Tarixi jahonnamoyi (3-qism)

Post Views:
107

XO‘QANDI LATIF SHAHRIDA QIPCHOQLARNING O‘ZLARIGA XON KO‘TARISHLARI. BUXORO PODSHOSI VA XUDOYORXONNI (FARG‘ONAGA) KELISHLARI VA DAVLAT SALTANATIGA XUDOYORXON VALINE’MATNING O‘TURGANI HAQIDA

So‘z gulistonining chamanorosi, ming dostonning bulbuli bo‘lgan mussanif (ya’ni kitob muallifi – Sh. V.) voqea duru gavharini shundog‘ bayon etadi. Ul zamon va ul vaqtlarda besaru somon qipchoqlar o‘z lashkarlari ila kelib Sayhun daryosi bo‘yidagi Saroy degan qishloqda to‘xtadilar. Qirg‘iz va qipchoq ulusining urug‘lari bir necha kun shul joyda qolib, o‘zaro maslahat qilib shunday qarorga keldilar: “Biror-bir mirbachani topib uni xonlik saltanatiga ko‘tarib, shahar (Xo‘qand)ga kirish kerak”. Shu fikr hammaga ma’qul bo‘ldi. Mirzo ibni Norqo‘zi dodxo qirg‘izni Xudoyqul bek ibni Maqsudbekka mahalladosh va qo‘shni bo‘lgani uchun uning oldiga yubordilar. U shamoldek tez shaharga kelib, endi o‘n olti yoshga kirgan, aslzoda mir avlodidan bo‘lmish Xudoyqul bek ibni Maqsudbek ibni Bekbo‘tabek ibn Sulaymonbek ibni Shodibekni olib, (Saroy) mavzeiga yetkazdi. Xalq mirbachaning malohatli suratiga oshiqi shaydo bo‘lib, 1282 yil, dushanba kuni, muharram oyining beshinchisida uni saltanat va shohlik masnadiga xon qilib ko‘tardilar.

Arbobu sharif, faqiru g‘aniy muborakbodlik uchun duoga qo‘l ko‘tarib, masrurlik va shodiyonalik fotihasini o‘qidilar. Shundan keyin arkoni davlat va saltanat a’yonlari va boshqalar jam bo‘lib shaharga kelib kirdilar. Ular Sulton o‘rdasiga joylashdilar.

Xon janobi sultonlik taxtiga o‘turub, Bek Muhammad qipchoqni mingboshi mansabiga sarafroz qildi. Mirza Ahmadga dasturxonchilik (mansabini) hadya qildi.

Shu vaqt davomida ahli qirg‘iziya va qipchoqiya o‘n to‘rt kun o‘rdada yashadi, dushanba kuni kechqurun esa fuqarodan xavf olib, podsholik saltanatini tashlab, shahardan bir farsah nariga qochdilar. Bu xabarni ba’zi beboshu avboshlar eshitib, kechasi borib o‘rda ichini talon-taroj qildilar. Buni shaharning ba’zi ulug‘lari eshitib, ul odamlarni taftish va tahqiq qilib, olib ketgan narsalaridan bir qismini topdilar. Shahar fuqarosi va ulamolari qipchoqlar ahvolini ko‘rib, guruh-guruh bo‘lib ular oldiga borib, shaharga qaytishni so‘radilar. Ammo bu himmatsiz kishilarda shaharga qaytish uchun yurak yo‘q edi.

G‘amoyil qishlog‘ini (qirg‘iz, qipchoqlar) o‘zlariga turar joy qilib oldilar. Ular kufforga qarshi deb fuqaroga soliq solib, yuz ming tilla to‘plab oldilar. Ularning kasofatli qilmishlariga qaramasdan shahar aholisi sabr-toqataylab, ularga yordam berdilar. Ammo bu shahar va sahro o‘rtasida bir necha kun davom etib, ikki tomonning ham nafratiga sabab bo‘lardi. Masal bordurkim, unda aytilishicha: “Yo‘lini yo‘qotgan kishi (gumroh)dan so‘radilarki, sening noming nima?” – “Nomim rahbar (yo‘lovchi)dir” deb javob beribdi u. Qipchoqlarning bu qilmishlari va xamoqatlari janobi baxtiyor Xudoyorxon valine’matga ma’lum edi. Janobi valine’mat voqyealar bayonini Buxoro podshosi Muzaffarga darhol yetkazib turardi. Shu orada amir o‘ruslarga elchi jo‘natishni bahona qilib, Xo‘qandga kirmoqchi bo‘ldi. Najmiddin ho‘ja degan bir buxorolikni Rossiyaga elchi qilib ko‘p tuhfalar va hadyalar, ya’ni ulkan bir fil, amir Temur vasiqalarini qo‘liga berib, Peterburgga – o‘rus podshosiga jo‘natib, o‘zi bexisob lashkar ila Buxorodan Jizzaxga kelib, manzili jalol qildi. Bu yerdan Buxoroga tijorat qilish uchun kelayotgan bir boy o‘rusni sakkiz yuz tuyaga yuklangan qimmatbaho matolari, bir necha tuya o‘rusiya oltin-kumush pullari ila qo‘lga tushirib, hamma molu matoni olib, o‘ziga xavf solib, Toshkandga – o‘rus jiniroli (generali – Sh. V.) oldiga haydadi.

Amir Xudoyorxon janoblarini o‘ziga hamroh va qo‘liga o‘yinchoq qilib Xo‘qondi latif sari yo‘l oldi. Xo‘jand shahariga kelib osoyish topdi. Janobi valine’matga (Xudoyorxonga) ishonib, uni lashkarga sardor qilib Xo‘qandi latifga jo‘natdi. Xudoyorxon, Olloyorbek parvonachi, Ya’qubbek g‘ulom, Samarqand hokimi Sher Ali g‘ulom sanoqsiz lashkari ila Xo‘qondi latifga yo‘l oldilar.

Qipchoqlar ularga muqovamat qilmasdan yakshanba kuni Mo‘yi Muborakka keldilar. Kechani bir iloj qilib o‘tkazib, dushanba kuni, lashkar kelishidan oldinroq peshin namozi vaqtida Marg‘ilon yo‘liga chiqib ketdilar. Shu kechasi mang‘it lashkarining ilg‘or qismi Xo‘qandi latifga jangu jadalsiz kirib keldi. Seshanba kuni peshingacha lashkarning hammasi shaharga doxil bo‘ldi. (Xudoyorxon) ketma-ket podshoh (Muzaffar) xizmatiga xushxabarlar jo‘natdi. Amir (Muzaffar) ko‘nglini chog‘ qilib, 1281 yil, safar oyining yigirmanchi, payshanba kuni shaharga kirib keldi. Ammo bu zolimning avbosh va bebosh sarbozlari shahar atrofidagi joylarni talon-taroj qildilar. Bir muddat Xo‘qandi latifda istiqomat qilib (amir) Olloyorbek mang‘itni lashkarga sardor tayinlab, qirg‘iz va qipchoqlar orqasidan yubordi. Ikkala qo‘shin ham izma-iz borardilar. Qipchoqlar Modi mavzeiga borib to‘xtab dam oldilar. Olloyorbek esa mang‘it lashkari ila Arobon Qal’asini manzil qildi.

Bir kundan keyin ertalab qipchoq va qirg‘izlardan olti yuz kishi o‘z sardorlari Yusufboy Mirzo, Eltarkub bahodur va Xol ponsod qirg‘iz ila Axsi mavzeiga kelib, mang‘itlarning yo‘lini poyladilar. Ikki tomon to‘qnashib, jang boshlandi. Ba’zan qipchoqlar Gulbahor maydoni Sahnidan mang‘itlarni siqib, Arobon mavzeiga qadar chekintirardilar. Gohi mang‘itlar g‘alaba qilib, qipchoqlarni jangohga qaytarardilar. Bir necha ular shunday borib keldilar. Mang‘itlarning qo‘li baland kelib, ulardan 15 ming kishi qipchoqlar atrofini o‘rab olib, bir tor joyga siqib qo‘ydilar. Ertadan-kechgacha bo‘lgan urush hech qanday foyda keltirmadi. Nihoyat, qipchoq sardorlardan Xol ponsod qirg‘iz, Yusufboy Mirzo, Eltarkub qipchoq va yana yuzta sarboz qo‘lga tushdilar. Qolganlari mang‘it safini yorib qochib ketdilar…

Shunday qilib, mang‘itlarning qo‘li baland kelib, amirlarni (Buxoro) podshohi xizmatiga jo‘natdilar. Olloyorbek parvonachi esa O‘sh tomonga ketib, Modi mavzeida qaror topdi. Qipchoq lashkari esa Kuljaga ketib qoldi. Ular bir-biridan vahm qilib, ancha muddat joylarida turdilar. Mojaro bir yoqli bo‘lmay turib, Olloyorbek mang‘it qaytishga amr qildi va Marg‘ilonga ketdi. Qipchoqlar ham Arabon (qishlog‘i)ga kelib turdilar. Razil mang‘it ahvollarini o‘z podshohlariga ma’lum qilib, maslahat so‘radilar. Tadbirsix (amir) aytdi: “Biz shu yerda qolamiz. Oru nomus deb biz bu yerga kelganmiz. Bu yer Xudoyoxonning mulkidir, o‘zi qirg‘izu qipchoqni daf’ qilish yo‘lini topsun.” (Amir Muzaffar) janobi Xudoyorxonga bir necha ming mang‘it va Xo‘qand sarbozlarini jo‘natdi. Qochoqlar (qirg‘izu qipchoqlar) Xudoyorxonning kelishini eshitib, toqat qilmasdan Qoshg‘ar viloyati tomon yo‘l oldilar. Janobi sulton ul badbaxtlarni Tirak dovoniga ta’qib etib bordi. Ularning qanchasini bandi qildi, uchta to‘p va ko‘p asbob-uskuna, qurol-yarog‘larini qo‘lga kiritdi. Katta izzat ila qaytib, 22 rabbi-us-soniyda Xo‘qondi latifg‘a yetib keldi va Buxoro amiri huzuriga obro‘ bilan tashrif buyurib, davlat masnadida qaror topdi. Buxoro amiri o‘rdadan ko‘chib, hazrati Mo‘yi Muborak bo‘g‘iga keldi. U falokat (amir Muzaffar) shu yerdan hamma podshohlik asbob anjomlari, topu to‘fang, qurol- yarog‘larni, gilam va boshqa boyliklar hamda to‘rt yuzga xotin-qizlarni olib seshanba kuni ertalab Buxoro sari yo‘lga tushdi…

Valine’mat xon janoblari davlat va saltanat takyagohiga o‘turub, qayg‘ularini unutib, zafar topdi. Badbaxt va kulfazada qirg‘izu qipchoqlar zamona jafosidan qochib, tog‘i sahrolardan o‘tib, Ya’qubbek oldiga (Qoshg‘arga) keldilar. Ulardan qolganlari o‘z sardorlari ila, xususan, Abdurahmon oftobachi o‘z urug‘i ila, Toshqora o‘z tobe’lari ila, Sarimsoq dodxoh qirg‘iz o‘z lashkari ila to‘p-to‘p bo‘lib tortiq va hadyalar olib hazrat xon oldiga uzr so‘rab keldilar. Janobi valine’mat ham ularga marhamat aylab, har birining martabasiga qarab in’om-ehsonlar berdi. Shu asnoda bir necha kun ichida ularning qolganlari ham kelib sulton iltifotini his qilib, taslim bo‘ldilar.

Bir kuni kechasi qirg‘iz va qipchoqlarning bir guruhi vahimaga tushub o‘zlari intixob qilgan joyga qochib ketdilar. Xususan, amirlashkarning jiyani Muhammad Ayubbiy Chimyon tomonga qochdi, 200-300 qirg‘izni o‘ziga hamroh etib, O‘sh viloyatiga qarab ketdi.

Janobi Sulton Murodbek, xon hazratning akalari – Marg‘ilonning hokimi edi va u bir necha vaqtdan buyon O‘sh viloyatida zakot yig‘uvchi edi. Muhammad Ayub uning oldiga kelib surbetlarcha, “Amirzoda, turing, akangizni o‘ldurub, sizni ularning o‘rniga xon ko‘tardilar. Men shuning uchun oldingizga keldim”, deb aytdi. Amirzoda ul ahmoqni aldab, qirg‘iz va qipchoq sardorlari qo‘li orqali ushlab zindon qildi. Tezda bir chobuksuvorni xon hazrat oldiga xabar berish uchun yubordi. Ul chopar kechayu kunduz ot surib Xudoyorxon oldiga keldi va xonning sog‘lig‘ini o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, amirzoda nomiga bir inoyatnoma ham olib qaytdi va amirzodaga hamma ko‘rgan eshitganini aytdi. Muhammad Ayubning yolg‘onchiligi ma’lum bo‘ldi. Undan hamma g‘azablanib, qatl qilinishiga rozilik berdilar…

Alqissa, unga o‘lim mukofot bo‘ldi va farmoni oliyga ko‘ra Marg‘ilonga olib kelib qatl etdilar. Dushmanlardan yana biri Sarimsoq dodxoh qirg‘iz bo‘lib, u Namanganga kelgan edi. Xon (Xudoyor) Namangan va Koson hokimlari lashkarlarini uning orqasidan yubordi. Unga yeta olmadilar va u (Sarimsoq dodxoh) osonlik bilan Chotqolga o‘tib ketdi. Qolgan qirg‘iz va qipchoqlar marhamatiga sazovor bo‘lub, tavba qildilar. Faqat Toshqora qipchoq o‘ruslarga qo‘shilib ketgan edi…

Junayd Mulla Avaz Muhammad ibn Mulla Ro‘zi Muhammad Sufiy Attor