Chingiz AYTMATOV
Bu juda qadimda oʻtgan. Zamonlarning zamonida, yer yuzida maysalardan koʻra dov-daraxtlar koʻp boʻlgan, qurgʻoq yerlardan koʻra oʻlkamizda obi hayot moʻl boʻlgan davrlarda bir qirgʻiz qabilasi ulkan va muzday daryo boʻyida yashardi. Bu daryoni Enasoy deb atashardi. U bu yerlardan uzoqda, Sibirdan boshlanadi. U yerlarga otda uch yilu uch oyda yetib borish mumkin. Bu daryoni hozir Yenisey deyishadi, ilgarilari Enasoy deb yuritishgan. U haqda shunday qoʻshiq ham toʻqilgan:
Sendan ulkan daryo bormi, Enasoy,
Sendan aziz tuproq bormi, Enasoy.
Sendan chuqur dard ham bormi, Enasoy,
Sendan ozod quchoq bormi, Enasoy.
Sendan ulkan daryo yoʻqdir, Enasoy,
Sendan aziz tuproq yoʻqdir, Enasoy.
Sendan chuqur dard ham yoʻqdir, Enasoy,
Sendan ozod quchoq yoʻqdir, Enasoy.
Mana shunaqa edi, bu Enasoy daryosi.
Enasoy boʻyida turli xil elat yashardi. Ular gʻoyat ogʻir hayot kechirardi, chunki ular bir-birlariga doimo adovat koʻzi bilan qarar edilar. Qirgʻiz qabilasini dushmanlar turli tomondan qurshab olgandi. Goh ular, goh bular hujum qilishar, goho qirgʻizlarning oʻzi ham boshqalarga chovut solib, mollarni haydab ketishar, uylariga oʻt qoʻyishar, odamlarni oʻldirishardi. Qulay kelib qolganda bir tomon ikkinchi tomon odamlarini oʻldirib yuborar edi. Zamon shunaqa edi. Odamning odamga ichi achimasdi. Odam odamni gʻajirdi. Shu darajaga borildiki, hech kimning dehqonchilik qilgisi, mol boqqisi, ov qilgisi kelmay qoldi.
Qaroqchilik bilan kun kechirish oson tuyulardi; qoʻqqisdan bosasan, oʻldirasan, olasan-ketasan. Bir qotillikka qasdma-qasd oʻn qotillik bilan javob berishga harakat qilishardi. Shu zaylda kun oʻtgan sayin koʻproq qon toʻkilardi. Odamlarda aql oʻtmaslashib borardi. Dushmanlarni yarashtiradigan, insofga keltiradigan odam yoʻq edi. Dushmanga qiron keltirib, oʻzga qabilaning soʻnggi odamigacha qonini oqizgan, molu mulkini qoʻlga kiritgan odam eng aqlli va uddaburon sanalardi.
Oʻrmonda bir gʻaroyib qush paydo boʻlib qoldi. Inson ovoziga oʻxshash ayanchli ovoz bilan tundan tonggacha sayrar va yigʻlar, shoxdan-shoxga sakrab soʻylardi; “Katta baxtsizlik boʻladi! Katta baxtsizlik boʻladi”. Shunday boʻldi ham, oʻsha qora kun keldi.
Oʻsha kuni qirgʻiz qabilasi Enasoy boʻyida oʻzining buyuk oqsoqolidan judo boʻldi. Botir Qulchi koʻp yillar yoʻlboshchilik qildi, koʻpgina yurishlarda, jang-jadallarda qatnashdi. Janglarda omon qoldi, lekin ajali yetdi. Qabiladoshlar ikki kun katta gʻam-alamda oʻrtandilar, uchinchi kuni esa botirning jasadini yerga topshirgani yigʻildilar. Eski odatga koʻra, buyuk oqsoqolni Enasoyning oʻnqir-choʻnqirli qirgʻogʻi boʻylab soʻnggi yoʻlga kuzatish lozim edi, toki marhumning ruhi Enasoy daryosi bilan yuksaklikda judolashsin, axir “Ena” – bu ona demak, “soy” esa – bu daryoning oʻzani-ku. Uning qalbi Enasoy haqidagi qoʻshiqni soʻnggi bor kuylasin.
Sendan ulkan daryo bormi, Enasoy,
Sendan aziz tuproq bormi, Enasoy.
Sendan chuqur dard ham bormi, Enasoy,
Sendan ozod quchoq bormi, Enasoy.
Sendan ulkan daryo yoʻqdir, Enasoy,
Sendan aziz tuproq yoʻqdir, Enasoy.
Sendan chuqur dard ham yoʻqdir, Enasoy,
Sendan ozod quchoq yoʻqdir, Enasoy.
Dafn etish lozim boʻlgan tepalikda yorugʻ jahonning toʻrt tomonini koʻrsatmoq uchun botirning qabri bosh uzra koʻtarildi: “Mana sening daryong. Mana sening osmoning. Mana sening yering. Sen biz bilan, hammamiz bir urugʻ odamlarimiz. Osuda uxla. Biz hammamiz seni kuzatgani keldik”. Kelajak avlod xotirasi uchun botirning qabri ustiga marmar tosh qoʻyildi.
Botirning jasadini dafn etishga olib oʻtishganda har bir oila oʻz ostonasi oldida u bilan vidolashishadi, oq motam yalovini egib, uv tortib yigʻlashadi, keyin boshqalar bilan birga qoʻshilib yana oq motam yalovlarini egiltirgan holda, aytib yigʻlashayotgan kelgusi oʻtov tomon ilgarilab borishadi va shu zaylda soʻnggi manzilga, to qabristongacha yetib borish uchun motam kunlarida barcha qabiladoshlar oʻtovlarini daryo yoqasiga qator tikishdi.
Oʻsha kuni hamma tayyorgarlik koʻrib boʻlinganda quyosh uyqudan bosh koʻtargandi, uchiga otning dumi bogʻlangan tugʻ va botirning urush aslahalari – nayza va qalqoni olib chiqildi. Uning oti dafn etish yopiqlari bilan burkalgan edi. Karnaychilar jangovar kuy chalishga, barabanchilar barabanga tayoqni jon-jahdlari bilan urishga shay edilarki, toki oʻrmon larzaga kelsin, qushlar bulut yangligʻ osmonga koʻtarilib, shovqin-suron va nola solsinlar. Yirtqich hayvonlar boʻkirib-hayqirib chakalakzorlarga chopib qolsin, maysalar yerga qapishib ketsin, sadolar jaranglab, togʻlarni larzaga keltirsin. Motamsaro ayollar sochlarini yoyib, botir Qulchiga aza ochishga shay turishardi. Yigitlar zabardast yelkalarida botirning katta, ogʻir jasadini bezovta qilmay koʻtarish uchun tiz choʻkkan edilar. Hamma narsa botirni oxirgi yoʻlga kuzatib qoʻyishga tayyor edi. Oʻrmon etagida esa toʻqqizta biya, toʻqqizta hoʻkiz, toʻqqizta toʻqqizlik qoʻy qurbonlik uchun hozirlab qoʻyilgandi. Shunda kutilmagan hodisa roʻy berdi. Enasoyliklar bir-biriga har qancha dushman boʻlmasin, oqsoqollarning dafn marosimi kunlarida bir-biri bilan urush qilishni rasm qilmagandi. Mana hozir esa bir toʻda dushman gʻam-anduhga botgan qirgʻoqdagilarni tong chogʻi toʻrt tomondan sezdirmay oʻrab kelib, pistirmalardan barobariga otilib chiqib, hamlaga oʻtdilarki, oqibatda hech kim otga ham minolmadi, qoʻliga qurol ham ola olmadi. Shu tariqa koʻz koʻrmagan qirgʻin urush boshlandi. Hammani bir chekkadan oʻldira boshlashdi. Yengilmas qirgʻiz qabilasini bir hamla bilan qirib tashlash – dushman rejasi ana shunday edi. Hammani bir boshdan qilich damidan oʻtkazishdi, toki bu yovuzlikni eslab hech kim yodga olmasin, qasoskor qolmasin, vaqt esa oʻtmish izlarini qumlar bilan koʻmib yuborsin. Tuya koʻrdingmi – yoʻq.
Insonni tugʻish va oʻstirish qanchalar qiyin, oʻldirish esa – hammasidan oson. Baʼzi birovlar oʻz qoniga botib qiymalanib yotishar, birovlar esa qilich va nayzadan qutulib qolmoq uchun oʻzini daryoga otar, Enasoy toʻlqinlari orasida choʻkib ketardi. Daryo yoqalab jarliklaru tikka kesib tushgan qirgʻoqlar boʻylab butun bir chaqirim yoʻlda olovga qoplangan oʻtovlar lovullab yonardi. Hech kim qochib qutula olmadi, hech kim omon qolmadi. Hammasi oʻldirildi va kuydirildi. Oʻlib yotganlarning jasadini qirgʻoqdan Enasoyga uloqtirdilar. Dushmanlar: “Endi bu yerlar bizniki! Endi bu oʻrmonlar bizniki! Endi bu mollar bizniki!” – deb quvonishardi.
Ular boy oʻlja bilan qaytishar ekan, oʻrmondan ikki bola – bir oʻgʻil va bir qizning qanday chiqib kelganini payqashmadi. Bu oʻzboshimcha va shoʻx bolalar ota-onalaridan yashirincha ertalaboq yaqin oʻrmonga qoʻlsavat uchun poʻstloq shilgani ketishgandi. Ular oʻynab yurishib, oʻrmonning ancha ichkarisiga kirib ketishganini sezmay qolishdi. Jang suronini eshitib orqaga qaytgan goʻdaklar na otasini, na onasini, na akasini, na opasini tirik topa oldilar. Goʻdaklar ota-onasidan va elatidan judo boʻlib qoldi. Ular boʻzlab kultepadan kultepaga chopishar, lekin bironta tirik jonni topib boʻlmasdi. Bir zum ichida yetim boʻlib qolishdi. Yorugʻ jahonda yakkayu yolgʻiz qoldilar. Uzoqlarda esa jang toʻzoni koʻkka urilardi, dushmanlar qonli kurash natijasida qoʻlga kiritgan mol va qoʻylarini haydab ketishardi.
Bolalar tuyoqlar ostidan koʻtarilgan changni koʻrib, oʻsha tomonga yugurishdi. Ular qonxoʻr dushman izidan yigʻlab, qichqirib chopishardi. Faqat bolaning qalbigina shunday soddadil boʻladi. Jallodlardan yashirinish oʻrniga ularga yetib olishga shoshilishardi. Har nima boʻlsa ham yolgʻiz qolishmasa, bu vayronadan, laʼnati joydan nari ketishsa bas. Bir-birining qoʻlidan ushlab olishgan bola va qizcha ketayotganlar orqasidan quvib jindakkina kutishni, oʻzlari bilan birga olib ketishlarini yolvorib soʻrashardi. Biroq qiy-chuv va tuyoqlarning dupur-dupuri-yu, haydovchilarning hayqirigʻida bu ojiz ovozlarni kim eshitardi.
Bolalar jon-jahdi bilan uzoq chopishdi. Lekin baribir, yetib olisholmadi. Keyin esa yiqilib qolishdi. Atrofga boqishga, qimirlashga qoʻrqishardi. Hamma yoq vahimali edi. Shu zaylda bir-birining pinjiga kirib koʻzlari yumilganini bilmay qolishdi.
Yetimcha yetti koʻcha, deb bekorga aytmaganlar. Tun bexatar oʻtdi. Hayvon ularga tegmadi, oʻrmon maxluqlari koʻtarib ketmadi. Ular uygʻonishganda tong otgandi. Quyosh nur sochib, qushlar sayrardi. Bolalar oʻrinlaridan turib yana mol haydovchilarning izidan yoʻlga tushishdi.
Yoʻlma-yoʻl meva va ildiz yeb jon saqlashdi. Yoʻl yura-yura uchinchi kuni bir togʻ tepasida toʻxtashdi. Pastga qarashsa – keng, yam-yashil maysazorda katta tantana boʻlayotibdi. Bu yerda tikilgan oʻtovlarning, gurillab yonayotgan gulxanlarning, gulxan atrofida oʻtirgan odamlarning son-sanogʻi yoʻq. Qizlar halinchak uchib xirgoyi qilishmoqda. Davra tortgan odamlar oʻrtasida polvonlar xuddi burgutday gir aylanib, bir-birini itqitib otishyapti. Dushmanlar oʻzlarining gʻalabasini nishonlashardi.
Bola bilan qiz yaqin borishni ham, bormaslikni ham bilmay togʻ tepasida turishardi. Lekin goʻsht qovurdoq, non, sarimsoqning yoqimli hidi ufurib turgan gulxan atrofida paydo boʻlib qolishni istashardi.
Bolalar chidab turisholmadi, togʻdan tusha boshlashdi. Tantana egalari hayron boʻlishdi, ularni toʻda boʻlib oʻrab olishdi.
– Kimsanlar? Qayoqdan keldilaring?
– Biz ochmiz, – javob berdi bola bilan qizcha, – bizga yeydigan bir nima bersangiz.
Ular bolalarning tilidan kim ekanligini darrov payqab qolishdi. Baqirib-chaqirib, shovqin solishdi. Tugatilmagan dushman oilasining omon qolgan aʼzolarini hozir oʻldirish kerakmi yoki xonning oldiga olib borish kerakmi? – deb bahsga tushib ketishdi. Ular bahslashib turganda rahmdilgina bir ayol bolalarga jindek pishgan ot goʻshti uzatdi. Bolalarni xon huzuriga sudrab borishar ekan, ular qoʻllaridagi ovqatni yutoqib yeyaverishdi. Ularni ostonada oybolta ushlab turgan yasovullar xonning baland qizil oʻtoviga olib kelishdi. Butun qarorgoh boʻylab esa allaqayoqdan paydo boʻlib qolgan qirgʻiz zotlari haqidagi tashvishli xabar tarqaldi. Bu nimadan darak berishi mumkin? Hamma oʻz oʻyini va tantanani tark etib, ur-toʻpolon bilan xonning oʻtovi tomon chopib ketdi. Bu payt xon mashhur lashkarlari bilan qorday oppoq namat toʻrida savlat toʻkib oʻtirardi. U asal qoʻshilgan qimizni simirib, maqtov qoʻshiqlarini sel boʻlib tinglab oʻtirardi. Xon odamlar nima uchun toʻplanishganini bilgach, gʻazabdan quturib ketdi:
– Meni bezovta qilishga qanday jurʼat etdilaring? Biz axir qirgʻiz zotini butunlay qirib tashlamagan edikmi? Men senlarni Enasoyning abadiy hukmroni qilib qoʻymadimmi? Namuncha oʻpkalaringni qoʻltiqlab yugurib kelmasalaring, qoʻrqoqlar? Qaranglar, oldilaringda kim turibdi! Ey, choʻtir yuzli Baymoq kampir, – qichqirdi xon. Kampir olomon orasidan ajralib chiqqanda esa unga dedi: – Mana bularni oʻrmonga oborib shunday qilginki, shu bilan qirgʻiz zoti tugasin, xayolda ham qolmasin, nomi abadiy oʻchsin. Boshla, Choʻtir Baymoq kampir, aytganimni darhol bajo keltir…
Choʻtir Baymoq kampir jimgina itoat qilib, bola bilan qizni qoʻlidan ushladi-da, olib ketdi. Ular oʻrmon oralab uzoq yurgach, Enasoy qirgʻogʻidagi baland jarlikka yetib kelishdi. Choʻtir Baymoq kampir bolalarni shu yerda toʻxtatib, ularni jar yoqasiga olib keldi. Soʻng, ularni jarlikka itarib yuborish oldidan shunday dedi:
– O, muazzam Enasoy daryosi! Sening qaʼringga togʻni qulatsa, u bir xarsangday jo boʻladi. Agar yuz yillik qaragʻayni tashlasa, uni choʻpday oqizib ketasan. Kel endi, ikki qum zarrasini – ikki inson bolasini oʻz bagʻringga olgin. Ularga yer yuzida joy yoʻq. Senga men aytib oʻtirishim kerakmi, Enasoy? Agar yulduzlar odamga aylanib qolsa bormi, osmon ularga torlik qilib qoladi. Agar baliqlar odamga aylanib qolsa bormi, ularga daryo va dengizlar torlik qilib qoladi. Senga men aytib oʻtirishim kerakmi, Enasoy? Ol, bu bolalarni, uloqtirib ket. Qoʻy, ular bu manfur dunyomizni goʻdaklikda, toza qalb bilan, bolalik hayosi bilan, yovuz niyat va yovuz ishlar bilan oʻz nomiga isnod keltirishga ulgurmasdanoq tark etishsin, toki, inson azob-uqubatini koʻrish va boshqalarning ham gʻam-alamiga sababchi boʻlish ularga nasib qilmasin. Ol bularni, ola qol bularni, qudratli Enasoy…
Bolalar zor qaqshab, hoʻngrab yigʻlardi. Tik qirgʻoqdan pastga qarash qanchalik dahshatli ekanini koʻrib turgan bolalarning qulogʻiga kampirning soʻzi kirmasdi. Pastda esa quturgan toʻlqinlar sapchiydi.
– Quchoqlashinglar, bolalar, oxirgi marta xayrlashib olinglar, – dedi Choʻtir Baymoq kampir. Oʻzi esa ularni jarga irgʻitish qulay boʻlsin uchun yenglarini shimardi. Keyin shunday dedi: – Endi meni kechiringlar, bolalar. Peshonangizga yozgani shu ekan. Bu ishimni hozir oʻz ixtiyorim bilan qilmayotgan boʻlsam ham, lekin sizlarning baxtingizga…
U gapini tugatmagan ham ediki, yonginasidan bir ovoz keldi:
– Toʻxta, dono, oqila kampir, gunohsiz bolalarni juvonmarg qilma.
Choʻtir Baymoq kampir qayrilib qaradi-yu, hayratda qoldi: qarshisida gʻaroyib ona bugʻu turardi. Uning yirik-yirik koʻzlari taʼnali va gʻamgin boqardi. U sutdek oq, qorni boʻtaloqning yungidek qoʻngʻir yung bilan qoplangan. Shoxlari boʻlsa goʻzallik timsoli: serbutoq, goʻyo kuzgi daraxtning bir boʻlak shoxi. Yelini emizikli ayolning koʻkragidek top-toza va silliq.
– Kimsan? Nega odamga oʻxshab gapiryapsan? – soʻradi Choʻtir Baymoq kampir.
– Men ona bugʻuman, – javob berdi u. – Shuning uchun odamga oʻxshab gapirdimki, boʻlmasa sen tushunmaysan, quloq ham solmaysan.
– Nima istaysan, ona bugʻu!
– Qoʻyib yubor bolalarni, donolarning donosi. Sendan iltimos qilaman, ularni menga ber.
– Nima qilasan ularni?
– Odamlar mening ikki egizimni, ikki bugʻu bolasini oʻldirishdi. Men oʻzimga bola izlab yuribman.
– Sen bularni boqmoqchimisan?
– Ha, donolarning dono ayoli.
– Sen yaxshilab oʻylab koʻrdingmi, ona bugʻu? – masxaraomuz kuldi Choʻtir Baymoq kampir. – Bular axir odam bolasi-ku. Bular katta boʻlishadi, keyin sening bolalaringni oʻldirishadi.
– Ular katta boʻlishsa, mening bolalarimni oʻldirishmaydi, – javob qildi unga bugʻular onasi. – Men ularga ona boʻlaman, ular esa mening bolalarim. Axir ular oʻz aka-ukalarini oʻldirishadimi?
– Eh, nimasini aytasan, ona bugʻu, sen odamlarni bilmaysan, – bosh tebratdi Choʻtir Baymoq kampir, – ular oʻrmon hayvonlarigagina emas, hatto oʻz-oʻzlariga ham rahm-shafqat qilishmaydi. Bu yetimchalarni senga berardim, shunda mening soʻzlarim qanchalik rostligiga oʻzing guvoh boʻlarding, lekin odamlar baribir qoʻlingdan tortib olib bu bolalarni oʻldirishadi. Buncha gʻamning senga nima keragi bor?
– Men bolalarni uzoq oʻlkalarga olib ketaman, u yerdan bolalarni hech kim qidirib topolmaydi. Bolalarga rahm qil, donolarning donosi, ozod qil ularni. Men ularga sadoqatli ona boʻlayin. Yelinlarim toʻlib turibdi. Sutim bolalarni orziqib kutyapti. U bolalarga intizor.
– Ha, mayli, shunday boʻladigan boʻlsa, – dedi oxiri Choʻtir Baymoq kampir oʻylab turib, – bularni tezroq olib joʻna. Yetimlarni oʻzingning uzoq yurtingga olib ket. Agar ular uzoq yoʻl yurib toliqib halok boʻlsa yoki duch kelgan qaroqchilar oʻldirib ketsa, yoki boʻlmasa bu odam bolalari sening yaxshiligingga yomonlik bilan javob qaytarishsa, oʻzingdan koʻr.
Ona bugʻu Choʻtir Baymoq kampirga minnatdorchilik bildirdi. Bola bilan qizga esa:
– Endi men sizlarning onalaringman, sizlar esa mening bolalarimsizlar, – dedi. – Senlarni uzoq yurtga, qorli togʻ va daraxtzorlar qoʻynida joylashgan iliq dengiz – Issiqkoʻlga olib ketaman.
Bola va qizcha shodlanib, Shoxdor ona bugʻu ortidan chopqillab ketishdi. Lekin asta-sekin charchab, holdan toyishdi, yoʻl esa olis – dunyoning bu chetidan u chetiga choʻzilgan. Ona bugʻu bolalarni oʻz suti bilan boqib, kechalari bagʻriga bosib isitmaganda ular hech qayerga ham yetisholmas edi. Ular uzoq yurishdi. Ona yurt boʻlmish Enasoy tobora ortga chekinib borar, lekin yangi vatan boʻlmish Issiqkoʻlga hali juda uzoq edi. Yoʻl yurishdi, yoʻl yurishsa ham moʻl yurishdi. Yozu qish, koʻklamu yoz va kuz, yana yozu qish, yana bahoru, yana yoz va quz qalin oʻrmonlardan, jazirama choʻllardan, koʻchma qum sahrolardan, baland togʻlardan va hayqirib oqqan daryolardan ne mashaqqat bilan oʻtishdi. Ularning izidan boʻrilar galasi quvdi, Shoxdor ona bugʻu esa bolalarni ustiga mindirib yovuz yirtqichlardan qutqarib ketdi. Ularning izidan tushgan otliq ovchilar oʻq uzib, qichqirishardi: “Bugʻu odam bolasini oʻgʻirlab ketyapti! Ushla! Tut!” va ketma-ket oʻq uzishardi. Shoxdor ona bugʻu bolalarni opichib, gʻizillab uchayotgan oʻqlarga, chaqirilmagan qutqaruvchilarga yetkazmay borardi. U oʻqdan koʻra tezroq chopar va shivirlardi:
– Mahkamroq ushlanglar, bolalarim, bosqinchilar!
Oxiri Shoxdor ona bugʻu oʻz bolalarini Issiqkoʻlga yetkazib keldi. Ular togʻ tepasida turib, hayratlanishardi. Chor atrof qorli togʻlar bilan qoplangan, togʻlar oʻrtasida koʻm-koʻk oʻrmon, koʻz ilgʻagan hamma joyda dengiz chayqalib shovullab turardi. Koʻm-koʻk suv yuzida oppoq toʻlqinlar yugurar, shamol ularni uzoqlardan haydab kelib, yana yiroqlarga haydab ketardi. Issiqkoʻl qaydan boshlanib, qayda tugaydi – bilib boʻlmasdi. Bir chekkasida quyosh bosh koʻtarsa, ikkinchisida hali tun pardasini yigʻishtirolmasdi. Issiqkoʻlning chor atrofini qancha togʻ qurshab olgan sanab boʻlmasdi, u togʻlar ortida yana shunga oʻxshash qanchadan-qancha qorli togʻlar boʻy choʻzib turibdi.
– Mana shu yangi vataningiz boʻladi, – dedi Shoxdor ona bugʻu. – Mana shu yerda yashaysizlar, yer haydaysizlar, baliq tutasizlar, molu hol qilasizlar. Ming yillar tinch-totuv yashanglar. Ha, sizlarning avlodingiz yashaydi, koʻpayadi. Sizlar keltirgan tilni avlodlar unutishmaydi. Ularga oʻz ona tillarida soʻzlash va kuylash yoqimli boʻladi. Insonlarga qanday yashash lozim boʻlsa shunday yashanglar. Men esa sizlar va sizlarning bolalaringizning bolalari bilan hamisha birga boʻlay…
Mana shunday qilib, bola va qizcha qirgʻiz avlodining ajdodlari sifatida mangu jannatmakon Issiqkoʻlda oʻzlariga yangi makon topdilar.
Vaqt tez oʻtib boraverdi. Bola baquvvat yigit boʻldi, qiz boʻyga yetdi. Shunda ular qovushib, er-xotin boʻldilar. Shoxdor ona bugʻu esa Issiqkoʻlni tark etmasdan, yaqin oʻrtadagi oʻrmonda yashay boshladi.
Bir kun tong mahali Issiqkoʻl qoʻqqisdan notinchlanib, shovullay boshladi. Qizni toʻlgʻoq tutib, azoblanmoqda edi. Er esa choʻchib ketdi. Qoya ustiga chopib chiqdi-da, ovozining boricha chaqira boshladi:
– Qayerdasan, Shoxdor ona bugʻu? Issiqkoʻl qanday shovqin solyapti, eshityapsanmi? Qizing tugʻyapti. Tezroq kel, Shoxdor ona bugʻu, bizga yordam qil…
Shunda uzoqdan xuddi karvonlarning qoʻngʻirogʻiday jarangdor tovush eshitildi. Bu tovush tobora yaqinlashib kelaverdi. Shoxdor ona bugʻu yetib keldi!
U shoxlarida beshik keltirdi. Beshik oppoq qayindan yasalgan boʻlib, bandida kumush qoʻngʻiroqcha jaranglab turardi. Bu qoʻngʻiroq Issiqkoʻl beshiklarida hozirgacha ham yangrab turibdi. Onalar beshiklarni tebratar, kumush qoʻngʻiroq jaranglar, goʻyo Shoxdor ona bugʻu uzoqlardan chopib, shoshib, shoxlarida qayin beshik koʻtarib kelayotganday tuyuladi…
Shoxdor ona bugʻu yetib keldi-yu, shu payt qizning ham koʻzi yoridi.
– Bu beshik sizlarning toʻngʻichlaringiz uchun, – dedi Shoxdor ona bugʻu. – Hali koʻp farzand koʻrasizlar. Yetti oʻgʻil, yetti qiz!
Ota-ona xursand boʻlishdi. Toʻngʻich farzandlarini Shoxdor ona bugʻu sharafiga Bugʻuboy deb atashdi. Bugʻuboy oʻsib-ulgʻaydi, qipchoqlar avlodidan boʻlgan goʻzal qizga uylandi, shu bilan Bugʻuboy avlodi – Shoxdor ona bugʻu avlodi koʻpaya boshladi. Bugʻuboy avlodlari Issiqkoʻlda koʻp va qudratli boʻlib qoldi. Bu avlod Shoxdor ona bugʻuni muqaddas deb bilishardi. Bugʻuboy avlodlarining oʻtovida eshik tepasiga bugʻu shoxi osib qoʻyilar, bu esa uzoq-uzoqlardan ham oʻtovning Bugʻuboylar avlodiga mansub ekanligidan darak berib turardi. Bosqinchi dushmanlarni daf etganda yoki poyga musobaqalarida Bugʻuboy avlodlarini “Bugʻu” degan bitta laqabning oʻzidanoq anglab olishar, ular esa har doim gʻolib chiqishardi. Oʻsha kezlar Issiqkoʻl oʻrmonlarida oppoq shoxdor bugʻular boʻlardi, goʻzallikda hatto koʻkdagi yulduzlar ham ularga rashk qilardi. Ular shoxdor ona bugʻuning bolalari edi. Ularga hech kim tegmasdi, hech kim hurkitmas edi. Bugʻuboy avlodlari bugʻuga duch kelgan joyda otdan tushib, unga yoʻl berardi. Oshiqlar suygan qizlarini suluvlikda goʻzal oq bugʻuga qiyos qilishardi…
Bugʻuboy avlodining oshib-toshib ketgan mashhur bir boyi to oʻlguniga qadar shu odat saqlanib qoldi. Uning ming-minglab qoʻylari, ming-minglab yilqilari boʻlib, mollariga qaraydigan qancha-qancha choʻponlar ham uning izmida edi. Oʻgʻillari unga katta maʼraka qilishdi. Ular bu maʼrakaga yer yuzining hamma maʼlum va mashhur kishilarini chaqirishdi. Mehmonlar uchun Issiqkoʻl qirgʻogʻiga bir ming bir yuzta oʻtov tikdilar. Qancha mol soʻyildi, qancha qimiz ichildi, qanchalab qashqarcha noz-neʼmatlar berildi, sanogʻiga yetib boʻlmasdi. Boyning oʻgʻillari gerdayib yurishardi: Axir otadan bitmas-tuganmas meros qolganligini, farzandlar otani hurmatlab, uning xotirasini qanday eʼzozlashlarini odamlar koʻrib qoʻysin-da… (“E boʻtam, odamlar aql oʻrniga boyligini koʻz-koʻz qilishsa, bu qanday yaramaslik”.)
Marsiya aytuvchilar esa marhumning oʻgʻillari taqdim etgan argʻumoqlarda yelib, sovgʻaga berilgan suvsar telpak va shoyi toʻnlarga oʻralib, marhumni va uning merosxoʻrlarini koʻklarga koʻtarib maqtashardi.
– Bu olamda bunday baxtli hayot va shukuhli maʼrakani koʻrgan bormi? – deb kuylardi biri.
– Dunyo bino boʻlgandan beri bunaqasi hali boʻlmagan! – derdi ikkinchisi.
– Hech qayerda boʻlmagan! Faqat bizdagina ota-onalarni shunday hurmatlashadi, ota-ona shon-sharafini yuksak tutishadi, ularning muqaddas nomini ulugʻlashadi, – kuylardi uchinchisi.
– Ey, qaqildoq marsiyachilar, nima deb valdirayapsiz! Olamda bu hotamtoylikning taʼrifiga loyiq soʻz, marhumning shon-shuhratiga teng keladigan shuhrat bor ekanmi? – kuylardi toʻrtinchisi…
Ular shu zaylda kecha-kunduz kim oʻzarga bahslashardi. (“E-e, boʻtam, hofizlar hamdu sano oʻqishda bahslashsa, qanday yaramaslik, ular qoʻshiqchidan qoʻshiq kushandasiga aylanishadi”.)
Dovruq solgan maʼraka koʻp kunlik bayramday oʻtdi. Boyning maqtanchoq oʻgʻillari boshqalarni lol qoldirishni, shuhratlari olamga yoyilishini orzu qilishdi. Yana buning ustiga mangu uyquga ketgan shavkatli otalari Shoxdor ona bugʻu avlodidan ekanligini hamma bilishi uchun uning qabriga bugʻu shoxini oʻrnatishni oʻylab topishdi. (“E boʻtam, qadimgi odamlardan qolgan gap bor: boylik – takabburlikni, takabburlik esa telbalikni tugʻdiradi”.)
Boyning oʻgʻillarni ota xotirasiga koʻz koʻrib, quloq eshitmagan yodgorlik oʻrnatishni istashgani uchun ham hech nima ularga toʻsqinlik qila olmadi. Aytilgan soʻz – otilgan oʻq. Ovchilarni yoʻllashdi. Ovchilar bugʻu otib, shoxini tanasidan ayirishdi. Bugʻu shoxlarining tepaga taralib turishi koʻkda parvoz qilayotgan burgutning qanotlariga oʻxshardi. Bugʻu shoxlari oʻgʻillarga yoqib tushdi: ularning har biri oʻn sakkiz butoqqa boʻlingan – demak, oʻn sakkiz yoshda ekan. Yaxshi! Ular shoxni qabr ustiga oʻrnatish uchun ustalarga farmon berishdi.
Qariyalar hayratda qolishdi:
– Bugʻuni oʻldirishga qanday haddingiz sigʻdi? Shoxdor ona bugʻu avlodiga qoʻl koʻtarishga kim jurʼat etdi?
Boyning merosxoʻrlari ularga javoban:
– Biz oʻz yerimizdagi bugʻuni oʻldirdik. Bizning saltanatimiz ostidagi yerlarda nimaiki qimirlagan, uchgan tirik jonzot boʻlsa, pashshadan tortib tuyagacha – hammasi bizniki. Oʻzimizga qarashli jamiki narsalarni nima qilish-qilmaslikni oʻzimiz yaxshi bilamiz. Yoʻqolinglar! – deyishdi.
Xizmatkorlar qariyalarni qamchi bilan savalab, otga teskari mindirishdi-da, sazoyi qilib haydashdi.
Hamma balo shundan boshlandi. Shoxdor ona bugʻu avlodlarining boshiga katta baxtsizlik tushdi. Deyarli har bir kishi oʻrmonlarda oq bugʻularni ovlashga tushib ketdi. Bugʻuboy avlodidan boʻlgan har bir kishi oʻz ajdodlari qabriga bugʻushox oʻrnatishni burch deb bilar edi. Bu ish endi marhumlar xotirasiga boʻlgan muqaddas vazifa, alohida hurmatga aylandi. Kimki bugʻu shoxlarini topolmas ekan, endi uni odam oʻrnida sanamay qoʻyishdi. Bugʻu shoxlari bilan savdo qilish, ularni oldindan gʻamlab qoʻyish odat tusiga kirib qoldi. Shoxdor ona bugʻu avlodlari orasida shunday kishilar paydo boʻldiki, ular bugʻu shoxlaridan oʻlja yigʻishni va pullashni hunar qilib oldilar. (“E boʻtam, pul hukmron boʻlgan joyda ezgu soʻzga oʻrin yoʻq. Goʻzallikka oʻrin yoʻq”.)
Issiqkoʻl oʻrmonlarida bugʻularga qirgʻin keldi. Ularga shafqatsiz boʻlishdi. Bugʻular qadam yetmagan joylarga qochdi, lekin u yerda ham qoʻyishmadi. Ovchilar tozilarni qoʻyib pistirma tomon haydashar, oʻzlari esa pistirmalarda berkinib yotib, yaqinlashgan bugʻularni bexato otib olishardi. Bugʻularni toʻda-toʻdasi bilan qirishdi, shox butoqlari eng koʻp boʻlgan bugʻuni kim otarga garovga bogʻlashardi.
Bugʻular gʻoyib boʻldi. Togʻlarni tark etdi. Na tunda, na tongda bugʻu ovozi eshitilardi. Na oʻrmonda, na yaylovda uning qanday irgʻishlab, qanday sapchishlarini, shoxlarini yelkasi ustiga tashlab, parvozdagi qushday jarliklardan qanday sakrab oʻtishlarini endi hech kim koʻrmasdi. Butun umri boʻyi bugʻu nima ekanligini koʻrmagan yangi insonlar tugʻildi. Faqat u haqidagi ertaklarni eshitib, qabrlar ustidagi shoxlarni koʻrishdi, xolos.
Shoxdor ona bugʻuga nima boʻldi?
U odamlardan ranjidi, juda qattiq ranjidi. Aytishlaricha, son-sanoqsiz oʻqlar va tozilar dastidan bugʻularga kun qolmagan, ularning eng soʻnggi avlodi barmoq bilan sanarli darajada oz qolgan chogʻda Shoxdor ona bugʻu eng baland choʻqqiga koʻtarilib, Issiqkoʻl bilan vidolashibdi va soʻnggi bolalarini ulkan dovon ortiga, boshqa yurtlarga, boshqa togʻlarga boshlab ketibdi.
Mana, olamda qanday ishlar boʻladi. Mana, ertak ham tugadi. Xoh ishon, xoh ishonma.
Shoxdor ona bugʻu esa ketishi oldidan, “Bundan buyon bu yerlarga aslo qadam bosmayman”, debdi…
Asil Rashidov tarjimasi
“Ijod olami”, 2018/4
https://saviya.uz/ijod/nasr/shoxdor-ona-bugu-rivoyati/