Sulola. Dolimovlar shajarasi. Karimbek Norbekov

Post Views:
54

Toshkentga kelishdan qo‘rqib, G‘uljaga ketishga jazm qilgan Karimbek Norbekovning hayoti bir oz boshqacharoq kechdi. Vatanidan quvg‘in qilingan ko‘plab o‘rta osiyolik sho‘ro muhojirlari qatorida u ham Sibir surgunidan qochib, G‘uljaga panoh izlab kirib bordi. Karimbek otam 1967 yili bizning hovlimizda bo‘lganlarida G‘uljada kechgan hayotlari haqida adam va oyimlarga birmuncha gapirib bergan edilar: “Biz toshkantlik besh kishi 1936 yilning yozida hammamizga yaxshi tanish bo‘lgan G‘ulja shahriga kirib bordik. Meni eski qadrdon tanishlarimdan qo‘shtutlik mahalladosh Po‘latboy Nosirboy o‘g‘li yaxshi kutib oldi. Bir necha kun uning mehmonxonasida yashab turdim. Dastlab kichikroq do‘kon ochdim. Toshkentdan yashirin yuborilgan “qizillar” (oltinni “qizil” deyishar ekan)ni ishlatib, hamma yashash sharoitlari muhayyo bo‘lgan shinam hovli sotib oldim, tanish-bilishlar bilan hamjihat, totuv yashadik, vatanimizda zamon tinchiguncha oilamni ham ko‘chirib kelish niyatida edim. Bir-bir yarim yil o‘tar-o‘tmas, Uyg‘uristonda ham sho‘ro Rusiyasi hukmida bo‘lgan Shing Duban hukumati Turkistondan qochib kelgan muhojirlarni qon qaqshata boshladi, hamma quvg‘inlar qatori mening ham hayotim xavf ostida qoldi. Jannatmakon vatanimizdan quvg‘in qilingan biz kabilar omonlik istab, asrlar davomida yaqin aloqada bo‘lib kelgan tili bir, dini bir, urf-odatlari bir uyg‘ur millatdoshlari vatani G‘uljaga najot istab kelgan edik. Bu yerlarga ham sho‘ro GPUchilarining shum qadami tegishi bilan tinchlik-omonlik, xayr-baraka barham topdi. Ayniqsa sho‘ro hukumati qahriga uchragan biz kabi vatanjudolarning ahvoli fojiali bo‘ldi”.

Karimbek bu yerga kelgan vaqtda sovet Rusiyasining kuchli ta’siri ostida bo‘lgan Shing Duban hukumatining sho‘ro saltanatidan qochib kelgan muhojirlarga nisbatan qonli fojialari 1938 – 1939 yillarda eng yuqori pallaga ko‘tarilgan, bu yerda ham Rusiyadagi CHK, VCHK, NKVDga o‘xshash “Siyosiy militsiya boshqarmasi” tashkil etilgan edi. G‘uljada ham Rusiya sho‘rolar hukumati o‘z vatanlaridan bosh olib ketgan vatanparvar, millatparvar ma’rifatli insonlarni shu tashkilotlar yordamida yo‘q qilishga kirishdi. Karimbek Norbekov sho‘ro imperiyasi ta’sirida bo‘lgan bu hukumat tomonidan qattiq ta’qib ostiga olindi, bor-yo‘g‘i tortib olinib, o‘zi yetti yil qamoq azob-uqubatlariga mahkum etildi. Yetti yillik mahbuslikdan ozod bo‘lgach, vataniga qaytish harakatiga tushdi: Toshkentga – oilasiga xat bilan murojaat qildi. Bu haqda tog‘am Arslonbek Karimov quyidagilarni yozadi: “Adamlardan dastlab 1947 yilda xat keldi. Urush tugagan bo‘lsa ham zamon, tirikchilik nihoyatda og‘irligi tufayli oilamizga gap tegmasin deb, buning ustiga yana o‘qishdan haydalib ketmay deb, javob yozishga qo‘rqqanmiz. Chet el bilan aloqasi bor odam qattiq qoralanar edi. U vaqtda Toshkent moliya-iqtisodiyot institutida o‘qir edim. O‘sha paytlarda hatto ismlarimizdan “bek” qo‘shimchasini olib tashlab yashashga to‘g‘ri kelgan. Shu sababli adamlarga viza yuborishga imkoniyatimiz bo‘lmagan edi. Adam rahmatli sho‘ro hukumatidan shu darajada qo‘rqar edilarki, mustabit tuzum xuddi ularning orqasiga oxirgi nafaslarigacha ko‘z ko‘rib, quloq eshitmas ayg‘oqchi qo‘yib qo‘ygandek edi”[1].

Vatanga qaytish haqidagi orzulari amalga oshmagach, G‘uljadagi xesh-aqrabolari maslahatlariga amal qilib, taqdir taqozosi bilan G‘uljaga borib qolgan asli toshkentlik Marhamat ismli beva ayolga uylanadi, tijorat ishlarida katta tajribaga ega bo‘lgan Karimbek Norbekov savdo-sotiq ishlarini yo‘lga qo‘yadi va ancha rivojlantiradi.

Stalin o‘lganidan keyin ijtimoiy-siyosiy hayotda ham bir oz iliqlik vujudga keldi. Chet ellarda quvg‘inda yashashga majbur bo‘lgan ko‘plab o‘zbek muhojirlar ham o‘z vatanlariga qaytish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shular qatorida Karimbek Norbekov ham 1956 yili 26 yillik ayriliqdan keyin ikkinchi xotinlari va o‘gay qizlari bilan birga Toshkentga qaytadilar. Ular Qo‘shtut mahallasidagi keyingi xotinlari Marhamat ayaning xonadoniga tushadilar. Uzoq davom etgan ayriliqdan keyin farzandlari, nabiralari bilan diydorlashadilar. Karimbek 1965 yilgacha, ya’ni ikkinchi ayollari vafotiga qadar Qo‘shtut mahallasida yashaydilar, 1965 yildan boshlab umrlarining oxirigacha o‘z xohishlariga binoan kenja o‘g‘illari Arslonbek Karimovning Samarqand darvozasidagi hovlisida umr kechirdilar. Karimbek Norbekov 1969 yili 85 yoshlarida, Sharofat buvim 1980 yili 88 yoshlarida vafot etdilar. Ular Kamolon qabristoniga dafn etilganlar.

Robia Karimova – Karimbek Norbekovning uchinchi farzandi, 1916 yili tug‘ildi. SHo‘ro hukumati otalarini qamab, Sibirga surgun qilgan vaqtda Robia esini ancha tanib qolgan qizcha edi. U 1938 yili Nizomiy nomidagi Toshkent pedagogika institutining o‘zbek tili va adabiyoti fakultetiga o‘qishga kirib, 1943 yilda uni tugatadi. Institut yo‘llanmasi bilan Toshkent viloyatining Yangi yo‘l tumanidagi maktablarning birida ona tili va adabiyot o‘qituvchisi sifatida katta muhabbat bilan ish boshlaydi. Robia Karimova Yangi yo‘l tumani o‘qituvchilarining yetakchilaridan bo‘lib, tuman ona tili va adabiyot o‘qitish uslubiy kengashining rahbari bo‘lgan edi. Ikkinchi jahon urushi boshlanib, ko‘plab yigitlar frontga safarbar qilindilar. Maktab, ta’lim-tarbiya tizimining katta qismi ayollar zimmasiga tushdi, qizlarning turmush qurishlari ham katta muammo bo‘lib qoldi. Chunki ko‘plab yigitlar urushdan omon-eson qaytmadi. Shu tariqa Robia turmush qurish imkoniyatiga ega bo‘lmadi, qariqiz bo‘lib o‘tdi, faqat bolalarga bilim berish bilan hayotdan taskin topdi. 1976 yilda nafaqaga chiqqach, bir o‘zi yolg‘iz Chilonzor tumanidagi ko‘pqavatli uydan bir xona olib, umrining oxirigacha shu yerda istiqomat qildi va 1982 yilda vafot etdi. Robia holamning qabri Kamolon qabristonida.

Iffatxon Karimova – Karimbek Norbekovning to‘rtinchi farzandi. Uning qismati haqiqatan ham fojiali kechdi. U 1919 yilning bahor faslida dunyoga keldi. U ota-onasining boshqa qizlariga nisbatan erkaroq o‘sdi, uning hamma orzu-istaklari muhayyo qilinar edi. Otasi ham uni boshqa farzandlariga nisbatan afzalroq ko‘rar edi, shekilli. Otasi Karimbek qamoqqa olinib, surgun qilingan vaqtda, o‘n bir – o‘n ikki yoshlarda edi. U pedagogika institutining kimyo-biologiya fakultetiga o‘qishga kirgan vaqtda nafaqat guruhida, balki butun fakultetdagi eng ko‘rkam qizlardan edi. Buning ustiga, nihayatda noyob va o‘ziga yarashadigan liboslar kiyar edi. U katta havas bilan o‘qishga berildi, shu bilan birga, o‘zidan bir kurs yuqorida o‘qiyotgan Izzatilla ismli yigitni sevib qoldi va sevildi ham. Iffat ikkinchi kursni tugatish arafasida dahshatli Ikkinchi jahon urushi boshlandi. Hamma yosh yigitlar qatorida Izzatilla ham Vatan himoyasiga ketdi. Iffat uni eski dard-alamlari yangilangan holda urushga kuzatdi va albatta kutajagini bildirdi. Bir yil davomida ular o‘rtasida xatu kitobat uzilmadi. Afsuski, u urushdan qaytmadi, “qora xat” keldi, bu xat Izzatning quroldosh do‘sti tomonidan Iffatga yozilgan edi. Dastlabki oylarda u Izzatning halok bo‘lganiga  ishonmadi, uni kutishda davom etdi. O‘qishlar tugab, ta’til boshlanganda, opasi Robia bilan birga Izzatillaning uyiga – Chimkentga boradilar. Uning ota-onalari Iffatni o‘z qiziday kutib olishdi, afsuski, u yerda ham Izzat haqidagi sovuq xabarning tasdig‘ini eshitdi. Qarangki, Izzatning onasi va singlisi Iffatni darrov tanishdi: chunki u onasi va singlisiga Iffat haqida, uning ota-onasi, qarindosh-urug‘lari boshiga tushgan qatag‘on fojialari haqidagi bor haqiqatni aytib bergan ekan. Bir hafta o‘tib, Robia va Iffat Toshkentga qaytayotganlarida Izzatning onasi Rahima aya ularga iltijo qilib:

– Iffatxon, sizni o‘z qizimday ko‘raman, oq yuvib, oq tarab,  sizni o‘zim baxtli qilay, men bilan qoling, – deydi. Bechora Iffat, u qanday qilib boshqa bir shaharda qolsin, uyda onasi, opasi Robia, ukalari Munavvarbek, Arslonbek. Avji muhabbat yoshida hayot uni mana shunday fojialar bilan qarshi oldi. Shunday qilib, urush ham tugadi. Iffat Karimova institutni tugatdi, biologiya va kimyo o‘qituvchisi mutaxassisligiga ega bo‘ldi, Beshog‘och mavzeidagi maktablarning birida botanika va zoologiya fanlaridan dars bera boshladi. Uning yoshidagi yigitlarning ko‘plari urushdan omon qaytmadi. Uning orzu-havaslari ham sarobga aylangan edi. Endi u turmushga chiqish haqida o‘ylamay ham qo‘ydi.

Mana shunday kunlarning birida Iffat ishlayotgan maktab direktori (yoshi ancha ulug‘, oilali, bir necha voyaga yetib qolgan farzandlar otasi) ikkinchi smena darslari tugab, ancha qorong‘i tushib qolgan, Iffat uyiga shoshilayotgan bir vaqtda uni o‘z xonasiga chaqiradi. U yosh o‘qituvchi qizning nomusini poymol qilishga harakat qiladi. Iffat uning iflos changalidan kiyimlari yirtilgan, badanlari shilingan holda, hatto paltosiyu sumkasini ham tashlab uyiga qochadi. Uyidagilar ham uni yanada battarroq g‘azab-nafrat, tahqirlar bilan qarshi oladilar, hatto ukasi Munavvarbek uni haqorat qiladi, qattiq uradi. Ruhiy azob va iztiroblar changalida qolgan bechora qiz:

– Oyijon, ukajon, nomusim o‘zimda. Bo‘ldi, men hayotdan butunlay to‘ydim, men faqat uning yodi bilangina yashamoqchi edim, afsus, bu faqat mengagina bog‘liq emas ekan! Oyi, endi mendan hech narsa so‘rab o‘tirmang, kim so‘rab kelsa, o‘shanga bering meni, hammasiga roziman! – deydi Iffat faryod chekib.

Ertasi kuni maktabdagi dugonasi – fizika o‘qituvchisi Qumrixon Alimova uning paltosi va sumkasini olib keldi. Iffat unga bo‘lib o‘tgan butun voqyeani yig‘lab aytib berdi va endi maktabga butunlay bormasligini bildirdi. Shu-shu Iffat maktabga qadam bosmadi, o‘zi sevib tanlagan o‘qituvchilik faoliyatiga ham nuqta qo‘yildi, uning taqdirga tan berishdan boshqa iloji qolmadi. O‘sha kunlarda o‘zlaridan bir mahalla naridagi “Siymon ko‘prik” mahallasidan bir necha marta kelib-ketib turgan sovchilarga rozilik javobini beradilar va to‘y harakatlari boshlanib ketadi. To‘y ham bir kunda bo‘lib o‘tdi. Eri ko‘rimsizroq va yoshi kattaroq odam ekan, Iffat bunga ham e’tibor bermadi. Ammo uning ko‘nglida qanday tug‘yonlar bo‘layotgani faqat Allohgayu o‘ziga ma’lum edi. Iffat opam eridan dastlab bir o‘g‘il farzand ko‘rdi-yu ruhiy kasallikka uchrab, o‘zligini butunlay unuta boshladi. Uni ruhiy kasalliklar shifoxonasiga yotqizdilar. Toshkent tibbiyot institutining rahbarlaridan bo‘lmish amakivochchasi Sultonbek Dolimov ruhiy kasalliklar bo‘yicha yetakchi olimlarga, amaliyotchi-shifokorlarga ko‘rsatdi, natijada, ancha tuzalganday bo‘ldi. Bu sohaning mutaxassislari endi tug‘maslik kerakligini qattiq tayinlaydilar. Lekin yana ketma-ket bir o‘g‘il va bir qiz farzand ko‘rdi, kasallik avjiga chiqdi: yana shifoxonaga tushdi, endi u butunlay es-xushidan ayrilgan edi. Uning taqimiga tegadigan, ikki bilakday keladigan qalin sochlarini tagi bilan mashinkada olib tashladilar. Yillar davomida bir oz tuzalganday bo‘lsa, uyiga kelib-ketib turardi. Bunday paytlarda ko‘proq erlarinikida emas, “Guliston” mahallasidagi Sharofat buvim hovlisida turardilar.

1951 – 52 yillar bo‘lsa kerak. Kasalliklari ancha avjiga chiqqan yoz kunlarining birida Iffat opam bir o‘zlari biznikiga – Chimboydagi bog‘ hovlimizga kelib qoldilar. Uyda menu chaqaloq Kenjabek bilan oyim bor edik. Bir-ikki soat oyim bilan gaplashib o‘tirdilar-da, ketamanga tushib qoldilar. U vaqtlarda bizning tuproq tizzaga chiqadigan ko‘chalarda na transport bor va na telefon. Iffat opamni uylariga olib borib qo‘yuvchi mendan boshqa hech kim yo‘q. Oyimlar:

– Ulug‘, opangni uyiga oborib qo‘ya olasanmi, mabodo adashib qolmaysanmi? – dedilar.

– “Guliston”ga ko‘p marta borganman-ku, oyi, nega adashaman, – dedim.

Shu tariqa Iffat opamni uylariga olib ketdim. Yo‘lda bechora Iffat opam tez-tez menga qarab:

– Ulug‘bek, endi uyinga qaytib ketaver, o‘zim yetib olishimga ishonmaysanmi? – derdilar.

– Ishonaman, shu bahonada buvimni ham ko‘rib kelaman-da, Iffat opa, – derdim.

Ancha gavjum va salqin “Guliston” mahallasiga burilganimizda, o‘ynab yurgan yosh-yosh bolalar Iffat opamga qarab:

– Ana, jinni kelyapti, sochi yo‘q jinni,- deb mashara qila boshlashdi. Iffat opam bolalarga qarab miyig‘ida kulib qo‘yar edilar. Men opamni uylariga qo‘yib, buvimlar bilan ko‘rishdimu uyga qaytdim. Chunki oyim xavotir olishlari turgan gap edi.

Ko‘p o‘tmay, Iffat opam yotgan shifoxona Andijonga ko‘chiriladi va hamma bemorlar qatorida u ham Andijonga olib ketiladi, buning ustiga sil kasaliga mubtalo bo‘ladi va o‘zi yotgan kasalxonada alohida ajratib davolaydilar. Tez-tez xabar olib turish, eng zarur dori-darmonlar bilan ta’minlash uchun imkoniyat qayerda?! Iffat opam bir yil kasalxonada yotib, tufroqqa g‘aribona bosh qo‘ydilar. Bechora Iffat!

1953 – 1954-yillarda qahraton va uzun qish kechalarida oyim rahmatli bizga Ferdinand Dyushenning “Tamilla” romanini qora chiroqning zaif nurida o‘qib berar, fojianing kuchliligidan Tamillaning telba bo‘lib qolishi va o‘limiga bag‘ishlangan dardli sahifalarni ko‘zlari jiqqa yoshga to‘lgan holda o‘qir va “Tamillaning qismati g‘arib xolang Iffat qismatini eslatadi-ya,”  der edilar yig‘i aralash. Iffat opamdan Mansur va Mahmud ismli ikki o‘g‘il va bir qiz qolgan.

Munavvarbek Karimov 1922 yilda tug‘ildi. Karimbek unga ulug‘ ustozi va do‘sti, Turkiston jadidchilik harakatining haqiqiy ma’nodagi rahbari Munavvarqori Abdurashidxonovga buyuk hurmati ifodasi sifatida Munavvarbek deb ism qo‘ydi. U o‘rta maktabni tugatgach, amakivochchalari Ziyodbek va Sultonbek Dolimovlar izidan borib, tabobat ilmiga muhabbat qo‘ydi va 1940 yilda Toshkent tibbiyot institutiga o‘qishga kirdi. Ota surgunda, tirikchilik og‘ir, buning ustiga, Ikkinchi jahon urushi avjiga chiqqan, amakivochchalari Ziyodbek va Sultonbek urushda. Munavvarbek  kasalxonalarda medbrat sifatida tungi navbatchi bo‘lib ishladi, shu tariqa, institutni ham tugatdi. Institut yo‘llanmasi bo‘yicha u uzoq yillar Surxandaryo viloyati shifoxonalarida shifokor, bosh shifokor lavozimlarida ishladi. U yoshligidan boshqalarga nisbatan ko‘rkamligi, nozik tabiatliligi bilan ajralib turardi. U Surxondaryoda Vera Ivanovna ismli hamshiraga uylangan. Munavvarbek Veradan Ruslan, Tatyana ismli farzandlar ko‘rdi. Ruslan Toshkent politexnika institutini bitirib, injener bo‘lib yetishdi, Tatyana esa Stavropol pedagogika institutining filologiya fakultetini bitirib, filolog, rus tili va adabiyoti o‘qituvchisi mutaxassisligiga ega bo‘ldi. Munavvarbek Karimov 1950 yildan Toshkent viloyat shifoxonasida umrining oxirigacha faoliyat ko‘rsatib, 2008 yili vafot etdi va Sirg‘ali tuman qabristoniga dafn etildi.

Arslonbek Karimov – Karimbek buvamning kenja farzandi, 1926 yilda tug‘ildi. Otasi qamalgan vaqtda u 4 – 5 yoshlarda edi. Uning bolalik va yigitlik yillari katta mashaqqatlar girdobida o‘tdi, maktabda ancha yaxshi o‘qidi, ammo Toshkent Moliya-iqtisodiyot institutidagi o‘qishi ancha og‘ir kechdi: bir tomondan, iqtisodiy jihatdan nochorlik, ikkinchi tomondan, og‘ir sil kasaliga mubtalo bo‘lishi, boz ustiga, opalari Robia va Iffatlarning fojiali qismati o‘qishining uzoqqa cho‘zilishiga sabab bo‘ldi. Arslonbek 1956 yilda ancha kechikib bo‘lsa ham institutni tamomlab, dastlab Respublika Davlat plan qo‘mitasida iqtisodchi sifatida faoliyat ko‘rsatdi, 1964 yildan umrining oxirigacha Chorsudagi Markaziy universal do‘koni (SUM)da bosh iqtisodchi bo‘lib ishladi. U 1958 yilda Muborak ismli ayolga uylanib, Gulnora, Hilola, Nigora va Avazbek ismli farzandlar ko‘rdi. Karimov Arslonbek 1998 yilda vafot etdi, u Kamolon qabristoniga dafn etildi.

Millatparvar Komilbek va Karimbek Norbekovlar hamda ularning oilalari qismati mana shunday yakunlandi. “Yaxshidan bog‘, yomondan dog‘ qoladi” deganlaridek, Karimbek Norbekovdan qolgan go‘zal bog‘ sho‘rolar davrida “O‘qituvchilar oromgohi”ga aylantirildi va yarim asr davomida Vatanimizning minglab, o‘n minglab o‘qituvchilari, ziyolilari sog‘lig‘ini tiklab olishlari uchun xizmat qildi. Bu ham kishiga oz bo‘lsa-da, tasalli beradi. Jadidchilik harakatining yirik namoyandasi, atoqli publitsist Abdurauf Muzaffarzoda “Sadoyi Turkiston” gazetasida 1915 yili e’lon qilgan “Shukr va rijo” maqolasida Komilbek va Karimbek Norbekovlarni “Toshkentning mashhur taraqqiyparvar va hur fikrli zotlari” deb atagan edi. Mustaqillik, istiqlol tufayli ularning mo‘’tabar nomi xalqqa qaytarilmoqda. O‘z xalqini qullik asoratida saqlagan, ko‘zi ochiq ziyolilariga, olimlari va shoiru yozuvchilariga jallodlik qilgan bunday hukumatning ham umri uzoqqa bormaydi, albatta, yer yuzidan supurib tashlanadi. Mustabit, noinsoniy sho‘ro hukumatining taqdiri ham shunday bo‘ldi. Xalqimiz istiqlolning musaffo havosidan erkin nafas olish, ishlash va ijod qilish huquqiga ega bo‘ldi.

[1] Sirojiddin Ahmad. Taraqqiyparvar aka-ukalar. // Turkiston, 1997, 4 iyun.

Davomi bor…

Ulug‘bek Dolimov
«Ahli irfon»

Toshkent, «Akademnashr», 2015

Ushbu kitobni taqdim etgan Elbek Dolimovga minnatdorchilik bildiramiz