Post Views:
64
1928 yilning boshlarida SSSR Xalq Komissarlari kengashi qoshidagi Birlashgan davlat siyosiy boshqarmasining (GPU) O‘rta Osiyodagi muxtor vakili K.Belskiy Munavvarqorini chaqirib, jadidchilik haqida u paydo bo‘lganidan boshlab to hozirgacha yozib kelishni talab qiladi.
Munavvarqori jadidchilik haqida paydo bo‘lganidan boshlab fevral inqilobi va oktyabr to‘ntarishigacha hamda sho‘ro davridan iborat uch qismda yozish rejasini tuzib, Belskiy va Agidullin (GPUning katta vakolatli vakillari)ga ko‘rsatadi. Ularga reja ma’qul bo‘ladi. Munavvarqori o‘z xotiralarini uch nuqtai nazardan: 1) so‘roq uchun; 2) tarix uchun; 3) matbuot uchun yozganini ta’kidlagan. Binobarin, bu, “nozik didlik tadqiqotchi, ba’zi gaplar uchun meni ayblama” deganidir. Quyida ushbu xotiralardan parcha keltirib o‘tamiz.
***
Bizlarning sinfiy dunyoqarashimiz negizida sinflarni inkor etish yotadi. Bizlar sinflarni bilmas edik, agar yirik burjuaziya deb hisoblayotgan katta yer egalari va savdogarlarning juda ozgina guruhi hisobga olinmasa, bizlarning ko‘z o‘ngimizda hamma teng edi. Burjuaziya to‘g‘risida gapirganda bizlar yirik savdogar va katta yer egalarinigina nazarda tutar edik. Bizlar sho‘ro hukumatining mana shularga emas, balki mayda va o‘rta hol burjuaziyaga nisbatan olib borgan tadbirlariga qarshi bo‘ldik. Binobarin, bizlar asosan mayda burjuaziya manfaatlarini himoya qildik: mana shundan bizlarning oktyabr inqilobidan keyin mamlakat siyosiy hayotida tutgan rolimiz, sho‘ro hukumati, yo‘qsil daktaturasiga qarshi olib borgan kurashimiz tushunarli bo‘lsa kerak. Bizlarning mustaqillik haqidagi shiorimiz, avval burjua-demokratik Turkistonni, undan so‘ng esa O‘zbekistonni tashkil etish, hokimiyatni mayda va o‘rta burjuaziya qo‘liga berish to‘g‘risida harakatimiz ana shundan kelib chiqadi. Panturkistik intilishlar ham o‘z o‘rniga ega edi. Bizningcha, bularning ommaviy ko‘rinishi O‘rta Osiyodagi turkiy xalqlarning hammasi uchun umumiy bo‘lgan til yaratishdan iborat bo‘lishi kerak edi. Bizlar shu umumiy til orqali bu xalqlarning birligini osongina mustahkamlaymiz deb o‘ylaganmiz. Bizlarning panturkizm O‘rta Osiyo doirasidan chetga chiqmas edi, chunki bizlar uni bugungi kunning ommaviy vazifasi deb tushunganmiz. Panturkizm g‘oyasini butun turkiy xalqlarga nisbatan amalga oshirishga (“Buyuk Turon” g‘oyasiga) bizlar ishonmas edik. Faqat turk harbiy asirlari kelib ishlay boshalagan paytda bizlarda bu intilish biroz jonlandi.
O‘zbek va qozoq qishloq tillarida o‘xshashlik borligini hisobga olib, ular asosida umumiy til yaratmoqchi bo‘lgan edik. Mana shu umumiy til asosida umumiy adabiyot yaratishni ham o‘ylagan edik.
Bizning panturkizmning tub siyosiy mazmuni shundan iborat ediki asosiy maqsad bo‘lgan mustaqillikka butun O‘rta Osiyo xalqlarining yagona harakati bilan tezroq erishish mumkin deb o‘ylagandik…
“Chig‘atoy gurungi”ga birlashib Fitratga ergashgan yoshlar yangi o‘zbek adabiy tiliga asos qilib Navoiy, Chig‘atoy turklari tilini oldi, eski atamalar(arabizm va forizm aralashmasi) barcha turkiy tillardan, hatto o‘lik Chig‘atoy tilidan olingan yangi atamalar bilan almashtirildi. Mana shular asosida va o‘z navbatida esa, alifbo masalasida bizlar bilan fitratchilar o‘rtasida kelishmovchilik paydo bo‘ldi. Ammo buning siyosiy g‘oyalarga dahli yo‘q edi.
Men afg‘on konsuli G‘ulom Jayloniy oldiga borganim va u bilan o‘zimning Afg‘onistonga ketishim haqida gaplashganimni Miyon Buzruk Solihovga aytgan edim. Miyon O‘zbekistonga qaytib kelgandan afsuslanib gapirdi va imkoniyat bo‘lsa yana Afg‘onistonga o‘tib ketish xohishi borligini aytdi. Uning o‘zi aytishicha, u afg‘on hukumati ruxsati bilan Hindistonga borib, keyin u yerdan Turkiyaga, Istambulga o‘tadi…
Afg‘on konsuli bilan gaplashishdan maqsadim o‘zim va menga yaqin bo‘lgan kishilar, masalan, Salimxon, Miyon Buzruk, Murotxo‘ja, Saidkamolxon, Mirosat Mirzokirov, Muhammadrasul domla, umuman10-15 kishining Afg‘onistonga o‘tib ketish xohishini amalga oshirish bo‘lgan edi. Konsul bilan gaplashganimda faqat Salimxon bilan Miyon Buzrukni tilga olgan edim. Boshqalar haqida esa hech nima demadim, chunki bular ertami kech u yoqqa ketishga majbur bo‘lar edi. Konsul Kobulga xat yozib, xat olishga hatto Afg‘onistonda o‘qituvchi bo‘la oladiganlarga maxfiy ravishda ruxsatnoma (viza) berishga va’da berdi. Konsul bilan bo‘lgan muzokara natijasini men faqat Miyongagina aytdim. Kobuldan javob kelishini kutishga qaror qildik. Bachi Soqov isyon ko‘tarishi munosabati bilan bizda Afg‘onistonga ketish orzusi yo‘qoldi, ammo Omonulla hukumati, qayta tiklansagina o‘z niyatimizni amalga oshirish umidida bo‘ldik…
Konsulning moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashi to‘g‘risida: oxirgi paytlarda hech qanday ko‘mak bo‘lmadi. Faqat shuni aytish kerakki, konsullik xodimi Mansurxon meni tanishtirgan konsul o‘rniga kelgan yangi konsul 1923 yilning oxirlarida mendan milliy faoliyat ahvoli haqida so‘radi va Afg‘onistondan moddiy yordam kelishi mumkinligini ma’lum qildi. Men unga faoliyat davom etishi uchun endi odamlar ham, mablag‘ ham yo‘q. Qo‘shni davlatlardan birortasi ham bizga yordam berishni xayoliga keltirmaydi, deya kulimsirab qo‘shib ham qo‘ydim. Shunday keyin u agar iltimos qilinsa, Kobuldan moddiy yordam kelishi mukinligini bayon qildi.
Bu suhbat hamda afg‘onlarning yordam berish va’dasi to‘g‘risida men Saidnosir Mirjalilovga (nazarimda Tolibjon Musoboyevga ham) aytdim, shuningdek Sayidvali semizning uyida 1924 yilida Ubaydulla Xo‘jayev, Saidnosir, Tolibjon, Shahob Nishon va boshqalar ishtirokida bo‘lgan yig‘ilishida ham gapirdim, qatnashganlar ro‘yxati sizlarda ham bor…
***
Bizlar ayniqsa, milliy chegaralanish o‘tkazilgandan keyin pirovard maqsadimiz– burjua-demokratik O‘zbekistonni barpo etishni amalga oshirish umidida o‘z faoliyatimizda asosan quyidagi uch holatni hisobga olgan edik:
1. Ommada milliy ruhni rivojlantirish va mustahkamlash.
2. SHo‘ro hukumati tomonidan ko‘tarilgan sho‘ro apparatini mahalliylashtirish haqidagi shiordan foydalanib, asta-sekinlik bilan sho‘ro apparatini, unga milliy kayfiyatdagi kishilarni joylashtirish yo‘li bilan qo‘lga olish.
3. Muhojirlar bilan aloqani tashkil etish, muhojirlar va ularning oilalariga(shuningdek, aksil-sho‘raviy faoliyatda jabrlanganlarga ham) yordam berish.
Bizlar o‘z faoliyatimizni bu ko‘rsatilgan vazifalarga qaratishda, sho‘ro hokimiyatining Ovrupo burjuaziyasi bilan to‘qnashuvda muqarrar ravishda halokatga uchrashini nazarda tutdik. Bizlar uning (sho‘ro hokimiyatining) yo‘q qilinishiga ishondik va bunga tayyorgarlik ko‘rishga, sho‘ro hokimiyati halokati yuz berganda hokimiyatni qo‘lga olishga tayyor turishga qaror qildik. Bizlar o‘z hisobimizda shu holatni ham nazarda tutdikki, sho‘ro hokimiyati va komfirqa jahon burjuaziyasi siquviga bardosh berolmay, asta-sekinlik bilan o‘z nuqtai nazaridan, mensheviklar tomon qaytishga majbur bo‘ladi va oxir-oqibatda halokatga uchraydi, deb ishondik. Shu yerda, menimcha, Ubaydulla Xo‘jayev bayonotini misol tariqasida keltirish ortiqchalik qilmaydi. U sho‘ro hokimiyati o‘zining birinchi o‘n yilligiga bormasdanoq, albatta Ovrupo burjuaziyasi bilan to‘qnashuvda halok bo‘ladi, agar birinchi o‘n yillikda u harbiy to‘qnashuvga duchor bo‘lmasa, ahvol ancha qiyinlashadi, deb aytgan edi.
YUqorida ko‘rsatilgan uch asosiy holat o‘sha Shohabutdin eshonning uyida bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda biz tuzmoqchi bo‘lgan aksilinqilobiy tashkilot va unda tuzilgan Markaziy qo‘mita ishining mazmunini tashkil etishi kerak edi. Tashkilotning nomi masalasi o‘shanda ochiq qoldiriladi.
Chegaralanish millatchilik mayllarining kuchayishiga turtki bo‘ldi. Bizlar millatchilikning o‘sishini hamma jabhalarda – ommada ham, matbuotda ham, adabiyotda ham, ijtimoiy hayotning hamma sohasida kuzatib turdik. Bu holatdan bizlar milliylikni rivojlantirish va mustahkamlash uchun foydalanishga azmu qaror qilgan edik.
Komfirqa va sho‘ro hokimiyatining ich-ichidan aynab ketishi va harbiy mag‘lubiyat tufayli o‘limga mahkumligini hisobga olgan holda, biz o‘zimiz belgilagan vazifalarni ro‘yobga chiqarish uchun amaliy ishga kirishdik.
Milliy g‘oya, milliy ruhni mustahkamlash va rivojlantirish sohasidagi targ‘ibot ishlarini olib borish kommunistik kadrlarning(saviyasi) past bo‘lganligi sababli oson ko‘chdi. Toshkentdagi gazeta va jurnallarning redaksiyalarida hamda adabiyotda G‘ozi Yunus, Julqunboy, Sanjar, Elbek kabi milliy ziyolilar katta rol o‘ynashi bilan birga, salmoqli ta’sirga ega edilar. O‘zbekistonning boshqa viloyatlarida ham ahvol shunday edi. Gapning qisqasi, matbuotda milliy ta’sir kommunistik ta’sirdan kuchli edi. Masalan, chegaralanishdan keyingi dastlabki davrdagi milliy matbuot ahvoli to‘g‘risida aniq va to‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lish uchun mahalliylashtirish masalasi sohasidagi gazeta maqolalari bilan tanishishning o‘zi kifoya. G‘ozi Yunus ochiqdan-ochiq yozsa, boshqalar o‘zi milliy g‘oyalarini inqilobiy so‘zlar ostiga olgan holda, ehtiyotlik bilan yozadi.
CHo‘lpondan tashqari, milliy ruhdagi yozuvchilardan Elbek, Fitrat va boshqalarni ko‘rsatish mumkin(masalan, Fitratning “Turk o‘g‘li” maktablarda“Baynalmilal” o‘rnida ashula qilib aytilardi).
Milliylik ruhi iloji boricha badiiy adabiyot va darsliklarga, shu jumladan, o‘zbek tili va adabiyot darsligiga singdirilishga harakat qilindi. Misol tariqasida men, Shorasul Zunnun va Qayum Ramazoniy tomonidan tuzilgan o‘zbek tili darsligini ko‘rsatishim mumkin. Uning to‘rtinchi qismi musodara qilingan, oldingi uch qismi esa o‘zgartirishlar bilan qayta chop etilgan. Shorasul Zunnunning grammatikasi (“Til qoidalari”)da CHo‘lponning hali e’lon qilinmagan, davrdan noluvchi she’ridan parcha ham bor edi…
Metodik-bibliografik qo‘llanma © Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2008 y.
https://shosh.uz/uz/munavvarqori-xotiralarim-asaridan/