Navoiyning musammani oʻz gʻazaliga bogʻlanganmi?

Alisher Navoiy sheʼriyati janrlarga boyligi bilan ham alohida ahamiyat kasb etadi. Uning turkiy tilda yaratgan sheʼrlari 16 janrda boʻlib, ushbu ijod namunalari tom maʼnoda shakl va mazmun birligining yuksak namunasi hamdir. Mazkur lirik janrlar orasida musammatlarning oʻziga xos oʻrni bor.

Musammat arabcha soʻz boʻlib, “ipga oʻtkazilgan marvarid” degan maʼnoni bildiradi va yaratilish xususiyatiga koʻra 2 xil boʻladi: tabʼi xud, yaʼni mustaqil musammatlar va tasmit – gʻazal asosida yaratiladigan musammatlar yoki tazmin musammatlar.

Tabʼi xud musammatda barcha misralar bir shoirning oʻzi tomonidan yaratiladi. Bunda ijodkor oʻzga shoir sheʼrini asos qilib olmaydi, balki oʻzi mustaqil ravishda musammat yaratadi. Tazmin musammatda esa muallif oʻzga shoir yoki baʼzida (juda kam hollarda) oʻz gʻazalini asos qilib olib, mavzuni davom ettirgani holda, vazn, qofiya va radifni saqlab qolib, musammat yaratadi. Bunda asos qilib olingan gʻazaldagi har baytning yuqori qismiga 3 va undan ortiq misralar qoʻshiladi. Maqtaʼ bandda tasmit bogʻlayotgan shoirning taxallusi ham keltiriladi. Odatda, gʻazalga tasmit bogʻlash muxammas va musaddas doirasida amalga oshiriladi, agar gʻazal beshlantirilsa, u taxmis deb, agar oltilikka aylantirilsa, tasdis deb ataladi.

Alisher Navoiy ijodida musammatlarning muxammas, musaddas va musamman turlari qoʻllanilgan. Biz avvalgi izlanishlarimizda “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotidagi muxammas va musaddaslarning yaratilish xususiyatlarini oʻrganib chiqib, shoirning barcha muxammaslari tazmin yoʻnalishida (10 muxammasdan uchtasi Lutfiyga, qolgan yettitasi oʻz gʻazallariga bogʻlangan) ekanligi haqida maʼlumot bergan edik. Kulliyotdagi 5 musaddasdan ikkitasi Lutfiyga, bittasi Husayniyga, bittasi shoirning oʻz gʻazaliga tasdis ekanligi va bittasi Navoiyning oʻz tabʼidan yaratilgan musaddas ekanligi ham aytib oʻtilgandi. Lekin qizigʻi shundaki, “Xazoyin ul-maoniy”dagi bitta musamman (sakkizlik) ham shu yoʻnalishda, yaʼni tazmin musamman boʻlib, shoirning oʻz gʻazalini sakkizlikka aylantirishi, boshqacha aytganda, tasmin qilishi asosida vujudga kelgan ekan.

Musamman kulliyotning soʻnggi devoni – “Favoyid ul-kibar”ga kiritilgan. Olimlarimizning maʼlumot berishlaricha, shoirning keksalik davri lirikasiga mansub, 7 band – jami 56 misradan iborat boʻlib, quyidagi band bilan boshlanadi:

Har taraf azm aylab ul shoʻxi sitamgor, ey koʻngul,

Tigʻi hajridin necha boʻlgʻaybiz afgor, ey koʻngul,

Chun safar aylab edi bir qatla dildor, ey koʻngul,

Dardi hajrigʻa boʻlub erduk giriftor, ey koʻngul,

Buylakim, taʼrif etib gʻurbatni bisyor, ey koʻngul,

Shahru kishvardin malolat aylab izhor, ey koʻngul,

Anglading yo yoʻqmukim, aylar safar yor, ey koʻngul,

Vahki, boʻlduq yana hajri ilgidin zor, ey koʻngul…

Musamman muayyan maʼnoda hasbi hol mazmuniga ega boʻlib, shoirga yaqin boʻlgan inson(yor yoki doʻst)ning safarga chiqishi munosabati bilan yozilgan. Shu maʼnoda unda kichik lirik syujet bor. Matlaʼ bandga eʼtibor qaratilsa, bu yorning birinchi safari emasligi maʼlum boʻladi: yor avval ham safarga otlangan va lirik qahramon(Navoiy)ni hijron alamiga giriftor qilgan ekan:

Chun safar aylab edi bir qatla dildor, ey koʻngul,

Dardi hajrigʻa boʻlub erduk giriftor, ey koʻngul…

Keyingi bandlardan oʻrin olgan misralarda shoirning unga hamroh boʻla olmayotganligi sabablari anglashiladi:

Ul xud aylar azm, men ham xastadurmen, ham gʻarib,

Goh-gohi boʻlgʻasen mendin xabardor, ey koʻngul…

… Gar desam hamrah boray, zaʼf ichra koʻptur shiddatim,

Yoʻq turargʻa toqatu muhliktur onsiz mehnatim,

Ne borurgʻa quvvatim bor, ne turargʻa toqatim…

Lirik qahramon xasta. Yorning safarga ketish xabari uni yanada zaiflashtirgan. Yoriga hamroh boʻla olmasligidan ozor chekayotgan oshiq unga koʻnglini “rafiqu hamqadam” qilib joʻnatadi va yorning xizmatlarini bajarishni, unga mahrami roz boʻlishni, agar bunga imkon boʻlmasa, itlariga hamdam boʻlishni oʻtinadi.

Shoir nashrlari asosida fikr yuritadigan boʻlsak, musamman uchun asos boʻlgan gʻazal avval shoirning birinchi rasmiy devoni “Badoyeʼ ul-bidoya”ga, keyinchalik “Xazoyin ul-maoniy”ning ikkinchi devoni “Navodir ush-shabob”ga kiritilgan. Shu maʼnoda gʻazalni shoirning yoshlik lirikasi mahsuli deyish mumkin. Agar ushbu gʻazalning “Oqquyunli muxlislar devoni”da ham mavjudligi hisobga olinsa, bu fikr yanada konkretlashadi. Demak, ushbu gʻazal shoir oʻttiz yoshga toʻlgunga qadar yaratilgan va hatto qoʻshni suloladagi muxlislar orasida ham mashhur boʻlgan ekan.

Anʼanaga muvofiq, odatda, gʻazalga tazmin bogʻlanayotganda, uning bandlari soni gʻazal baytlariga mos holga keltiriladi. Lekin baʼzan shoirning xohishiga koʻra, gʻazaldagi ayrim baytlarga tazmin bogʻlanmasligi, yaʼni ular qisqartirilishi mumkin. Aynan shu holat yuqoridagi tazminda ham kuzatiladi. Tazminga asos boʻlgan gʻazal “Badoyeʼ ul-bidoya” va “Navodir ush-shabob”da hajman 8 baytdan iborat. Ammo tasmin(sakkizlik)ga aylantirilganda, uning bir bayti qisqartirilib, 7 band holiga keltirilgan. Musammanda quyidagi bayt uchramaydi:

Boʻlsa senlik, vasl yoʻqtur har necha qilsang talab,

Boʻlmasa, matlub erur ul dam talabgor, ey koʻngul.

Buning bir necha sabablari bor. Birinchidan, ushbu gʻazal Navoiyning taxallus maqtaʼdan avvalgi baytda joylashgan gʻazallari sirasiga kiradi. Shoir gʻazal baytlariga tazmin bogʻlar ekan, taxallus qoʻllangan baytni soʻnggi band sifatida olib, undan keyingi baytni tashlab yuborgan va shu bilan musammanni 7 band doirasida yakunlagan. Chunki, odatda, musammatlar taxallus qoʻllangan band bilan intiho topadi.

Ikkinchidan, gʻazalda maqtaʼdan keyingi baytda shoirning vaslga talabgorligi bilan bogʻliq fikr keltirilgan. Gʻazal musamman holiga keltirilganda mazmunan tugallik hosil boʻlib, ushbu talabga ehtiyoj qolmaganday tuyuladi. Zero, shoir oltinchi bandda koʻngilga murojaat etib: agar senga toleʼ yor boʻlib, ul yor bilan soʻzlashish imkoniyatiga ega boʻlsang, suhbat odobiga rioya qil, telbalardek un chekma, koʻp uzun soʻz aytib, uni xijolat qilma va iloji boricha Navoiyning dardini eldan yashirin tarzda izhor qil, deb iltimos qiladi va mana shu oʻtinch, iltimos ohangi bevosita musamman yakuniga yetayotganligini, shoir oʻz estetik muddaosiga erishganini anglatadi va endi unga yana bir band qoʻshishga hojat qolmaganligini koʻrsatadi.

Gʻazalga musamman bogʻlanganda, undagi baʼzi soʻzlar oʻzgartirilganligiga ham guvoh boʻlamiz. Xususan, gʻazalning beshinchi baytidagi ikkinchi misra “Itlariga hamnishinu sohib asror, ey koʻngul” tarzida keladi. “Oqquyunli muxlislar devoni”da ham, “Badoyeʼ ul-bidoya” va “Navodir ush-shabob”da ham aynan shu variant saqlangan. Lekin musamman tarkibida bu misra “Itlariga rozdoru sohib asror, ey koʻngul” tarzida oʻzgartirilgan. Bu tasodifiy emas, albatta. Chunki musammanning ushbu bandida oltinchi misra “Sen boʻlurgʻa mahrami rozi haramkim boʻlgʻasen” shaklida boʻlib, unda oshiq koʻngilning “mahrami rozi haram” boʻlishiga umid bildiradi, yettinchi va sakkizinchi misralarda esa agar mahram boʻla olmasang ham, mayli, hech boʻlmasa itlariga rozdor (sirdosh) va sohibi asror boʻlasan, der ekan, bu oʻrinda “hamnishin” (birga oʻtiruvchi, ulfat) soʻzidan koʻra, ham mazmunan, ham shaklan “rozdor” soʻzi koʻproq mos tushishi anglashiladi va shoir shu soʻzni qoʻllashni afzal koʻradi. Sheʼriyatga ham ilm, ham sanʼat sifatida munosabatda boʻlgan Alisher Navoiydek ijodkor uchun bunday oʻzgartirishlar kiritilishi tabiiy hol boʻlib, biz bu holatni shoirning boshqa lirik sheʼrlarida ham kuzatamiz.

Navoiyshunos olim A. Hayitmetov musammanning soʻnggi bandidagi “Borgohi ayshida bir goʻshada tutsang oʻrun, Jannat oyin bazmigʻa el mast boʻlmastin burun” misralariga qarab, bu musammanda maʼshuqa qiyofasida sulton Husayn Boyqaro tasvirlanayotgan boʻlishi mumkin, degan taxminni ilgari suradi. Darhaqiqat, ushbu fikrda jon bor. Musammandagi koʻp oʻrinlar (yorning “har taraf azm aylab”, “shahru kishvardin malolat aylab” bir necha bor safarga chiqqanligi, baʼzan oʻz ixtiyori, baʼzan raqibning “gʻurbat sari targʻib” etishi oqibatida tarki vatan qilganligi…) shunday deyishga asos boʻladi. Lekin musamman uchun asos boʻlgan gʻazal haqida bunday deya olmaymiz. Agar musammandagi hajm imkoniyati yor timsolining konkretlashuvi va reallashuviga zamin hozirlagan boʻlsa, unga asos boʻlgan va koʻproq oshiqona mazmun kasb etgan gʻazaldagi yorda esa musammandagi yor timsolidan farqli oʻlaroq, sevikli maʼshuqaga xos sifatlar yetakchilik qiladi. Bu, ayniqsa, gʻazalning soʻnggi bayti uchun xosdir:

Boʻlsa senlik, vasl yoʻqtur har necha qilsang talab,

Boʻlmasa, matlub erur ul dam talabgor, ey koʻngul.

Baytning mazmuniga koʻra, agar ishqda senlik (va menlik) saqlanib qoladigan boʻlsa, har qancha talab qilinsa ham, vaslga erishilmaydi, chunki ishqda matlub bilan talabgor bir boʻlishi kerak… Vahdat gʻoyasi yetakchilik qilayotgan ushbu bayt yor timsoli ilohiy ishq yoʻlidagi mazhar ekanligini koʻrsatuvchi dalillardandir. Muayyan kichik lirik syujetga ega boʻlgan musammanda esa yor timsoli endi konkretlashganligi va reallik kasb etayotgani uchun mazkur baytga tazmin bogʻlanmagan va u musamman tarkibiga kiritilmagan. Gʻazalning sakkiz, musammanning yetti band tarzida yaratilganligining sabablaridan biri shu bilan bogʻliq.

Shu oʻrinda baʼzi savollar paydo boʻlishi tabiiy: mumtoz adabiyotimizda oʻz gʻazallariga tazmin bogʻlash hodisasi Alisher Navoiygacha mavjudmidi? Bu holat Alisher Navoiydan keyin qay darajada davom etdi?

Oʻz gʻazallariga tazmin, xususan, taxmis bogʻlash mumtoz adabiyotimiz tarixida Alisher Navoiygacha kuzatilmagan. Navoiydan keyin esa bunday holat baʼzi shoirlar, jumladan, Xiva adabiy muhiti ijodkorlarida koʻrinadi. Muhammad Rahimxon Feruz davridagi XIX asr Xiva adabiy muhitida temuriylar va Alisher Navoiy ijodiga qiziqish, ehtirom yuksak darajada boʻlib, Feruzshoh oʻz faoliyati davomida Husayn Boyqaroga taqlid qilishga uringan va Alisher Navoiy singari oʻz gʻazallarining aksariyatiga oʻzi taxmis bogʻlagan. Xuddi shu muhitning yana bir yirik vakili Muhammad Rizo Ogahiy ham Alisher Navoiy, Fuzuliy kabi ulugʻ soʻz ustalariga muxammas bogʻlagani holda oʻzining oʻnta gʻazalini beshlantirib, taxmis holiga keltirgan. Lekin bularning barchasi gʻazalni beshlantirish, yaʼni oʻz gʻazallariga taxmis bogʻlash doirasida kuzatilgan holatlar edi. Biz oʻz manbalarimiz doirasida oʻz gʻazalini sakkizlikka aylantirgan boshqa shoirni uchratmadik.

Demak, yuqoridagilardan maʼlum boʻlayaptiki, shoir oʻzining yoshlik va yigitlik chogʻidagi ijodiga alohida eʼtibor bilan qaragan va bu davrda yozgan gʻazallariga oʻz ijodi jarayonida qayta-qayta murojaat etib turgan. Shoir muayyan mavzuga doir gʻazal yozar ekan, oradan vaqt oʻtib, shu mavzuga qaytishga ehtiyoj sezgan va shu tariqa oʻz gʻazalini musamman holiga keltirgan. Buning uchun u aynan oʻz gʻazalini tanlar ekan, undagi ruhning yoshlikka xos joʻshqin va shiddatkor ekanligiga ham alohida eʼtibor qaratdi. Natijada biz mazkur musammanni oʻqir ekanmiz, yoshi ulgʻayib borayotgan Navoiyning ichki dunyosi va navqiron Alisherning qaynoq hissiyotlari sanʼatkorona uygʻunlashganiga guvoh boʻlamiz. Shu bilan birga, shoir oʻz gʻazalini tasminga aylantirishi natijasida mumtoz adabiyotimizda mavjud anʼanalarga yangicha ruh baxsh etib, oʻzining novatorlik salohiyatini yana bir bor namoyon etdi.

Mazkur xulosalardan kelib chiqib aytish mumkinki, Alisher Navoiy musammanining yaratilish xususiyatlarini tadqiq qilish shoirning ijod va ilhom bilan bogʻliq tasavvurlarini aniqlashtirishga yordam beradi.

Dilnavoz YUSUPOVA,

filologiya fanlari nomzodi,

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti dotsenti

uzas.uz