Post Views:
22
Markaziy Osiyo chor Rusiyasi tomonidan bosib olingach, Toshkent, Qo‘qon, Farg‘ona, Samarqand, Chimkent, Turkiston kabi shaharlarning o‘ris zobitlari, yirik boshqaruv ma’muriyati xizmatchilari yashaydigan hashamatli qismi paydo bo‘ldi, ularning farovon yashashlari uchun hamma shart-sharoitlar: zamonaviy uylar, bog‘-rog‘lar, charog‘on ko‘chalar, teatrlar, madaniyat va ma’rifat, ta’lim-tarbiya maskanlari yaratildi. Hatto ular uchun Peterburg, Moskva shaharlaridan teatr gastrollari tashkil etilgan. Shaharlarning bu qismiga mahalliy aholi kiritilmadi, faqat eng qora va og‘ir ishlargina ularga ravo ko‘rildi. Toshkentning fon-Kaufman (hozirgi Amir Temur) xiyoboniga o‘zbeklar yaqinlashtirilmagan, katta harflarda “Sartam xodit zapreщyon” deb yozib qo‘yilgan. Bu hol Abdulla Qahhorning “Tomoshabog‘” hikoyasida ham o‘z ifodasini topgani ma’lum.
1907 yilning oxirlarida Turkiston o‘lkasiga sayohat qilgan, o‘lkaning Buxoro, Samarqand, Toshkent, Farg‘ona, Qo‘qon kabi yirik shaharlarida bo‘lib, ularning yetakchi ziyolilari bilan yaqin muloqotda bo‘lgan, chor Rusiyasining Turkistonda olib borayotgan ayovsiz mustamlakachilik siyosatini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan va keskin fosh etgan tatar yozuvchisi (kelib chiqishi buxorolik o‘zbek – U.D.), ma’rifatparvar noshiri, Peterburgda chiqadigan “Ulfat” gazetasining bosh muharriri Abdurashid qozi Ibrohimov o‘z esdaliklarida yozib qoldirgan edi: “Toshkand bundan nihoyat qirq yil muqaddam bir musulmon mamlakati bo‘lib, bugun Rusiyaning bir viloyati va umum Turkiston ham Farg‘ona va Sirdaryo viloyatlarining markazidir. Toshkand xorijda bir shahar deb tasavvur qilinsa ham, bu yerda u ikki mamlakat kabi ikki dahaga bo‘lingan, bir shahar bo‘lgani holda ikki xil idoraga bo‘linur: ya’ni u Rusiya dahasi va ahli islom dahasi deb yuritilur. Rus Toshkandida g‘oyat tartibli bino va savdo uylari, tekis imoratlar, elektr nurlarida sayr qilib yurishlar Ovro‘poning bir namunasidir. Ammo islom Toshkandi aksincha, bundan besh yuz yil avval qanday ahvolda bo‘lgan bo‘lsa, hamon o‘sha ahvoldadir, ilk bahorda, bahor oxirida shahar ichidagi uylardan piyoda yurib o‘tishning ham iloji bo‘lmay qoladi. Buni hatto so‘z bilan ta’riflab bo‘lmaydi, chunki bu yo‘llarda faqat ot-ulov bilangina yurish mumkin bo‘lib qoladi. Holbuki, bir shahardir. Umum aholisining asosiy qismi musulmonlardir. Daromad asosan musulmon qismidan olinur. Faqat xristian idoralariga sarf qilinur. Hokimiyat quvvati ruslarda, mamlakat daromadi va yerga egalar ham ulardir, rus qismlaridagi yo‘llarga umum daromaddan pul ajratiladi, ammo islomiy qismidagilarning yo‘llari nima bo‘lsa bo‘lsin, bir so‘m ham sarflanmaydi, na bir tekis yo‘l, na bir chiroq bor, hech vaqo yo‘q… Haqiqatni yana ham ochiq anglamoq uchun bu yerda quyidagi fikrni ko‘raylik: Toshkand aholisi jami 200000 kishi hisobidan bo‘lib, bulardan 18 foyizi xristianlar, boshqasi musulmonlardir. Toshkand shahar idorasida jami 72 a’zodir, bulardan 24 nafari musulmon, qolganlari xristiandir. Shu holda insoniylik va tenglik, o‘zaro muomala va munosabatlar bo‘ladimi?!”
Darhaqiqat, shunday edi. Keksalarning aytishlariga qaraganda, Toshkentning Sag‘bon, Chig‘atoy, Qorasaroy ko‘chalari yoz kezlari tizzaga chiqadigan tuproq, yog‘ingarchilik mavsumlarida esa yurib bo‘lmaydigan darajada loy tizzaga chiqar ekan. Biror odam vafot etib qolsa, Sag‘bon, Chig‘atoy yoki Teshikqopqa qabristonlariga mayitni olib borib ko‘mish katta mashaqqat bo‘lgan. Xonadonning biror a’zosi (ko‘proq qari ota-onasi yoki yotug‘liq kasal)ning vafoti aniqroq bo‘lib qolsa, oldindan oila a’zolari mayit solingan tobutni qabristonga olib borish uchun (qabristonning uzoq yoki yaqinligiga qarab) 4 yoki 8 nafar kerzi etik olib qo‘yishar va yollangan to‘rt yoki sakkiz odamga berishar ekan. Mana shunday og‘ir sharoitda mahallaning katta boylari Dolimbek, Komilbek, Karimbek Norbekovlar 1913 yilda Sag‘bon ko‘chasiga: Eski Jo‘va bozoridan Sag‘bon qabristonigacha bo‘lgan 5 – 6 chaqirim masofaga ko‘chani ancha kengaytirib, tosh terdirishgan. Natijada, mahalla ahlining mushkuli osonlashgan. Ancha rejali, chiroyli va mustahkam qilib terilgan ushbu tosh yo‘l 1950-yillar oxirigacha xalq uchun xizmat qilgan, keyinroq ustiga asfalt yotqizilgan. Xuddi shunday (agar aytish joiz bo‘lsa) obondonlashtirish ishini Eski Jo‘va bozoridan Chig‘atoy qabristonigacha bo‘lgan Chig‘atoy ko‘chasini ham kengaytirib tosh terdirishni rejalashtirishgan, ammo 1917 yildagi ur-yiqitlar, Norbekovlarga qaratilgan ta’qib va tazyiqlar bunday xayrli ishlarni amalga oshirishga imkon bermadi. Komilbek va Karimbek Norbekovlar bunday katta mablag‘ talab qiladigan ishlarni amalga oshirishdek iqtisodiy qudratga ega bo‘lgan ishbilarmon, tadbirkor boylardan bo‘lishgan, Moskva, Peterburg, Berlin, Parij, Varshava kabi shaharlar bilan savdo aloqalarini yo‘lga qo‘yishgan, har yili ikki-uch marta bu shaharlarga mol olib borganlar va uyerdan xalq ehtiyojlariga zarur bo‘lgan turli mahsulotlar olib kelganlar. Ular otalari Muhammadaminbek hoji nomi bilan yilda ikki marta atrofdagi mahallalarning muhtojlariga zakot berganlar. Zakot pul shaklida emas, kiyim-kechak, manufaktura (gazmol), poyafzal va oziq-ovqat mahsulotlari shaklida bo‘lgan. Shu tariqa bu oila Eski shahar aholisi o‘rtasida katta hurmat-e’tibor qozongan. Komilbekning Chimboyda, Karimbekning Chig‘atoyda so‘lim bog‘lari (bular Mo‘minboydan kuyovi Muhammadaminbekka meros bo‘lib o‘tgan), Kelesda katta yerlari, mevazorlari, oxiri ko‘rinmaydigan ishkomlari bo‘lib, uzumning hamma turlari bo‘lgan. U yer “Katta yer” deb atalib, xizmatkorlar va korondalar ishlagan. “Katta yer”dan tushadigan daromad, asosan, xayriya jamiyatlariga, gazeta va jurnallar, darsliklar nashriga, teatr ishlariga sarf qilingan. E’tibor bilan qaralsa, o‘zbeklar orasida Toshkent va o‘lkaning boshqa shaharlarida ham paxta bilan savdo qiluvchi, katta-katta zavod va fabrikalari bo‘lgan, Norbekovlarga nisbatan kattaroq imkoniyatlarga ega bo‘lgan “maskovchi boylar”, “paxtachi boylar”, millionerlar bo‘lgan, ammo ularning maqsad va maslaklari butunlay boshqacha edi.
Davomi bor…
Ulug‘bek Dolimov
«Ahli irfon»
Toshkent, «Akademnashr», 2015
Ushbu kitobni taqdim etgan Elbek Dolimovga minnatdorchilik bildiramiz
https://shosh.uz/uz/sulola-dolimovlar-shajarasi-5-qism-abdurashid-qozi-ibrohimov-esdaliklaridan-2/