айда беихтиёр қўлини чўнтагидан чиқариб, ҳамёнини излашга тушди.

– Бемалол еяверинг, пулингиз бўлса бас, – хўжайин кулимсиради. – Қўлингизга ачинаман. Нима бўлган ўзи?

Сезгир бўлса, айтишга тўғри келади. – Тўшак жилдлари чиқарадиган фабрикада ишлар эдим. Машина кесиб кетди, – деди йигитча соддалик билан.

– Тўшак жилди дейсизми?

– Худди шундай. Соч, жун, нейлон чиқиндилари суюқ резинкага аралаштирилади, йўғон-йўғон бўлакларга айлантирилиб, механик аррада бўлак-бўлак қилиб кесилади.

– Арра кесиб кетдими?

– Паришонхотирлигим туфайли.

Аслида бундай маълумотни Айдага ҳушига келганида фабрика эгаси ва уста айтган. Ўзи эса ҳеч нарсани сезмаган. Ҳақиқатни ҳамон билмайди. Фақат арра ўйнаб кетиб, қўлига теккан дейиш мумкин.

– Майли, ҳаммаси ортда қолибди-ку. Лекин энг керакли бармоқлар кетипти-да, аттанг, – қаҳвахона хўжайини куйингандай бўлди.

Йигитни бу ташвишга солмасди, аммо келажагини ўйлаганда ғамга ботиб кетарди.

“Ҳатто қаламни ҳам ушлай олмаганингдан кейин қандай қилиб нон топиб ейсан?”, – дерди у. Аввал бошданоқ  идоралар ҳақида ўйламади. Оғир меҳнатга ярамайдиган қўл билан станок олдида туриш амри маҳол. Нозик юмушларга ҳам абжир эмас. Фақат ифлос ишларни бажариши мумкин, улар ҳам оғирлик қилишига йигитнинг ақли етади.

– Ҳозир ҳам шундай тўшакларни тайёрлайсизми?

– Йўқ, босмахонада ишлайман. Юк машинасида.

– Машинани бемалол ҳайдайсизми?

– Ҳайдаш қаёқда. Юк ортиб-туширишга ярайман, холос.

Қаҳвахона хўжайини тушундим дегандек бошини тебратди, кейин индамай ўнг қўлини кўрсатди. Жимжилоғи йўқ эди.

– Бармоғимни арра кесмади. Пулемёт ўқи юлиб кетди, – тушунтирди у.

Эртасига қаҳвахона хўжайини:

– Яқин жойда турасизми? – деб Айдани гапга солди.

– Менми? Канда тураман.

– Канда дейсизми? Шунча узоқдан келасизми?

– Автобусда келаман. Токио метросининг жанубидаги ўн тўққизинчи чиқиш йўлидан юради.

– Қаранг-а! Шу яқин атрофда турасиз, деб ўйларканман.

Хўжайин уни ҳар якшанбада эрталабдан то қуёш ботгунча арғимчоқ учиб ўтирганини кўрарди.

– Бу ерда аёл танишим яшайди, – деди у хўжайинга кўзини қисиб.

– Доим ёлғиз юрасиз-ку?

– Танишим уйдамас-да…

Қаҳвахона хўжайини юзида ҳайрат ифодаси кўринди. Йўқ бўлса, пойлаб ўтирмасдан кейин келиш мумкин-ку, – деб хаёлидан ўтказди.

– Тохоку одамлари жуда сабр-бардошли бўлади-да.

Айда ҳайрон қолди, ахир қаҳвахона хўжайинига қаерда туғилгани ҳақида гапирмаган эди.

– Гап-сўзларингиздан билиб олдим. Армияда тохокулик йигитлар билан хизмат қилганман. Ҳаммаси ҳалок бўлди, шўрликлар.

Айда индамасдан арғимчоқлар олдига қайтди. Бу ердан қарама-қарши томондаги кўримсиз тор кўча яхши кўринарди. Унга кираверишда – иморат пештахтаси орқасида – оқланган икки қаватли уйнинг учта деразаси яққол кўзга ташланади. Ўртадаги дераза Мисаники эди. Хонасига қимматбаҳо кароват қўйилган уйда Тама лақабли қора мушуги билан яшарди.

Миса мушукни қишлоқдан олиб келганди. Кароватини эса барда ишлаётганда сотиб олганди. Йигит бу кароватга биринчи марта ўтирган дақиқани яхши эслайди. Оёғи ўз-ўзидан кўтарилиб кетган, бир олдинга, бир орқага бориб келар, худди ётса туриб кетаверадиган қўғирчоққа ўхшаб қолганди.

Айда жуда ҳайратга тушди. Тўшак билан тўлдирилган кароват ҳам шунчалик юмшоқ бўладими? Аввалига лоҳаслик сезди, кейин қовоғи осилди. Энди эса бу фалокат белгиси эканлигини яхши билади.

III

– Агар деразада қизил сочиқ илинган бўлса – ухлаяпман, безовта қилмаслик керак, – деди қиз.

Ёзнинг сўнгги кунларидан бирида, соат ўнда эшикни тақиллатган эди, Миса танбеҳ берди:

– Деразада оқ сочиқ кўрсанг, олдимга чиқиш мумкин. Ҳеч қандай сочиқ кўринмаса, уйда йўқ бўламан.

Ўшанда Миса эшикни очмасдан сўраган эди:

– Ко-тян^[4], сенмисан? – сўнг бироздан кейин: – Боғда кутиб тур, – деганди.

Шундан кейин ҳатто капалак қанотидек ҳилпираб турган енгил кийимда бўлса ҳам эшикни очадиган бўлди. Аммо барибир гап қўшиб қўярди: “Мен ҳали ухлаяпман. Кирасанми?”, “Кўчада бўламан”, рад этарди йигит ва Мисанинг тор кўчага қараган ойнаси очилгунча кутиб ўтирарди. Ўша куни эрталаб эшикни очмагани етмаганидек, қаттиқ танбеҳ берди. Қишлоқдан бирга келганидан бери яхши юришганди, кўз тегдими, нима бало?!

“Барда бирон нарса бўлганга ўхшайди ёки оғриб қолдимикан?” – у тайинлаган жойга борар экан, ўйга толди йигит. Салдан кейин бўялган қўнғир сочлари тўзғиганча югуриб чиқиб келди-да, шартта:

– Энди шундай қиламиз… – деди.

“Нималар демоқчи ўзи?” – кўнгилдан ўтказди йигит. Гап сочиқлар ҳақида экан.

– Акс ҳолда, тўйиб ухламасдан йиқилиб қоламан. Иккимиз ҳам икки хил дунёда яшаймиз. Ҳатто дам олишимиз бир-бирига ўхшамайди. Мени тушунишинг керак.

Миса осон ўзлаштириб олган токиоликлар лаҳжасида тез-тез сўзлаб, кўнглида кўпдан бери тугун бўлиб келаётган гапларини очиқчасига тўкиб ташлади. Йигит шу кунгача унинг олдида бошини эгиб, таъна-дашном эшитишини хаёлига ҳам келтирмаганди. Мисанинг бўёқ сурилмаган қонсиз лабларига тикилганича индамай турди. Қиз гапини тугатганидан кейин:

– Тушундим. Сен нима десанг шу, фақат биз ҳар хил дунёда яшаймиз дема.

Миса шишинқираган зилдай қовоқларини осилтириб жим тинглади. Айда вазиятни енгиллаштириш учун ўнг қўлида омон қолган бармоқларини букиб, қувноқ оҳангда гапни давом эттирди:

– Демак, қизил – тўхташни, оқ – юришни кўрсатар экан-да, ҳеч қандай белги ёнмаса, думингни хода қил, шундайми?

Бироқ Миса лоақал тишининг оқини кўрсатмади. Тескари қараб, совуққина:

– Нима деб ўйлаган эдинг, бу ер сенга қишлоқ кўчаси эмас, – деди. Шу куни ёшларнинг гап-сўзлари қовушмади, кўчада бир оз тургач, оддийгина хайрлашишди. Кейинги якшанбада Мисанинг деразасида ҳеч қандай сочиқ кўринмади. Бу уйда йўқлигини билдирар эди. “Балки сочиқ осишни унутгандир? – ўйларди йигит тор кўчада турганча. – Ҳар қандай одамни бевақт уйғотсанг аччиқланади-да. Жаҳл устида гапириб қўйди.

Айда унинг эшигини тақиллатиб кўрмагунча тинчимасди. У зинадан кўтарилиб бораётганда ҳожатхона эшиги ғижирлаб, пахталик камзул кийган, тиш чўткасини тишлаган Мисанинг қўшниси Хаясида-сан кўринди.

– Миса-тян қаёққадир кетиб қолди, –  деди.

Унга таъзим қилиб, жуфтакни ростлашдан бошқа илож қолмади. Демак, Миса шартлашилган белгини унутмаган. Тор кўчага чиққанда ўгирилиб қаради – Мисанинг деразасида ҳеч нарса йўқ эди. Миса гўё “Қорангни ўчир, мен уйда йўқман” – деб кулаётгандек туюлди.

У кўчани кесиб ўтиб, боққа қараб кетди. Дўкончилар йўқ эди. Арғимчоққа ўтирди. Унга тор кўча билан Мисанинг хонаси кўриниб турарди. Қаерга боришини билмасди. Уйида уни қаттиқ кўрпа-тўшак ҳамда бўм-бўш хона кутмоқда; у ёққа боргиси келмади. “Майли, шу ерда ўтириб, Мисани кутаман”, – ўйлади у.

Миса оқшом ҳам бўй кўрсатмади. Кейинги икки якшанба шу зайлда ўтди. Хонада ҳеч қандай сочиқ кўринмас, ғира-шира тушганда чироқ ёқилмасди. Ундан кейинги якшанбада ҳам қайсарлигини қўймай боққа йўл олди. Йўл-йўлакай қалбан унинг бугун ҳам келмаслигини сезар, бироқ тўхтаб, ортга қайтишга кучи етмасди. У уйида бор ёки йўқлигини фақат деразага қараб билиши мумкин. Уйда бўлса-чи? Эҳтимол, деразага оқ сочиқ илгандир?

Бояқиш не-не умидлар билан боғда қоронғи тушгунча ўтирди. Ҳар якшанба асосий машғулоти кутиш бўлди. Кун ярмида арғимчоқда тебраниб ўтиришдан толиқар, лекин кайфиятини туширмасди. Қаҳвахона хўжайини унинг сабр-тоқатига қойил қоларди. Аммо гап бошқа ёқда. Айда Токиога келганидан бери ҳар якшанбани Миса билан ўтказар, бошқа кўнгилочар эрмаги йўқ эди.

У ёлғизлик ва бекорчиликдан зерикмас, аксинча, Мисани кутаётганидан илҳом ва қувват оларди. Қиз барибир қайтмас, йигит эса вақтини беҳуда совураётганидан ташвишланай демасди. Мисанинг деразалари ботаётган қуёш шафағидан қизара бошлаганда йигитнинг димоғига хушхўр таомларнинг ҳиди урилар, маъюсланиб, кўзларига ёш қуюлгунча сабр қилиб, туфугини ичига ютиб ўтираверарди. У арғимчоқдан қўзғалар экан, “тезгина уч ҳисса овқат еб, яна қайтиб келаман”, – деган ўйни дилидан ўтказди.

Қаҳвахона хўжайини: – Бугун ҳам жуда интизор кутдингиз, – деб дардига шерикдай пешвоз чиқарди. Бундай гапни кўтаришнинг ўзи бўлмайди, Миса қаерга йўқолди? Тирикчилиги қандай кечаётганийкин? Ҳатто якшанбада уйига келай демайди-я.

IV

Бир куни у: “Миса уйни бутунлай ташлаб кетмадимикан?”, деб ўйлаб қолди. Оҳиста юриб, зинапоядан юқори кўтарилди. Мисанинг эшиги тагида худди қоровулдек қора мушук ўтирарди. Тама шу ерда экан, Миса ҳам уйда бўлади.

У хотиржам эди. Мушукнинг бошига чертиб қўйганди, Тама пинагини бузмай, кўзларини ҳам очмай, аранг “миёв” деб қўйди.

Айданинг қишлоқда ҳам мушукларни жини суймасди. Таманинг меҳрини қозонишга уриниб кўрди, чунки у Мисанинг жону дили эди-да. Аммо уринишлар зое кетди. Мушук уни ёқтирмасди.

Улар Токиога келишганда у зўрға миёвлайдиган мушукча эди. Миса уни саватчага солиб олиб келганди. Йигит Мисанинг бошига тушган барча мусибатларга мана шу Тама айбдор, деб ҳисобларди. Миса бу кулфатлар уясини ўз қўли билан Токиога олиб келган эди.

Миса қишлоқдалигидаёқ заводга ёлланганди. Уч ой ўтгач дўконда ишлай бошлади. Тўрт ой ўтар-ўтмай ошхона хизматига ишга кирди. Ундан сўнг сартарошхона, қаҳвахона, тамаддихона ва яна қаерлардадир ишлаб, мана ҳозир майхонада хосутэсу^[5]лик қилади. Уч йил ичида кам деганда ўн марта хизмат жойини ўзгартирди.

Ўзининг барча сарсон-саргардонликларига Тамани айбдор қилади. У туфайли гўё омадсиз, ишдан-ишга кўчиб, саёҳатчи қурбақа бўлиб юради. Эҳтимол енгил табиатли қиздир, деган фикр унинг етти ухлаб тушига кирмайди. Аслида Миса Токиога келиши билан бир зумда ўзгариб, у биладиган қишлоқ қизига ўхшамай қолганди. Йигит буни сезмасди. Ҳаммасига Миса эмас, мушук сабабчи деб ҳисоблар, гўёки Тама бекасининг пинжига кириб, бутун шаҳар бўйлаб етаклаб юрармиш.

Тўғри, ўзининг ишлари ҳам кўнгилдагидек эмас. Дастлаб, суси  сотадиган қаҳвахонада ишлади. У ерда таъна-дашномга қолди. Мижозлар олдида баланд овоз билан “Марҳамат, келинг”, деб етти букилиш қўлидан келмади. Айда индамай таъзим қилгандан кейин яна жилпанглаб гап қотишни беъманилик, деб ҳисобларди. Ўзи уятчанлиги туфайли бу ердан кетди-ку.

Қаҳвахонадан кейин европача ширинликлар тайёрлайдиган корхонада, Хитой ресторанида ишлаб кўрди. Ҳамма жойда уни хўрлашар, аммо ҳеч ким ҳунар ўргатай демасди. Ниҳоят, савдо корхоналарида туртинишни йиғиштириб, тўшак тайёрлайдиган фабрикага борди. Бу ерда ярим йил ўтар-ўтмас, ўнг қўлидаги энг зарур икки бармоғидан ажралди. Тамани Мисага ёмонлик келтирувчи ёвуз руҳ деб ҳисоблайдиган бу йигит ўз вужудига ҳам қандайдир ваҳший кучлар кириб олган ва ундан қутилиб бўлмаслигига қаттиқ ишонарди.

Ҳозир Тама тўрт ёшга яқинлашган, йўғон, сурбет мушукка айланганди. Йигит юмшоқ ўринда тиззасига мушукни қўйиб ётган Мисага қарар экан, хавотир ичида кўзини олиб қочар, оғир ҳаёлларга чўмар эди: “Наҳотки, мана шу қиз бундан тўрт йил аввал Токиога келган Миса бўлса?”

V

Ноябрнинг ўртасида, якшанба куни тушликка яқин, у боғдаги қаҳвахона пештахтаси устида сусини^[6] еб бўлиб, хўжайин билан ҳисоб-китоб қилаётган пайтда конгасури^[7]дан тикилган калта кимоно кийган Хоясида-сан ёнидан ўтиб қолди. Кўринишига қараганда, Хоясида-сан ҳаммомга борганга ўхшайди. Қўлида сочиқ, сочлари ҳўл. Айда таъзим қилди. Хоясида-сан қадамини секинлатиб, ҳайрон бўлиб қаради.

Қаҳвахонада ишлаётганда ўрганган одатига кўра Айда яна бир марта таъзим қилгач, арғимчоққа қараб юрди.

– Кечирасиз, – хитоб қилди Хоясида-сан унинг орқасидан бориб. Маълум бўлишича, Миса уч кун аввал бошқа туманга кўчиб кетган экан. Айда оғзини очишга уринди. Аммо биронта сўз айтолмади.

– Уни кутаяпсиз деб ўйлаган эдим, – деди Хоясида-сан. – Майли, саломат бўлинг.

Хоясида уйига қараб юрмоқчи эди, Айда уни тўхтатди.

– Қаерга кўчиб кетди?

– Билмадим. Индамади-ку. Ҳеч ким билмайди. Ҳатто кекса эшик оғасиям.

Хоясида-сан икки ҳафта олдин Миса “катта уйга кетадиган бўлдим”, – деб хурсанд гапирганини айтди. Бундай уйлар Токиода кам дейсизми? – Сизга хабар бермаганмиди?

Айда бошини чайқаб:

– Йўқ… – деди қишлоқча оҳангда.

У довдираб қолган эди.

– Ҳечқиси йўқ, тез орада қаерда эканини албатта хабар қилади. Кутишдан бошқа иложимиз қанча? Майли, мен борай. – Хоясида-сан боғ эшигидан тез чиқиб кетди. Айда секин орқасидан эргашди. Шу дақиқаларда қаҳвахона хўжайини билан хайрлашиш зарурлигини ўйламади ҳам. Энди, чамаси, бу боғчага қайтиб келмайди. Бирдан совқотаётганини сезди ва жемпери ёқасини кўтариб қўйди.

У автобус бекатидан ўтиб, Монмаэ Никаматага келиб қолганини билмади. Автобусга ўтиришни хоҳламади. Бўм-бўш хонага қайтиш даҳшатли эди. Пиёда кетди.

Дарёдан Энъёбаис кўпригига қараб эсаётган кучли шамол уни ҳозир осмонга учириб кетадигандек туюлди. Тўхтади ва номаълум томонга учиб кетишдан қўрқиб, темир панжарага суянди. Аслида у эмас, Миса ундан қочиб, ипини узган варракдек ғойиб бўлган эди.

Нихонбаси туманигача яёв юриб келди. Уйга қайтай деса, ҳали эрта. Универмаг олдидаги катта йўлкада одамлар денгиздай чайқалиб ётибди. У ҳам анча шу денгиз ичида сузда. Чиқиш жойида “Япон бонсайи^[8] дурдоналари” деган лавҳа осилиб турарди.

Ҳарфлар орасидаги “бон” иероглифига кўзи тушганда боши айланиб кетди. У жемпери енги билан кўз ёшини артиб, яна лавҳага тикилди. Нақадар дилга яқин ҳарф. Унинг юртида Бон^[9] бошқа жойлардан бир ой кейин – ўн учинчи августда нишонланади. Қоронғи тушганда ҳамма тоғ этагига, қабристондаги ибодатхонага келар, қариндош-уруғлари қабри устида қарағай илдизларидан гулхан ёқишарди. Қоронғи тушганда тоғнинг қабристон томонида икки юзтадан кўпроқ машъала ёниб турар, қабристонга олиб борадиган тош зиналар ёнаётган кўл устидаги кўприкка ўхшаб қоларди.

Токиога кетганидан бери у бирон марта – Янги йилда ҳам, Бон байрамида ҳам юртига боргани йўқ. Тўғри, уйидан қочиб кетган эмас. Фақат қайтгиси келмайди. Отаси ўлганидан кейин дайди савдогар онасига илакишиб қолди, шундан бери уйидан бегонасирайди. Мактабни битириши биланоқ, қишлоққа қайтиб келмайдиган бўлиб кетиш ҳамда умуман қишлоғини унутиш тараддудига тушди. Аммо “бон” иероглифи қабристон оташкадаларида ёнадиган гулханлар тутуни димоғига ургандай эди. Лавҳадаги “сай” иероглифи қандай маъно беришини тушуна олмади. У кўргазмага қўйилган, Бон байрами Япониянинг турли жойларида ишлатиладиган буюмларни англатмаса керак, деб ўйлади. Бундай кўргазмани босиб ўтиш мумкин эмас.

Аммо эскалатордан чиқиб, залга кирганда ўнлаб чўзинчоқ идишларда ўстириладиган жажжи дарахтларга кўзи тушди. Улар оқ матога ўралган пастак токчаларга териб қўйилганди. Ҳайратга тушиб шох-бутоқлари яхши ўсган митти қарағайни томоша қилаётганда кимдир елкасига туртди.

– Айда-кун?

Ҳайрон бўлиб ўгирилибди қаради. Тўшак фабрикасининг қоровули – Цуру-сан экан. “Ғалати жойдаги кутилмаган учрашув”. Цуру-сан ҳам, чамаси, ҳайратга тушган эди.

– Сени бу ерда кўраман деб ўйламаган эдим, – қувониб хитоб қилди у.

– Бонсайга қизиқар экансан-да?!

Ана шунда Айда идишлар ичида ўсадиган жажжи дарахтлар бонсай деб аталиши ҳақида илк бор эшитди.

Улар кўргазмага келганларга халақит бермаслик учун бир чеккага чиқиб гаплаша бошлади. Цуру-сан қўлинг қалай деб сўради, у чўнтагидан қўлини билинтирмай чиқариб кўрсатди. Фабрикадалиги пайтида Айда бўрсиққа ўхшаган  Цуру-санни ёқтириб қолган эди, Цуру-сан ҳам бир йўла бармоғидан ажралган бу йигитга хайрихоҳ эди.

Айда кўргазмага биринчи марта киргани учун Цуру-сан биргаликда томоша қилишни таклиф қилди, улар идишлар қўйилган токчалар олдига боришди. Бунгача Цуру-сан зални бир неча марта айланиб чиққан эди. Шунинг учун у кўргазманинг ўзига хос томонлари ва ташкилотчилар дуч келган қийинчиликларни батафсил гапириб берди. Айданинг қулоғига завқ билан шивирлар, у эса ҳаяжон билан:

– Қойил, ҳаммасини билар экансан, – дер эди.

– Мен бир неча йилдан бери бу санъат билан шуғулланаман-да. Тўғри, асарларим кўргазмага қўйиладиган даражада эмас, лекин ажойиб ижод намуналарим бор. Ишонмасанг, бориб кўрамиз, – деди Цуру-сан.

Айда дарахтлар ўз табиий ҳолатида сақлангани маъқул, – деган фикрда эди. Уларнинг тана ҳамда бутоқларини у ёқдан-бу ёққа эгиб, танасида бесўнақай бутоқлар чиқармаслик керак. Бутоқлари тарвақайлаб кетган япон арчаси ва уларнинг ёнида ўсган учта хиноки^[10]  унга ёқди. Идиш ичида кичкина ўрмонзор манзарасини ўзида мужассам этган қалин дарахтлар тўдасини ҳам завқланиб томоша қилди. Бир идишда ўстирилган аррасимон баргли элма дарахтларида ҳам жонли табиатнинг нафаси уфуриб турарди. Булар жажжи табиатнинг ҳақиқий бир бўлаги эди.

Кўргазмани айланиб чиқишгандан кейин Цуру-сан Айдадан нима кўпроқ ёққанини сўради. Йигит дарҳол:

– Табиат манзаралари, – деб жавоб берди.

– Буни қара-я! Ўйлаганимдай, – хурсанд бўлди Цуру-сан. – Мен ҳам манзарали бонсайларни ёқтираман. Уларни ўстиришга иштиёқим баланд. Чин сўзим, вақтинг бўлганда уйимга кел. Манзара услубида хилма-хил бонсайларим кўп.

Цуру-сан ён дафтаридан бир варақ олиб, метро бекатидан уйигача қандай боришни чизиб кўрсатди.

– Кейинги якшанбада бора оласанми? – сўради у.

Бундай таклифни кутмаган Айда довдираб қолди,  кейин Фукагавадаги боғчага бориб, кутиб ўтиришдан энди халос бўлганлиги, мутлақо эркинлиги эсига тушди. Цуру-сан билан бирга бонсайни кўраётган чоғида Миса уни ташлаб, номаълум томонга кетиб қолганини эсламади ҳам.

VI

У ҳафтани ғирт бекорчиликда ўтказди. Миса Фукагавада турганда куннинг ўтиши ниҳоятда қийин бўларди. Ҳозир эса ҳафта қандай тамом бўлганини сезмади ҳам, кўз очиб юмгунча якшанба келди.  Одатга кўра, кўчага чиқди, аммо қаёққа юришни билмай ўйланиб турди. Ниҳоят, Цуру-санникига йўл олди.

Цуру-сан чизиб берган ёзувга қараб, Аракава тўғони яқинидаги ифлос кўчалардан бирида жойлашган уйни жуда тез топди. Уй тор кўча ичкарисида бўлиб, кутганидан кўра кичкина экан. Ҳовлига киргач, кўзлари ҳайратдан чарақлаб кетди – токчалар жажжи дарахтлар ўсган идишларга тўла эди. Цуру-саннинг бунчалик бой хазинаси борлигини хаёлига ҳам келтирмаганди.

Цуру-сан қадрдони яхшилаб кўрсин, деб манзарадор бонсайларини токчага алоҳида териб қўйган эди. Энг аввал унга шуларни кўрсатди. Бир манзара Айдага қаттиқ таъсир қилди. Чуқур талинкани эслатадиган чўзинчоқ идиш ичига тупроқ солиб, бир томони баланд, бир томони паст чинакам тепалик ясалганди.

Тепаликни майса-ўтлар ва шох босган, ана шу кўм-кўк майсалар ўртасида қадрдон қишлоғининг жануб томонидаги эманзор ўрмонни эслатадиган йигирмага яқин пакана, митти дарахтчалар гуркираб ўсиб турарди. Айда бу манзарани кўриб, ҳайратдан қотиб қолди.

– Хўш, қалай? Биронтаси ёқдими? – сўради Цуру-сан.

Айда индамасдан бир бармоғи билан шиша ичидаги ватанининг бир парчасини кўрсатди.

– Ҳа-а, эманларми? – деди Цуру-сан. – Ёмон эмас. Лекин арчалар яхшироқ, шундай эмасми?

Аммо Айда эман ўсган ўрмонзордан бошқа ҳеч нарсага қарамай қўйди. Ундан нари кетолмади, улар қишлоғидаги эманзорга ниҳоятда ўхшаб кетарди. Кўзига ёш қуйилиб келди. Хаёлида ҳозир ватанида кезмоқда эди.

Цуру-сан уни елкасидан туртиб қўйди. Айда шу заҳотиёқ Токио  кўчаларига қайтди. Цуру-сан унинг юзига тикилди, Айда орқага ўгирилиб кўзларини артди, хижолат бўлиб, сочларини силади.

– Қишлоғимиздаги дарахтзорга жуда ўхшайди.  Бизда ҳам худди шундай ўрмон бор. У ерда ўйнаб юрардик.

– Ёқиб қолган бўлса, майли ола қол. Бутунлай эмас, албатта, маълум муддатга. Умуман, бутунлай олсанг ҳам розиман, фақат парвариш қилиш қийин. Меъдангга тегиб, кейин ўзинг қайтариб берасан. Кунига икки маҳал сув қуясан. Буни уддалашингга ишонаман.

Айда бошини тебратди. Кутилмаганда қимматбаҳо совға қўлига тегди. Уйига таксида қайтди, Миса ёнида бўлмаса, таксига кам тушар эди.

Шу кечаси гултувакни тўшагининг бош томонига қўйиб, жажжи манзараларни узоқ томоша қилиб ётди. Ухлаб қолганини ҳам сезмади. Шу кундан бошлаб ишдан қайтгандан кейин гултувак ёнига чўзилиб, жажжи дарахтлардан кўз узмайдиган бўлди.

Бонсай унинг учун қадрдон юртини эслатадиган мусаффо булоққа айланди. Унга қарар экан, юрагининг энг азиз хотиралари қайнаб чиқаётгандай туюларди. Кичкина ўрмончага тикилиб ўтириш севимли машғулотига айланди. Тепалик бағрида ўсган буталар, ўт-ўланларга қарар экан, у ҳали кичкина гўдаклик чоғларида майсалар орасида роҳатланиб ётган дамларни кўз олдида жонлантирарди. Бошини кафтлари устига қўяр, кўзларини юмиб олар, назарида, ўзи ҳам кичрайиб, гугурт чўпидай бўлиб қолар эди. Эман кўчатлари ўсиб, улкан дарахтларга айланар, илдизлари уни чирмаб ўраб олаётгандай туюларди. Уларнинг ичида шамоллар шивирлар, дарё шовуллар, қушлар сайрарди.  Олисдан буғдой янчаётган машинанинг гуриллаши, ибодатхона қўнғироғининг ёқимли жаранглаши эшитилар эди… у кўзларини оҳиста очиб, юқорига тикиларди. Кўм-кўк тиниқ осмонда эман бутоқлари бир-бирига чирмашиб турар, узилиб тушаётган япроқлари кўзга ташланарди. У ўрнидан турар, сўқмоқдан юриб, ўрмон ичига кириб кетар эди…

Бир куни кўзларини юмиб, ана шундай хаёл суриб ётганида аёл кишининг овози келди.

– Ко-тян!

У бошини кўтарди. Дарахт орқасидан Мисанинг ёшлик жозибасига тўлган қирмизи юзи кўринди.

– Э, сенмисан? Қаерга ғойиб бўлган эдинг? – ҳайрат ичида сўрарди у. Сакраб турмоқчи бўлганда уйғониб кетди.

“Мисани излаб топиш керак”, – ўйлади шунда. Хоясида-сан кутиш керак, ўзи бир энлик қоғоз юбориб, қаердалигини маълум қилади, деган эди. Маълум бўлдики, Хоясида-сан унга тасалли бериш учун шундай гапирган экан.

Якшанба кунлари Миса бирон ёққа борадиган бўлса, уни огоҳлантириб ўтирмас эди, ҳозир эса анчадан бери дараги йўқ, ўзи излаб топиши керак.

У Токиода қанча кўпхонадонли уйлар борлигини билмасди. Бир кунда икки-уч уйдан суриштирадиган бўлса, ҳаммасига кириб-чиқиш учун неча йил керак бўлади?

Ҳар якшанба, Бонсайни ҳам унутиб, яна шаҳарда тентираб юрадиган бўлди. Аммо ҳамма уринишлари фойдасиз эди.

VII

Декабрнинг охирги якшанбасида, Янги йил арафасида кечқурун юравериб чарчаб ҳолдан тойиб қайтиб келди-да, шундоқ ёнгинасидаги ҳаммомга борди. Қўлидаги эски яралар оғрир эди, чамаси, совуққа олдирган бўлса керак. Ҳаммомда яхшилаб ювинди ва тоза, енгил бўлиб уйига қайтди. Факер эшик орқасидан уй бошқарувчи аёлнинг овози эшитилди:

– Ухлаганингиз йўқми, Айда-сан?

– Йўқ, уйғоқман, – жавоб берди у ва еча бошлаган жун кўйлагини қайтадан кийиб, эшикни очди. Бошқарувчининг ёнида ўрта ёшлардаги қилтириқ, кўзлари титраб турадиган, кенг ёпинчиқ кийган нотаниш одам бор эди. Уй бекаси уни терговчи деб таништирди. Айда беихтиёр орқага тисарилди. Ўзича: “Уйма-уй юриб, Мисани суриштираётганим учун танбеҳ беришга келдимикан?” – деб ўйлади.

– Айда Кохэй Сиз бўласиз, шундайми? – терговчи мулойимлик билан савол бериб, остонадан ўтди. – Сиз Митобэ Миса деган аёлни танийсиз, шундайми?

“Терговчи Мисани қаердан билади?” – ўйлади Айда ва танийман деб жавоб берди. У кимингиз бўлади, деган саволга жавоб бериши қийин бўлмади, чунки шаҳарда дайдиб, суриштириб юрганида ҳаммани шу савол қизиқтирарди.

Терговчининг: – Яқин ўртада Миса билан учрашдингизми? – деган саволига у сентябрдан бери кўрганим йўқ, деб жавоб қайтарди.

Терговчи бошини тебратди, Айда савол-жавоб тугади деб ўйлади, аммо терговчи мулойим жилмайди ва кеча қаерларда бўлгани, қандай ишлар билан машғул бўлганини сўради.

– Кечқурунми?  Мана шу ерда. У полдаги татами^[11]ни оҳиста босиб кўрсатди.

– Фақат шу ерда бўлдингизми? – терговчининг чеҳрасига табассум ёйилди, аммо кўзлари жиддий эди. – Нима иш қилдингиз?

– Нима иш дейсизми? Манзараларни кўриб ўтирдим.

– Қандай қилиб?

– Бонсай ичида.

–Ҳм! – ҳайратланди терговчи ва хонага тез кўз югуртирди.

– Қани улар?

– Мана шу ерда. – Айда ойнаванд эшикни очиб, дарчани сурди ва нам балкончада шундоқ оёқ остида турган бонсайни кўрсатди. Терговчи букилди, қўлларини тиззасига қўйиб, гул тувак устига энгашди.

– Шуларни манзара деяпсизми?

– Ҳа.

– Булар қанақа дарахтлар?

– Эманлар.

– Эманлар? Уларнинг илдизи борлиги ҳаёлга ҳам келмайди. Бутоқлари санчиб қўйилгандек.

Айда қалтираб кетди. Аҳвол ғалати тус олмоқда эди. Ҳеч нарса демасдан остонага ўтирди-да, битта эманни суғуриб олди.

– Митобэ Миса исмли қиз ўлди.

Қўрқиб кетган Айда қўлини эмандан тортиб олди.

– Газдан заҳарланган. Мэгуро туманидаги эски уйда, – деди терговчи.

Айда турмоқчи эди, аммо қандайдир даҳшат босиб, жойида ўтириб қолди.

–Ўзини ўлдирганмикан?.. қўлларини тиззасига қаттиқ тираб, нам босган балконнинг бесунақай бетон деворидан кўзини узмасдан сўради у. – Хат қолдирмаган. Ўзини ўлдирганга ўхшамайди. Газ колонкасидаги резина трубкаси қийшайиб қолган, оёғи билан суриб юборганга ўхшайди. Қаттиқ маст бўлган. Кеча янги йил байрами эди-ку!

Терговчи ҳамон эгилиб, тиззасига таяниб турарди.

– Миса-тян ёлғиз эканми?

– Ёлғиз. Мушуги бор эди, дейишади. Бу мушукни кўрмадик. Эшик ёпилмаган экан.

Айда ўгирилиб қаради. Терговчи ўрнидан турди.

– Янги йилда қишлоғингга борсанг, Миса-тяннинг қариндошларига хабар бер, – деди терговчи эшикка қараб юрар экан. – Безовта қилганимиз учун узр.

Шу куни кечаси Айда Кохэй ғойиб бўлди. Эрталаб иш юритувчи кампир у кўринавермаганидан кейин бирон нарса бўлдимикан, деб хабар олгани келди. Тўшак йиғиштирилган, аммо ҳеч ким йўқ эди. Чироқ ёниб турар, ойнаванд эшик ва дарча очиқ қолган эди. Хонадаги ҳамма нарса кечқурун кампир ижарачига хайрли тун тилаш учун келганда қандай бўлса, шундай турар эди. Фақат Кохэй жажжи ўрмонзор ўрнашган гул тувак олдида – остокада кўринмасди.

Кампир хонадан жемпер ва пайпоқ топди. Оёқ кийимлари турадиган қутида гета ётарди. Демак, Кохэй қаёққадир оёқяланг, битта кўйлак ва жинсида кетганмикан? Иш жойига қўнғироқ қилди. Кохэй ишга келмади, деб айтишди. Кампир стол ғаладонини кўздан кечирди – хат йўқ эди.

У уйига эртаси куни ҳам, кейинги куни ҳам келмади. Янги йил таътиллари бошланди. Кампир юртига кетдимикан деган ўй билан, қишлоққа телеграмма жўнатди. Беш кундан кейин: “Кохэй келгани йўқ” деган жавоб қайтди. Орадан ўн кун, йигирма кун ўтди – Кохэй кўринмади.

Бонсай аввалгидек балконда турар эди. Ҳеч ким уни суғормас, тупроқ қуриб, майсаларни чанг босган, улар сарғайиб кетган эди. Ўрмон нобуд бўлганди. Чанг-тўзон эсган пайтларда бир дарахтнинг пастки бутоғига қўнган жажжи капалак оҳиста чайқаларди.

Ҳеч ким у капалак эмаслигини тасаввур ҳам қилолмасди.

У ерда жонсиз Кохэй осилиб турарди.

ЎН БЕШ ЁШЛИГИМ

Бир вақтлар мен ўлим олдидан видолашув мактубини ёзган эдим. Аслида, жонимга қасд қилиш нияти йўқ эди. Фақат мени ўлдиришлари мумкин, деган фикр тинчлик бермасди.

Умуман олганда, сал-пал муболаға қиляпман. Мен уни ўзим билиб-билмай, руҳий тушкунлик пайтида ҳеч кутилмаганда нариги дунёга жўнатишади, деб қўрққанимдан ёзганман. Шунда ўн беш ёшга тўлган эдим.

Бир куни тонгга яқин даҳшатли гумбур-гумбурдан уйғониб кетдим. “Ер қимирлаяпти”, деб ўйладим мен, ўрнимдан туриб деразани очдим. Шундоқ кўз олдимда осмонда ялтироқ қора шайтон қулоқни битирадиган даражада чинқириб, шиддат билан учиб келмоқда  эди. Кўз очиб-юмгунимча у яқинимиздаги баланд уй орқасида ғойиб бўлди, биқинидаги оппоқ юлдузларни аранг пайқай олдим. Тунги кимономни маҳкам ушлаб деразага  чиқдим, тунука устидан эмаклаб ўтиб, девор ёнига келдим ва боғчага сакраб тушиб, ўзимни бомбадан панага урдим. У ер жуда қоронғи эди, ҳеч нарсани кўрмай, чуқурга думалаб тушдим ва деворга бошим билан урилдим.

Ўзимга келиб, дарҳол чуқурдан чиқиб, уйимиз томон  қараб қичқирдим: “Ҳаво ҳужуми! Қочинглар!” Овозим борича бақирдим, деб ўйладим ўзимча. Аммо томоғимдан ҳеч қандай товуш чиқмади. Бу уруш тамом бўлишидан бир ой олдин бўлган эди. Шу пайтлар мен иккинчи қаватда чордоқда турар ва денгиз авиациясининг кичик зобити бўлиш учун зўр бериб тайёргарлик кўрмоқда эдим.

Мен кирмоқчи бўлган учувчилар мактаби Ички Япон денгизидаги кичик ороллардан бирида жойлашган эди. Мен бу оролчани ҳеч қачон кўрган эмасман, аммо у икки марта тушимга кирган. Тоғда оқланган казарма  ялтираб турар , томи устида шойи байроқ шамолда ҳилпирар эди. Тўғрироғи, менинг ҳаёлимда тушимдагилар билан ўнгимда бир мартагина кўрганим аэродромдаги манзаралар қоришиб кетганди. Мен ана шу мактабда ўқишни хоҳлардим. “Денгиз учувчиси бўламан – деб ҳаёл сурардим, – ўйлаб ўтирмасдан кичкина самолётимни тўғри душман кемасининг дудбуронига ураман”.

Мен ўлишга тайёрланар эдим. Дастлаб ҳамма қатори ўлмоқчи бўлдим, аммо яхшилаб ўйлаганимдан кейин, бизга таълим беришганидек, муносиб ўлиш керак, деган тўхтамга келдим. Ҳалокат дамлари яқинлашмоқда, юрагимда қоним жўш уради. Мен ўлимдан қўрқмайдиган бўлдим. Кечалари тўшакда кўзларимни юмиб ётар эканман, қандай ўлишимни тасаввур қилардим. Булар ёрқин манзаралар бўлиб, вужудимни ҳаяжонга солар, руҳим тантана қилар эди.

Булутлар ичидан чиқиб, душман кемасига ҳужум қиламан. Туман. Ёруғлик. Мовий денгиз. Қамиш ёпилган қайиқ. Ўйинчоқ кема. Шиддатли шамол. Нурлар жозибаси. Оппоқ гуллар. Тутун устуни. Қулоғимда сиренанинг увиллаши. У кучайиб боради. Кема. Оқ тутун. Қора тутун. Вулқоннинг ҳалқуми. Олов гирдоби. Ёрқин аланга. Ана шу дақиқада юмилган киприкларим устига паға-паға оппоқ қор учқунлари қўнгандек бўлади. Улар олчанинг гулкосачаларига ўхшайди. Кулга ўхшайди. Ва албатта, вужудимдан қўшиқ отилиб чиқади: “Денгизга қарагин, мурдалар сузар”^[12] бу қўшиқни ичимда куйлар эканман, ҳар сафар йиғлар эдим ва қушдай енгил тортиб, тинч ухлардим.

Уруш тамон бўлиши арафасида сўнгги бир ой ичида денгиз авиацияси шаҳримизга тинимсиз ҳужум қилиб турди. Кейин хавф-хатар биздан узоқлашганини сеза бошладик.

Шаҳарнинг ғарбий чеккасида ҳарбий аэродром жойлашган эди. Қарама-қарши тарафида лахтак-лахтак шолизорлар орқасида ҳарбий завод ишлаб турар эди. Чамаси, барча ҳужумлар уларга қаратилганди. Денгиз томонидан катта тезликда учиб келган денгиз бомбардимончилари завод ҳудудига бомба ташлар, сўнг шаҳар устидан пастлаб ўтиб кескин бурилар ва яна цехларга қараб учар эди.

Улар ҳудди ўпкасини тўлдириб нафас олаётганга ўхшаб, шаҳар устида катта доира ясаб, икки-уч марта айлангандан кейин қайтиб кетарди. Шаҳар осмони улар учун гўё дам олиш маскани бўлиб қолган эди. Баъзан самолётлар ғойиб бўлгандан кейин шаҳар устига автомат тўпларнинг снарядларидан бўшаган ялтироқ гильзалари ёғиларди. Ҳайриятки улар ҳеч кимга зиён-заҳмат етказмади.

Ўн кун ўтди, ёнимиздаги баланд иморат томидан кўриниб турадиган заводнинг ярми вайрон бўлганини ҳисобга олмаганда шаҳарда катта талафот юз бермади. Айни замонда самолётлар турадиган бино ғалвирдек илма-тешик бўлиб кетгани ҳақида кўп гапиришарди. Яна бир ҳодиса менга жуда даҳшатли туюлди, буни бир ишчи айтиб берган эди: бомбардимон пайтида заводдаги катта цистерна ёрилиб, сульфат кислотаси бомбахона тўсиғидан ошиб ўтган ва бу ерга яширинган кишилардан йигирматаси бир зумда ном-нишонсиз йўқ бўлиб кетган.

Ҳар ҳолда атрофимда яшайдиган одамлар соғ-омон, лекин бу ваҳимали туюларди. Қандайдир қувноқ руҳ ҳукм сурарди. Барча одамлар юракларни тоғдек босиб ётган дардни йўқотишга ўзича ҳаракат қиларди. Кўпчилик эса ўз қисматига шукур қилиб яшашга мойил. Улар томларнинг тепасига ёки баланд дарахтлар устига чиқиб олиб, қўни-қўшниларига шаҳарга ёмғирдек ёғаётган снарядлар ҳосил қилган манзараларни тинмай оғиз кўпиртириб сўзларди.

Мен ҳужум пайти хонамдан жилмасликка аҳд қилдим. Агар баъзилар ўта қизиққонлиги ёки томошага ишқибозлиги туфайли офат билан ўйнашган бўлса, камина ўлишга иштиёқим зўрлигидан ҳамма нарсага тупурган эдим. Дастлаб, кутилмаган ҳолатлардан чалғидим, сўнгроқ ҳаво ҳужумига қарши мудофаа кучайиб, ташаббусни қўлга олгач, ваҳимали ҳужумлардан қўрқмайдиган бўлдим. Душман самолётлари, одатда, эрталаб учиб келар, гоҳида кунботарда пайдо бўлиб қоларди. Сиреналар увиллаб, ҳаво ҳужумидан огоҳлантирарди. Биз бўшашмасдан: “Келиб қолишди!” – деб сакраб турардик-да, дуч келган томонга тарқалиб кетардик. Кимдир пана жойга, кимдир баланд темир-бетон уйнинг ертўласига югуриб қолар, мен ғижирлаб турадиган зинапоялардан иккинчи қаватдаги хонамга югуриб чиқардим. Тўғрисини айтсам, хонамни бомбапанага айлантириб олгандим. Токча билан девордаги шкаф орасини иккита бордон билан тўсиб, фусума^[13] орқасига икки табақали китоб жавонини суриб қўйгандим, ўртада ўзим ўтадиган тор йўлак қолган. Шундай қилиб, бошим устида татами, ёнбошимда тахта мени ҳимоя қилар, девор шкафининг ости айвон тагидаги ертўлага ўхшаб кетарди. Бу ерга кичкина стол, стол чироғи ўрнатиб, яна бир қанча буюмларни тахлаб, хоҳлаганимча ишлашим мумкин бўлган уя ясаб олдим. Инглизча китобларни ўқир, ҳандаса масалалари устида бош қотирар, ҳужум маҳали овозим борича қичқириб, ҳарбий қўшиқларни айтар, тахтага мушт туширардим.

Шу куни ҳам одатдагидек ҳаво ҳужуми бўлди. Боғ бурчагидаги салқин жойда қуриган исаго гули уруғларини кафтимда ўйнатиб ўтирар эдим. Ногоҳ ҳаво ҳужумидан хабар берувчи сирена увиллаб қолди. Одатдаги ҳужумлардан бири бошланди. Ҳаво иссиқ. Иккинчи қаватга кўтарилишдан олдин юқорига қарадим, баланд бинога кўзим тушди. Унинг қаватлари силлиқ кесилиб, устма-уст тахланган чақмоқ қандларга ўхшаб турар, ялтираб кўзни қамаштирарди. “Шу томонга борсам-чи?” – деб ўйладим. Кейин ўзимча шивирладим: “Ҳозир бораман”. Орқа эшикдан чиқиб, ана шу баланд уйга қараб югурдим. Калламга бояги фикр қай гўрдан келди ўзи, ҳайронман. Охирги пайтларда бино ертўласида бизга яқин уйлардаги аҳоли йиғилмоқда, деган гап тарқалди. Сабаби, у ер бошқа пана жойларга қараганда салқин ҳамда хавфсизроқ эди. Уйга киришим биланоқ буни ҳис қилдим, ертўладан овозлар эшитилар – чамаси, ўттизтача одам келганди.

Остонада қўшнимизнинг қизчаси Каокони учратдим, у афтини буриштирди:

– Ниҳоят, сиз ҳам келдингиз-а!

– Ҳаво иссиқлиги учун.

Қоронғи йўлакдаги зинапоя поғонасига ўтирдим.

– Сизни жавонга бекинади дейишади. Шу гап ростми?

Саволнинг жавобига индамай, жилмайиб қўйдим, холос. Анча вақт икковимиз ҳам чурқ этмадик.

Ҳар сафар ер силкинганда ертўладаги ҳаво ҳам тебрангандек туюларди. Осмонда айланаётган душман самолётларининг мотори қўнғизлар ғўнғиллашини эслатади. Баъзан ит увиллашига ҳам ўхшайди. Шифтдан усти-бошимизга қум тўкилди. Каоко мен томонга сурилиб, қўлимни қаттиқ ушлаб олди. У бомбардимон тамом бўлгунча мени қучоқлаб ўтирди. Шовқин-сурон тинди. Ўрнимдан турдим. Каоконинг қўллари елкамдан пастга сирғалиб тушиб, бармоқларим устида тўхтади.

– Уруш тугасайди… – деди у пастдан менга тикилиб.

– Оҳо, – қўлимни тортиб олдим, чунки унгача ўлишим тайин.

Ертўладан чиқиб, секин қуёш нури тушаётган уйимизга қараб юрдим, офтобдан бошим айланиб кетди. Қудуқ олдида қўлларимни юваётганимда қўшнимиз Ген-сан пайдо бўлди.

– Барибир тушди-ку! – деди у менга тирғалиб. – Пана жойда ўтирган эдим, бирдан портлаб қолди-ку! Ана, мўлжалга урди деб ўйладим! Яхшиямки, соғ-омонсан.

Бир стакан сув ичдим.

– Снарядмикин… деб қўрқдим, – давом этди Ген-сан.

Мен унга тикилдим.

У билан гаплашишни ёқтирмасдим, уйимга қараб кетдим. Ген-сан эса изимдан эргашди. “Мунча менга ёпишиб олди?” – ўйлардим дилимда. У эллик ёшларни қоралаб қолган, гуруч дўконида иш юритувчи бўлиб ишларди. Кап-катта кишини қандай қилиб дўстларим қаторига қўшмаман, ахир? Уйга киришимдан олдин орқамга ўгирилдим – ҳар иккимиз бир-биримизга синовчан тикилдик.

– Ўзингни эҳтиёт қил, – деди у. – Қачон ва қаерда ўлишингни Худо билади. Қочгин дейишдими – тамом, қочишинг керак. Жонингни сақлаб қол.

Ген-сан ҳар бир сўзни айтганда бошини қимирлатиб қўярди. У насиҳатини тамомлаб, орқа эшикдан чиқиб кетди. “Ким ўзи бу?” – яна ўйга чўмдим ва эсанкираган ҳолда зинадан кўтарилдим.

Тўсиқни суриб, шифт ўрнида бир бўлак кўм-кўк матони кўргандек бўлдим. Синчиклаб қарасам, осмон эканлигини англадим. Гўё четлари йиртилган, айланаси бир метр келадиган мовий осмон парчаси. Иккита тўртбурчак тахта туйнук ёнида ночор осилиб турибди. Полдаги тўшаманинг усти майда снарядлар билан тўлиб кетганди. Назаримда, босиқ қичқирдим, аслида, бу қичқириқ эмас, ичимдан чиққан нафасим эди, уни ҳайратга тушишимдан олдин чиқаргандим. Ташқаридан бирон кишини чақирай деб дераза олдига келдим ва ногоҳ қўлим ромга санчиб қўйилган йўғон, игнасимон ялтироқ маъдан бўлаги – снаряд парчасига тегди. Кўкрагимдан ғамгин бир нидо отилиб чиққандек бўлди. “Ген-сан!” деб қичқириб юбордим мен. Хонани тўлдириб турган ўлим ҳавосидан бўғилиб, ҳаракатсиз қотиб қолдим.

Ген-сан ҳақ экан. Шубҳасиз, бу ўзи отар замбаракнинг снаряди эди. У тунукани тешиб ўтиб, шифт тахталарини парчалаб ташлаганди. Ҳамма ёқ сон-саноқсиз снаряд парчаларига тўлиб кетган. Улар устунлар, бордонлар, деворлар, патнисларга санчилиб, томдаги туйнукдан ўтаётган қуёш нурида совуқ ялтираб турарди. Деразага орқа ўгирганимча, нафасимни ичимга ютиб, нима ҳодиса рўй берганини билайин деб жим туриб қолдим. Кейин негадир оёқ учида оҳиста юриб, токча ёнига бордим. Токчага тираб қўйилган жовондан ўткир тирноқ изларига ўхшаган учта чандиқ кўрдим. Снаряд парчаларидан бири токчадаги тўсиқни тешиб ўтаётганда тезлигини йўқотган, шекилли, мен бошимга қўядиган ёстиқ устига тушган эди. Бошқа иккита снаряд парчаси жавоннинг ён деворларига чуқур кириб борганди. Мен совуқ бомба парчасини қўлимга олдим, кейин одатдагидек жойимга ёнбошладим. “Ҳар галгидек мана шу ерда қолганимда нима бўларди?” – деб ўйладим бутун баданимдан чумолилар ўрмалаётганини ҳис қилганча. Жуда ғалати ҳодиса эди! Снаряд қолдиқларининг тўсиқдаги изларига қараганда, бир бўлаги кўкрагимнинг чап томонига санчилиши, иккинчиси ўнг томонини мажақлаши аниқ эди. Учинчиси, чамаси, чап юзимни сихдек тешиб ўтиб, тишимга қадалиб қотиб қоларди. Анча вақтгача тушимда даҳшатли манзараларни кўраётгандек ўтириб қолдим.

Шу куни мен ўз хонамга эмас, баланд бинодаги ертўлага шунчаки бориб қолгандим. Афтидан, снаряд ҳам менинг хонамга мутлақо тасодифан тушиб қолган, шекилли. Учувчи айнан шу уйда келажакда қобилиятли зобит бўладиган бола яшаётгани ҳақида маълумот олиб, нишонни шунга тўғирлаши мумкин эмас. Учувчи ҳам ёш бўлса керак. Балки, шу куни биринчи марта учгандир. Биринчи ҳужумдаёқ мўлжални аниқ олганидан қувониб юраги дукуллаб уриб, ҳаяжон ичида шаҳар устидан хотиржам айланиб ўтган ва ҳеч шошилмасдан ўз кемасига қўнгандир. Уни қувонч билан кутиб олишади, оғайнилари шароб тутишади, тоғдек уюлган пишлоқ орасидан бир бўлагини олиб, газак қилади, ўзидан мамнун бўлиб, тугмачани шунчаки босиб юборганини эслайди. Ҳақиқатан ҳам худди шундай бўлган. Ўзимиз ҳам юксак кайфият билан сайрга чиққанимизда етти қават осмондаги муҳташам қасрларни орзу қилиб, йўлда оёғимиз остидаги тошларни тепиб ўтамиз-ку!

Шунда бирдан Каокони эсладим. Бугун биринчи марта гавдасининг оғирлигини ва нафас олаётганда димоғимга урилган тер ҳидини ҳис қилдим. Ўзимни қонга беланган, пўлат снаряд бўлаклари мажақлаб ташлаган, тили осилиб қолганча Каоко билан совуқ девор ўртасида ўтирганимни кўргандек бўлдим.

Ген-сан билиб гапирган экан – қачон ва қаерда ўлишинг бир Худога аён, ўлим ҳар доим шундоққина ёнингда оғзини очиб тайёр туради. Афтидан, мен ҳали ҳам тасодиф ёки фавқулодда ҳолат деб аталадиган сирли ҳодисалар моҳиятини англаб етмаганга ўхшайман. Фалокат билан кулфатлар ҳар қандай тўсиқларни четлаб ўтиб, ҳеч кутилмаганда бошимизга ёпирилаверади. Бу кашфиётимдан титраб кетдим. Кўзимнинг бир чеккасида тубсиз бўшлиқни кўрдим, чоғи. Йўқ, ўлимдан қўрқмас эдим. Мени фойдасиз, самарасиз ўлиб кетиш ташвишга соларди.

Кечаси видолашув мактубини ёздим. Уни қаттиқ ҳаяжон ичида қоғоз ўрамига қора сиёҳда ёздим.

“Отам, онам ҳамда менга ғамхўрлик қилган барча яқинларимга, – деб бошладим. – Ҳозир тутуриқсиз гапларни ёзмоқчиман. Ит ёки мушукка ўхшаб беҳуда ўлиб кетишни истамайман. Бундай ўлимга тоқатим йўқ. Аммо сени қачон ва қаерда ўлдиришларини билмайсан. Шу туфайли мазкур видолашув мактубини ёздим. Сизларга шуларни айтишни хоҳладим”.

Қайсаргина бола эдим. Истагимни бажармаган яқинларимни кўришга тоқатим йўқ эди. Болаликдан ёрқин хотиралар билан бирга жуда кўп эркинликларим, ўзига хос қилиқларим ҳаёлимнинг бир чеккасида мустаҳкам ўрнашиб қолган; йил ўтган сари улар ич-ичимга чуқур кириб бормоқда, яқинда бутун юрагимни эгаллаб олса керак. Шунинг учун мен, ўзим орзу қилгандек, денгиз учувчиси бўлсам, қандайдир жасорат кўрсатиб ватаним учун жон фидо этсам, жасадимга қўшилиб барча гуноҳларим ҳам йўқолар, ота-онам олдида юзим шувут бўлишидан қутилар эдим. Тан оламанки, ватан йўлида ўлиш орқали бу дунёни тарк этиш мен учун эзгу орзуга айланиб қолганди; фақат ўлим орқали руҳим покланади деб ўйлар эдим, мен.

Барча бемаза қилиқларимни батафсил таърифлаганимдан кейин видолашув мактубини ўлимдан кўра икки карра оғирроқ бўлган тавба-тазаррулар билан тугатдим. Хатни найчага ўхшаб ўраб, хатжилдга жойладим. Хат цилиндр шаклига кирди. Устини оқ дока билан ўраб, докани тез ёрдам қутисидан олдим, стол устига қўйдим. Унда ўз суягимни кўраётгандекман. Ўн беш йиллик умрим мана шу ўрам ичига жойланди. Вужудим ипак қурти тешиб чиққанидан кейин ичи бўшаб қоладиган пилла донасига ўхшаб қолди.

Деразаларни очиб, дераза рахига ўтирдим-да оёқларимни ликиллатиб, ҳуштак чала бошладим. Сокин тун, юлдузлар ҳозир учиб келиб қўлимга қўнадигандай туюларди.

Уруш кутилмаганда тугади.

Эшиттириш тамом бўлгандан кейин кимдир қулоғим остида “Ютқаздик!” деди. Мен ўгирилиб қарадим. Орқамда кекса дорихоначи турарди. У қаттиқ юмилган кўзларини секин очиб, юзимга тик қаради. Мен хижолат тортиб жилмайишга уриндим. Қария менга эътибор бермай, узоқларга тикилиб туриб, жуда секин “Япония ютқазди!” деб такрорлади. У ҳудди секин нафас олаётгандек гапирди, аммо ҳеч ким кутмаган бу сўзлар мени карахт қилиб қўйди. Гўё катта муз бўлаги кўксимга келиб урилгандай. Ўзимни қўлга олиб қарияга бош силкиб қўйдим-да, дўкондан жимгина чиқиб, бирданига тинчиб қолган кўча бўйлаб кучим борича уйимизга қараб чопиб кетдим.

Уйга кирмасдан орқа ҳовлидаги зайтун дарахти тагига бордим. Унинг қалин бутоқлари ерга қуюқ соя солган эди. Дарахт танасига суяниб, тиззамни қучоқлаб ўтирдим. Омбор устида беғубор осмон кўриниб турарди. “Нақадар тиниқ!” – деб ўйладим ва секин шивирладим: “Япония ютқазди…” Чумолилар яна елкамдан ўрмалаб ўтди. Бу сўзлар мени дов­диратиб қўйди. Шу пайтгача буни ҳеч ким ўйламаганди.

Ютқаздик. Демак, уруш тугапти-да? Буни тан олиш учун қанча вақт керак? Англаб етганимдан кейин калтафаҳмлигим мени ҳайратга солди. Кўзимни узиб, атрофимдаги товушларга эътибор бердим. Қулоқни битирадиган даражадаги сукунат нимани англатади? Кечаги кунгача ҳамма нарса бошқача эди. “Kеча ва бугун. Кеча бугун”, – шивирладим ўзимча.

“Нима бўлганда ҳам мен ўлмай қолдим. Энди мени ҳеч ким ўлдирмайди. Сабаби, уруш тугади-да. Бундан кейин нима бўлади? – шоша-пиша хаёлимдан ўтказиб, гангиб қолдим. Модомики, ўлмас эканман, яшашдан бошқа илож йўқ. Яна қанча йиллик умрим бор, ким билсин? Фақат ўн йил бўлмаса керак! Тасаввуримда ердан осмонга кўтарилиб кетаётибман. Бунчалик узоқ яшайман деб ўйламагандим. Ҳаммамиз узоқ умр кўришни уят ҳисоблаганмиз. Боланинг ҳаёти олча гулига ўхшайди, умри қисқа, деб ўргатишган эди. Шунга кўра, биз икки-уч йил ичида ўлиб кетишга ишонганмиз.

Ҳаётнинг ўн йили! Жомадондан видолашув мактубини олдим – у бомбапананинг бир бурчагига яшириб қўйилган эди. Уни кечки овқат пиширилаётган ўчоқ ичидаги оловга ташладим. Кўтарилган тутунга қарадим, қалбим оппоқ қоғоздек тоза бўлди. Ўлим узоқ-узоқларга ғойиб бўлди. Энди нима учун яшашим номаълум. Кечаги кунгача ўтаган ҳаётим худди тушдек бўлиб қолди. Мен ўлимни ҳам, видолашув мактубини ҳам унутдим. Каоко ҳам мени унутган бўлса керак. Ҳаётимнинг ўн беш йили таги тушуб кетган бочкадаги сувдек оқиб кетди. Энди уни қайтариб бўлмайди. Кутилмаганда олдимда очилган чек-чегараси, қирғоқ-канораси йўқ кенгликда ўйлаб-нетиб ўтирмай сузишдан бошқа иложим қолмади.

Бизнинг шаҳарга ҳам истилочи аскарлар кириб келди, мен дарҳол уларга қизиқиб қолдим.

Бир йил ўтгач, кўклам ойида амакимларникига кўчиб бордим. Урушдан кейинги алғов-далғовлар ичида отамнинг ишлари юришмай қолди, оиламиз маълум муддат ичида яқинимиздаги бир қишлоқда эвакуацияда яшашга мажбур бўлди.

Шаҳар марказида амакимнинг дўкони бор эди. Унда асосан газмоллар сотиларди. Уруш йилларида бу уч қаватли магазин биноси мусодара қилиниб, ёғочдан ясама самолётлар ишлаб чиқариладиган корхонага айлантирилган эди. Урушдан кейин у истилочи аскарлар ихтиёрига ўтди. Амаким магазинни қайта очишга уриниб кўрди, аммо уддалай олмади. Дўкон биноси таниб бўлмайдиган даражада ўзгариб кетди. Уни наридан-бери таъмирлашиб, аскарларнинг кўнгилочар уйига айлантиришди. Биринчи қаватида пивохона, иккинчи қаватида ўтинхона очилди.

Мен турадиган хона дўкон орқасидаги истиқомат уйининг иккинчи қаватида эди. Аввал бу ерда амакиваччам яшаган. У уруш тугашидан бир йил аввал ҳалок бўлиб, хотини Мами иккита жажжи ўғилчаси билан қолган эди. “П” симон шаклли тор йўлак кўриниб турарди. Эсимда бор, болалигимда бу йўлакка каттагина тош кўтариб кирганимда амакиваччам мени қаттиқ койиган эди. Ҳозир бу йўлак оппоқ чиқинди қоғоз бўлакларига тўлиб кетган, улар мохлар орасида, қуриган ирмоқ ўзанида ва дарахт бутоқларида ҳам осилиб ётарди. Деразанинг ўнг томони, илгари ошхона бўлган жойдан майин мусиқа садолари эшитилиб турарди. Ҳарбий маршлар руҳида тарбияланганим учун бундай куйлар қулоғимга ёт эди. Уни эшитишим билан кўнглим бўшашиб кетар, қўлим ишга бормас, бармоқларимни жағимга тираганча жим ўтириб қолар эдим.

Амакимникига келганимдан уч кун ўтгач, кўнгилсиз бир ҳодиса рўй берди. Қандайдир америка аскари орқа эшикдан сездирмай омборга киргани маълум бўлди. Бир кундан кейин кечқурун бу ҳолат такрорланди, бунисига мен ҳам гувоҳ бўлдим.

Шу куни кечқурун стулда хаёл суриб ўтирган эдим, ногоҳ йўлакда оғир нарса деворга урилди, кейин шундай овоз яна икки марта такрорланди, маъдан буюм ғижирлади, оғир қадам ташлаб, илма-тешик полни ғарчиллатиб кимдир юрди. Сокин мусиқа овози кучайди, яшайдиган уйимиз билан дўкон мусодара қилингандан бери очилмайдиган қилиб ёпиб қўйилган эди. Ҳайрат ичида ўрнимдан турдим. Йўлакдаги қадам товушлари аста-секин яқинлашиб, эшигим тагида тўхтади ва бир дақиқадан кейин эшик секин очилди.

Кутилмаганда йўғон аскар билан юзма-юз туриб қолдим. Биз ҳайрат ичида бир-биримизга тикилдик. Унинг белида оддий М.Р. тўппончаси осилиб турарди, бўйнида оддий бўйинбоғ, тўққизил юзига қараганда, бу М.Р. мен билган америка аскарлари орасидаги учига чиққан ароқхўрлардан бўлса керак. Юз бичими ҳам эсдан чиқмайдиган, аъзойи бадани қирғий бурни атрофида бир тўда бўлиб турарди.

– Сизга нима керак? – савол бердим.

У чўнтак электр фонарида энгидаги М.Р. деб ёзилган боғични қўполлик билан кўрсатди, сўнг нималарнидир ғўнғиллаб, эшикни ёпди ва шошилмасдан қадам ташлаганча нари кетди. Атрофни ароқнинг бадбўй ҳиди тутди. “Ғирт маст экан!” – деб ўйладим.

Эртаси куни тушдан кейин бева Мами иккимиз кекса таржимон танишимизни олиб, учинчи қаватга жойлашган ҳарбий полиция штабига кўтарилдик. Биз М.Р. нинг безориларча хатти-ҳаракатлари ҳақида қисм командирига шикоят қилмоқчи эдик. Мен тунги ҳодисанинг гувоҳи сифатида бордим.

Штабга киришимиз биланоқ кечаги безбет америкаликка кўзим тушди. У хона тўридаги энг катта стулда ўтирар ва чамаси, қандайдир ҳужжатларни ўрганиш билан машғул эди. Ундаги хотиржамлик менга ёқмади. Бизни тўғри унинг столи олдига олиб боришди.

– Капитан! – мурожаат қилди таржимон. Сўнг бизга ўгирилиб: – Бу киши қисм командири бўлади, – деди. Менинг сал бўлмаса ичим ўтиб кетаёзди.

Капитан бошини кўтариб бева Мамига кўз қисиб қўйди, сўнг нигоҳи менга қадалди. Биз кечагидан ҳам кўпроқ ҳайратланиб, бир-биримизга тикилиб қолдик. У қошларини кўтариб, қатъият билан оромкурси суянчиғига ўзини ташлаб фақат мен тушунадиган оҳангда “Ҳелло, беби!” – деди. Куннинг ёруғида энди ёши анча катта кўринди. У кулимсираганча тегишли чоралар кўрамиз деб ваъда берар ва менга қараб кўзини қисиб: “Окей! Окей!” дейишдан тўхтамас эди.

Штабдан қайтар эканмиз, иккинчи қават зинасида Сигэга ўхшаб кетадиган аёлни учратдик.

Сигэ етти ёшга тўлганимдан бери бизнинг уйимизда хизмат қиларди. У баланд бўйли, келишган аёл бўлиб, мен уни ҳар доим “Новча!” деб чақирар, жаҳлим чиққанида эса “Тулки!” деб юборар эдим, чунки юзи чўзинчоқ бўлиб, кўзининг бурчаклари юқорига тортилган эди.

Аёлнинг бир қўли тўқ-қизил кўйлаги этагида, иккинчиси зина қанотларида юқорига кўтарилиб бормоқда эди. Орамиз икки-уч метр қолганда у нигоҳини менга қаратди ва ҳайратланиб тўхтади. Мен эса яланғоч елкаси ва ярқироқ кўйлагига маҳлиё бўлиб, чўзинчоқ юзига яхши эътибор бермадим. Бир неча поғона пастга тушганимдан кейин бундай юзни қаердадир кўрганим эсимга тушди ва бирдан ҳушёр тортдим: у Сигэнинг юзига ўхшар эди! Аммо Сигэ бу ерда бундай вақтда юриши мумкин эмас. Мен ўгирилиб қарадим. Ялтироқ тўқ-қизил кўйлак этаги штаб эшигида бир ҳилпираб ғойиб бўлди.

Албатта, мен бу аёлни жуда тез унутиб юборишим мумкин эди – шу пайтда у мени унчалик қизиқтирмаганди. Баъзи вақтларда унинг юзидаги ҳайрат ифодасини эслаганимда ҳайрон қоламан, хаёлимга минг хил ўйлар келади. Аммо уни яна бир бор кўриш истагим йўқ.

Ҳаво очиқ кунлардан бирида ўз хонамда очиқ дераза олдида китоб ўқиб ўтирган эдим. Кутилмаганда хона ичига бир оппоқ тугунча учиб кирди. У бордон устига тушиб олтин ва кумуш рангидаги бир неча бўлакка бўлиниб, ҳар томонга сочилиб кетди. Ҳайратим ошиб деразадан қарадим ва қарама-қарши уйнинг деразаси олдида турган аёлни кўрдим, орамиздаги масофа нари борса ўн метр келар, фақат ўртадаги кичик боғча бизни ажратиб турар эди. Орамиз жуда яқин бўлгани учун унинг юзидаги кулгичларини ҳам аниқ кўрдим. “Ҳа, бу Сигэнинг ўзи!” – деб ўйладим. Аммо бу бошқа аёл эди. Уни зинопояда кўрганим ёдимда. Аёл менга қўлини кўтариб, силкитди. Имо-ишора билан хонамнинг ичкариси ва бошимнинг юқорисини кўрсатди, калласини бир ёнга эгди, сўнг оҳиста жилмайиб, мовий парда орқасига ғойиб бўлди.

Ҳайратим ошгандан-ошиб, хонамга сочилиб кетган олтин ва кумуш парчаларини йиғиштириб олдим. Улардан бири узунчоқ шаклда бўлиб, нафис оқ қоғозга ўралган эди. Қоғозни очдим, унда аёллар дастхати билан қуйидагилар ёзилганди:

“Сиз ўқияпсизми? Кеча сизни кўриб жуда ҳайрон қолдим. Қалбим нафис туйғуларга тўлди. Деразангиз айнан менинг рўпарамда экан. Энди ҳар куни сизни кўра оламан. Бугунги “Бомба” сиз учун чой совғаси. Нана”.

Нана, чамаси, бу унинг рақс зали учун танлаган исми бўлса керак. Демак, бу аёл айнан Сигэнинг ўзи. Шуларни ўйлаганимдан кейин юрагимга илиқлик кирди. Сигэни кўрмаганимга ўн йил бўлган эди. “Одам қандай мўжизаларга дуч келмайди?” – деб ширин хаёлларга берилдим. Ўтмиш хотираларига шўнғиб, ўзим билмаган ҳолда зарҳал қоғоларга ўралган ширинликларни битта ҳам қолдирмай оғзимга солиб, еб битирдим.

Қоронғи тушганда Нана деразани очди ва келишиб олгандек ҳуштак чалди. Шунда мен ҳам деразани очдим. Нана бошини бир ёнга энгаштириб, майин жилмайди. Кўзларимиз тўқнашди. У яна очиқ кўйлагини кийганди. У орқасига ўгирилганда таралган сочлари елкасидан пастга осилиб тушганини кўрдим. “Бўйнини кўрсатмаслик учун шундай қилган”, сабабини дарҳол англадим, Сигэнинг бўйнида чипқондан қолган қизғиш из бор эди. Ботаётган қуёш нурларида Нана беқиёс гўзал кўринар эди. Мафтун бўлиб унга боқар ва кўзларимни уза олмасдим, шунда қандайдир хавотир мени қамраб олди. Бутун фикру зикримни ишга солганимга қарамай, у бир замонлар сочларини танғиб, оддий момпе кийган, ўчоқдаги оловни пуфлаб ёндираётган Сигэ эканига ишонгим келмасди.

Икки ҳафта шундай ўтди. Нана билан учрашганимда ғалати ҳаяжон ичида қолардим. Баъзан мен йўлакдаги кичкина деразани қия очиб, Нанани яширинча кузатардим, у қошларини чимириб, катта очилган, аммо ҳаёт нишонаси сезилмаётган деразамга ҳайрон тикилиб қоларди. Баъзи пайтларда Нананинг ҳуштакларига жавоб бермасдан ўзимни четга олиб, у қўлларини кўксига қовуштириб, бироз эгилган кўйи деразага суяниб, мен томонга умидвор тикилаётганини сезиб турсам-да, деразани катта очиб, унга кўринмасликка ҳаракат қилар эдим.

Ниҳоят, бир куни кечқурун вақт алламаҳал бўлганда мен шайтон васвасасига учиб, қалтис ишга қўл урдим. Нана хонасидаги чироқни ёққанини кўриб, деразани очдим-да, секингина хонамдан чиқдим, йўлакдан ўғриларга ўхшаб ўтиб, яқингинада америка ҳарбий полицияси капитани синдирган эшик тутқичини ушладим. Ўзим кутганимдек, у овоз чиқармай очилди ва кўз ўнгимда қоронғи ошхона намоён бўлди. Ўзимнинг сурбетлигимдан хавотир олиб ҳудди биров мени шу томонга чақираётгандек, ойнадан тушаётган ғира-шираликдан фойдаланиб, тўғри Нананинг хонаси томон юрдим. Кафел ётқизилган пол совуқ экан. Яланг оёқларимнинг шипиллаши ошхона ичида баралла эшитиларди.

Ёруғлик тушиб турган эшик олдида тўхтадим ва ичкарига қулоқ солиб, қўлимни кўтарганча бир муддат туриб қолдим. Кейин уч марта тақиллатдим.

– Come in! – аёл овози эшитилди.

Эшикни оҳиста очдим. Ёқимли сигарет ҳиди димоғимга урилди. Аввал ошхона бўлган бу жой яхшилаб таъмирланганди. Оқ халат кийган Нана стулда ўтириб сочини тарарди.

– Жессими? – сўради Нана орқасига қарамасдан.

Мен қўлимни дукиллаб ураётган юрагим устига қўйиб, эшикка суяниб қолдим. Кўкрагига тушган узун сочлари учини тараётган Нана кўз қири билан менга қаради ва азбаройи сакраб ўрнидан турганидан қўлидаги тароқ тарақлаб полга тушди. Мен туш кўраётгандай ундан қўзимни узмай қараб турардим.

– Анчадан бери кўришмадик, Сигэ. – Унга қўл узатдим, аммо қизнинг чиройига маҳлиё бўлиб, қўлимни ортиқ қимирлатолмай қолдим.

Нана жилмайди.

– Хуш келибсиз, Осаму, – деганча у қўлимни сиқди.

Бошқа исм билан юзланяпти! Мен зўр-базўр илжайдим. Исмимни унутибди, ахир орадан ўн йил ўтган-ку!

– Мен Осаму эмасман, адашдинг.

– Осама эмаслигингни биламан. Аммо сен унга жуда ўхшайсан, – деди Нана.

– Осама ким ўзи?

– Укам. Ягона туғишганим, у ҳам фронтда ҳалок бўлган. Икки томчи сувдек бир-бирингизга ўхшар экансизлар.

Юрагимга ўрнашиб қолган Сигэ сиймоси бирданига хиралашди. Бўғилиб кетаётгандек бўлдим. Атрофимдаги ҳамма нарсалар дабдурустдан қиёфасини ўзгартираётганга ўхшарди. Мана, олдимда турган, мен Сигэ деб билган аёл кўз ўнгимда қандайдир бошқа аёлга айланди-қолди.

– Демак, укангизга ўхшаганим учунгина хатингизда яхши муносабатлар ҳақида ёзган экансиз-да? – сўрадим ундан.

– Албатта-да.

Мен диванга ўзимни ташладим. Нана жомадондан қоғоз халтани олиб келгани ўрнидан турди.

– Мана укамнинг фотосурати ва охирги хати.

Банан дарахти остида йигирма ёшга тўлмаган, ёзги ҳарбий кийим кийган йигит уялгандек кулимсираб турарди. Мен ўзимни ана шундай кийимда неча марталаб тасаввур қилган эдим! Унинг катта кўзлари ва ғалати оппоқ тишлари юзига алоҳида жозиба бағишлаган, чамаси, у яхшигина чиниққан эди. Суратга қарар эканман, ичимда ўхшайди, деб қўйдим.

– Менга ўхшайди, тўғрими?

– Ҳечам ўхшамайди, – гапни чалғитдим. Нана яйраб кулди.

– Йўқ, ўхшайди. У билан кўп вақт бирга бўлганлар буни тасдиқлайди.

У ёзган охирги мактубни кўришга қизиқдим. Бундай хат маълум маънода видолашув мактуби ҳисобланади.

У қўлдан-қўлга ўтган очиқ хат экан. Манзилига қараб аёлнинг исми ҳақиқатан Нана эканлигини билдим. Унда Кюсю оролидаги ҳарбий-денгиз базаларидан бирининг муҳри бор эди, афтидан, у жанубий фронтнинг олдинги маррасидан жўнатилган бўлса керак.

“Азиз опажоним Нана! Ҳозир Японияда ҳаво жуда ажойиб бўлса керак? Соғ-омон юрибсанми? Уч кун аввал сени тушимда кўрадим. Мен сомон шляпа кийиб олганман, сен бошингга қизил рўмол ўрагансан. Атрофимизда жуда кўп сигирлар ва қўйлар ўтлаб юришибди. Мен эрта билан учаман. Соғ-саломат бўл. Айни эртага ўн тўққиз ёшга тўламан. Осаму”.

Мактубдаги осойишта руҳ мени ҳайратга солди. У гўё қувноқ нонушта ҳақида гап кетаётгандек хушчақчақ оҳангда ёзилган эди. Мен уруш йилларидаги ҳаётимни эсладим, юрагимга оғриқ кирди. Қанчадан-қанча ёш йигитлар ўлимга мана шундай беғам, боғ сайрига кетаётгандек жўнаган эди-ку.

– Жонингизга теккунча сизга ука бўлиб қоламан, – дедим Нанага тик қараб.

–Шундайми? Жуда хурсандман.

Нана қўлини елкамга ташлаб бир неча марта силкитиб қўйди. Унинг кўзлари ёнарди. “Кетиш керак!” – ўйладим мен.

– Мен сизни Сигэ дебман, – тан олдим дивандан тураётиб.

– Ким у Сигэ?

– Хизматчимиз. Қачонлардир уйимизда яшаган эди. Узоқдан унга жуда ўхшайсиз, яқиндан эса ундан кўра чиройлироқсиз.

Нана қаҳ-қаҳ уриб – деди:

– Ғалати! Иккимиз ҳам бир-бирига ўхшаган одамларни эслабмиз.

Эшик тагида орқамга ўгирилдим.

– Биласизми, Сигэнинг бўйнида жарроҳлик амалётидан  қолган чандиқ бор эди.

– Шундайми? Қўлинг билан ушлаб кўрмагунча у йўқлигига ишонмайдиганга ўхшайсан?

Нана кулимсираб қўлимдан ушлади-да, уни сочлари орасига тиқди. Қўлим олмадек оппоқ бўйнига тушди, юзидан аллақандай ҳушбўй ҳид келарди. Нананинг ингичка бўйни ниҳоятда силлиқ эди.

– Хўш қандай? Чандиқ борми?

Қўлимни олмасдан юзига қараб жилмайдим. Лабларини кўрмадим, пешонамга иссиқ нарса келиб тегди.

– Хайрли тун, – дедим мен.

Яланг оёқларимни шипиллатиб, қоронғи ошхонага ўтдим. Даҳлизга олиб борадиган эшик тагига етиб келдим. Қадам ташлар эканман: “У Сигэ эмас! У Сигэ эмас!” деб пичирлардим.

Нана ҳар кеча тушимга кирар эди. Баъзан кун бўйи уни ўйлайдиган бўлдим. Сабрим тугаб, уч марта ҳеч кимга сездирмай хонасига кириб бордим. Нана менга хаёлчан тикилиб ўтирди, укаси ҳақида гапирди, хайрлашаётганимизда эшик олдида пешонамдан ўпди.

Хонасига тўртинчи марта кирганимда ниҳятда маст эди. Кўзи тўла ёш бўлишига қарамасдан овозининг борича ҳоҳолаб кулди, қўлидаги бўш виски шишасини айлантириб ҳар хил баланд-паст гапларни айтди.

– Шундай яшагандан кўра ўлганим яхши! – кейин қўшимча қилиб, – сенга рақс тушишини ўргатаман, – деди ва юзимни кўксига босиб бирга айлана бошлади.

Кетишга чоғланган пайтимда эшик тақиллади. Нана тошдек қотиб қолди, сўнг хонага тез кўз югуртирди ва қўрқув ичида кўзини менга тикиб, қалтироқ товушда таклиф қилди!

– Come in!

Эшик очилиб, хонага бесўнақай М.Р. капитани кирди.

– Жесси! – секин ҳитоб қилди Нана.

– О! – мени кўриб ҳайратда қолган капитан бўкириб юборди, биз учинчи марта тўқнаш келдик. – Бу ерга қандай келиб қолдинг? – кескин сўради у.

– Сиз оёғингиз билан тепиб синдирган эшикдан кирдим, – тез жавоб бердим мен.

Унинг қошлари чимирилди, ҳайратдан кўзлари пирпирай бошлади. Нана нимадир демоқчи эди, унга совуқ нигоҳ ташлаб – Жим бўл! – деб бўкирди. Сўнг қўлини орқасига қилиб кескин буйруқ берди: – Йўқол бу ердан!

Мен Нанага қарадим. У деразага юзини ўгириб турарди.

– Жессининг айтганини қил! – деди Нана қатъият билан.

– Хайр! – дедиму чиқиб кетдим.

– Иккинчи қорангни кўрсатма! – орқамдан қичқирди Жесси.

– Албатта, қайтиб қадам босмайман, – дедим мен ўгирилиб ва тез юриб хонадан чиқдим.

Эшикни ёпиб, йўлакда деворга суянганча анча вақт туриб қолдим. Кейин хонамга қайтиб, деразадан қарадим. Нананинг хонаси қоронғи эди. Энди бу деразадан қарамаганим бўлсин” – дедим ичимда. Нананинг касрига тунни беором ўтказдим. Дастлаб ҳеч нарсага ақлим етмади. Кейин секин-аста нима бўлганига ақлим ета бошлади. Узил-кесил гапнинг тагига етганимдан кейин юрагимда чидаб бўлмайдиган оғриқ ҳис қилдим.

Кунни жазирама қуёш тагида терлаб-пишиб стадионда ўтказдим. Кечқурун шаҳар чеккасидаги дўкондан арзон ширинликлар ва чанг босган мевалардан сотиб олиб, боғ ичига кирдим, ўзимга ўхшаган бебош улфатларга қўшилиб бир финжондан шарбат ичдик, ер тепиниб, овозимиз борича қичқириб, ҳарбий қўшиқлардан куйладик. Ана шундай тарзда Япония урушда ютқазгани учун норозилигимизни билдирдик.

Ёз бошланди. Бир куни эрталаб қорним қаттиқ оғриб қолди. Ичим қон аралаш сурилиб, кўз ўнгим қоронғилашиб кетди. Қора терга ботдим. Кимдир қорнимга калтак тиқиб бураётгандек эди. Қандайдир ёмон кўнгилсизлик бўлишини олдиндан сезадиган одатим бор. Таниш шифокор ҳузурига зўр-базўр судралиб бориб, қандай касалга чалинганимни эшитганимда асло ҳайрон қолмадим. Қариндошларим, амакимнинг аҳволини ҳисобга олиб, мени шаҳар касалхоналаридан бирига яширинча жойлаштиришди.

Шу ерда, ифлос бир хонада ёзнинг энг иссиқ ойларини ўтказдим. Бу мен учун ўзига хос халоскорлик вазифасини бажарди. Касалликдан бошқа ҳеч нарса хаёлимга келмади. Бошқа ҳамма ташвишларни унутдим. Ҳатто Нана эсимга тушганида қусиб юборай дедим.

Бир куни, энди тузала бошлаган кезларим эди, кекса энага ёрдамида ўрнимдан туриб, хожатхонага бордим. Шунда бош томонимга ўрнатилган ойнада кимнингдир аксини кўрдим. “Ё худо! Ким бўлди бу? Қандай аянчли кимса!” – деб ўйладим. Юзлари ичига ботиб, кўзлари косасидан чиқиб кетгудай бўлиб кетибди. Синчиклаб қараб, бу нусха ўзим эканимни англадим. Бутунлай ўзгариб кетган юзимга ғамгин назар солдим. Ойна қаергадир ғойиб бўлди, ҳушимни йўқотдим. Қанча вақт беҳуш қолганимни билмайман, фақат ўзимга келганимда қўлларимни ёзиб полда ётган эканман, ёнимда кекса энага нима қилишини билмай карахт бўлиб турарди. Ўрнимдан тургач, ҳароратимни ўлчай деб даражани олдим. Уни ушлаган бармоқларим қалтирар эди, қизил чизиқча бўлса юқорига қараб жадал силжиётганини кўрдим. Уни пастга силкита бошладим. Энага қанча кўтарилди деб сўради, аммо мен жавоб беролмадим. Мия томирлари торайиб қолган бўлса керак, деди кампир.

Бошим темирдай қизиган ва паришон ҳолатда қоп-қора шифтга тикилиб ётардим – шифтга кичкина хира чироқ осилганди. Қора шифт одамни ваҳимага соладиган даражадаги тезликда юқорига кўтарилиб кичкина чорбурчак шаклга айланар, сўнг шиддат билан пастга тушиб, бутун хонани эгаллаб оларди. У тобора катталашиб борар, пастга силжиганда нақ бошимни устида осилиб қолар эди… “Ўлаяпман!” – хаёлдан ўтказдим мен. Бутун касаллигим давомида фақат шу куни ўлимни эсладим. Наҳотки шундай ўлиб кетаверсам? Касал бўлиб ўлиш?! Бу мутлақо кутилмаган янгича ҳолат эди. Шундай бўлиши мумкинлигини ҳатто тасаввур ҳам қилмагандим. Бундан баттар ўлимни қидириб ҳам тополмайсан! Томоғимга қаттиқ бир нарса келиб тиқилди.

– Холажон! Менга қалам билан қоғоз беринг! – илтимос қилдим.

Не машаққат билан қорнимга ағдарилиб ётдим, бир парча қоғоз орқасига амаллаб: “Ўлишни хоҳламайман!” – деб ёздим.

Қаламни қаттиқ ушлаб атрофга паришон кўз югуртирдим. Назаримда, бу сўзлар ниҳоятда таҳқиромуз бўлиб туюлди. Аммо ҳаммаси юрагимдан қуйилиб чиқди. Яна нималарни қўшишим керак? Силлиқ қаламни қаттиқроқ ушлаб зўр-базўр бир жумла қўшимча қилдим: “Тентак Нана”.

Ҳайрон қолиб шу икки сўзга тикилдим. Булар нима? Ҳеч нарса дея олмайман. Кўз олдим қоронғилашиб, қалам қўлимдан тушиб кетди, оғирлашиб кетаётган бошимни ёстиққа қўйдим. Ўйлаб кўрсам, уруш тамом бўлгандан бери ҳаёт ва ўлим туйғуси доим алмашиб тургани учун бирон кун ҳам тинч, ҳузур-ҳаловатда яшамапман. Мен ҳаёт дарёсида оқиб, атрофимдагиларни кузатибман, холос. Шунда ҳеч кутилмаганда сўниб бораётган онгимда шиддатли ўзгариш юз бераётганини ҳис қилдим:

Мен яшашни хоҳлайман!

Мен яшайман!

Мени қутқаринглар!

Омадим келиб касалликдан қутулдим.

Кейин орадан етти йил ўтди. Бу йиллар шармандачилик билан кечган тавба-тазарру йиллари эди. Аммо ўшандан бери биронта ҳам видолашув хатини кўрганим ҳам, ёзганим ҳам йўқ.

Бу ниҳоятда катта бахт эди!

^[1]* Манба: Миура Т. Блуждающий огонек. – М.: Радуга, 1985.

^[2] Патинко – ўйинчоқ автомат.

^[3] Одэн – батат, соя сузмасини думалоқлаб, сихга қадаб сувда пиширилган овқат номи.

^[4] Ко-тян – Кохейнинг кичрайтирилган шакли.

^[5] Хосутэсу –майхонада мижозларга хизмат кўрсатувчи чўри қиз (инглизча hostess – бека).

^[6] Суси – пиширилган гуручга балиқ, тухум ва сабзавотлар қўшиб, сиркалаб тайёрланадиган бўғирсоқ.

^[7] Конгасури – пахтадан тўқилган, оқ нўхат гулли қорамтир-кўкиш газлама.

^[8] Бонсай – шиша идиш ёки патнис устида ўстириладиган пакана дарахт, жажжи боғча.

^[9] Бон – марҳумларни хотирлаш байрами.

^[10] Хиноки – сарв дарахти.

^[11] Татами – деярли барча япон уйларида полга солинадиган анъанавий бордон тўшама.

^[12] Япон фидойилари – камикадзе (шаҳид)лари.

^[13] Фусума – япон уйларида сурилма девор.

2018/1