Kimiyoi saodat turkiy

от

Imom GʻAZZOLIY

 

Uchinchi rukn*

Muhlikot

(Inson ruhini halok etuvchi illatlar)

 

Odamlarning aksarida millat ravnaqiga va shaxs kamolotiga toʻsqinlik qiluvchi yomon xislat va odatlar borki, din va oxirat yoʻlida zarar, azob-uqubat keltirguvchidir.

Bas, kimki bu illatlarni yengib oʻtibdur, tahorati botinni (qalb musaffoligini) hosil qilgani va axloqi zamimalardan (yaramas xulqlardan) xalos boʻlganidir. Dil kaʼbasini iymon va irfon shoyistaligiga orasta qilganidir. Dil sof boʻlsa, maʼrifat va tavhid, tavakkul va mundin oʻzga ham yaxshi fazilatlarga erishish mumkin.

 

Avvalgi fasl

Yaxshi xulqning fazilati va savobi bayonida

 

Bilgilki, Haq subhonahu taolo Muhammad (s. a. v.)ni: “Senga, albatta, yuksak xulq ato qilganmiz”, deya (“Qalam”, 4-oyat) yaxshi xulq birla siylabdur. Rasul alayhissalom aytibdurlar: “Haq taolo meni bu olamga yaxshi xulqni kamoli va tamomiga yetkurmoq uchun yuboribdur”. Va yana aytibdurlar: “Oxiratda tarozui aʼmolga solib, hisobi soʻraladigan yaxshi amallarning yaxshirogʻi xush xulqdir”. Bir kishi rasul alayhissalomdan soʻradi: “Hamma amallarning yaxshirogʻi qaysidir?” Aytdilarki: “Yaxshi xulqdir”. Soʻradi: “Yo rasululloh, menga nasihat qilgaysiz”. Aytdilarki: “Har yerda boʻlsang, Haq taolo birla boʻlgil va har gunoh ishdan keyin yaxshi amal qilgilki, u yomonlikni yoʻq qilur. Xalq orasida boʻlsang, xushxulq birla boʻlgil”.

Rasul alayhissalom aytibdurlar: “Kimgaki Haq taolo yaxshi, chiroyli xulq beribdur, chiroyni, issiqlikni ham ul kishiga ato qilibdur, hargiz ul kishini otashi doʻzax birla azoblamas”.

Rasulullohga aytdilarki: “Falon xotin kunduzi roʻza tutar va kechalari namoz oʻqir va lekin xulqi yomon, tili achchiqdir, qoʻshnilarga yomon tili birla ozor beradir”. Onhazrat (s. a. v.) aytdilar: “Ul xotinning joyi doʻzaxdir”.

Nabiy (s. a. v.) aytibdurlar: “Yomon xulq yaxshi amalni andoq buzarkim, goʻyo ozgina sirka bir chelak asalni nobud qilganday”. Rasululloh duo vaqtida aytur edilar: “Ey bori Xudoyo, menga yaxshi xulq ato qilibsan, xilqatimni ham yaxshi qilgil, sogʻliq va ofiyat (yaʼni tinch-omonlik) va xushfeʼllik ato qilgil”. Yana aytibdirlar: “Yomon xulq amali xayrni bir gala boʻri qoʻylarni toʻzgʻitganiday taboh (vayron, yoʻq) qilur”.

Yana aytdilar: “Yaxshi xulq oftob muzni eritganday gunohni yoʻq qilur”.

Abdurahmon binn Samurra (r. a.) aytibdurlar: “Bir kuni paygʻambar yonida edim: “Tunov kuni voqean ajab (tush) koʻrdumki, ummatimdan bir kishi yukinib (taʼzim yuzasidan egilib, tiz choʻkib) oʻtiribdur. Ani Haq taolo sari yetmagiga orada bir hijob (parda) qolibdur. Ersa, ul vaqtda bu kishiga yaxshi xulq keldi. Yaxshi xulq tufayli oʻrtadan parda koʻtarilib, ani Xudo taologa yetkurdi”, dedilar.

Rasululloh (s. a. v.) aytibdurlar: “Yaxshi xulq birla odam kunduzi roʻza tutgan va kechasi namoz oʻqiganning savobini topar. Bas, xushfeʼllikning kamoli rasuli alayhissalomda edi. Bir kuni kofirlar rasuli alayhissalom huzurlariga kirib, bong (qichqiriq, hayqiriq) bilan gʻalva qildilar. Bu asnoda hazrati Umar (r. a.) kirib keldilar. Ersa, kofirlar qochib chiqdi. Hazrati Umar aytdilar: “Ey dushmanlar, mendin qoʻrqasizlar-u, rasuli Xudodin qoʻrqmasmisizlar?!” Kofirlar aytdi: “Umar, siz tunddirsiz (shiddatli, gʻazabli) shuning uchun qoʻrqarmiz”. Hazrati rasul alayhissalom aytdilarki: “Yo Ibnul Xattob, qasam qilurman, ul Xudoning ismi bilankim, jonim uning taxti tasarrufidadir. Agar shayton seni bu yoʻlda koʻrsa, haybatingdan ul yoʻldan qochib, yana bir boshqa yoʻlga kirar”.

Fuzayl Iyoz rahmatulloh aytur: “Xushfeʼl fosiq birla hamsuhbat boʻlmoqni badxoʻy obid birla hamsuhbat boʻlmoqdan afzal koʻrarman”. Ibn al-Muborak rahmatulloh bir badfeʼl birla hamroh boʻldi. Vaqtiki, aning birla xayrlashdi, bisyor yigʻladi. Soʻradilarki: “Ne uchun yigʻlaysan?” Ibn al-Muborak aytdiki: “Ul bechora mendin ayrildi, ammo yomon feʼli aning birla bordirki, na holi kechkusidir”. Abu Bakr Qatton rahmatullohi alayh aytur: “Soʻfiylik yaxshi xulq, kimki sendan xushfeʼlroqdir, ani soʻfiy bilgil”.

Yahyo ibn Muoz rahmatulloh aytur: “Yomon feʼl andogʻ gunohdurki, aning birla hech toat-ibodat foyda bermas. Yaxshi feʼl andogʻ toatdurki, aning birla hech gunoh ziyon yetkaza olmas”.

 

Yaxshi xulq haqiqati

 

Yaxshi xulq haqiqatida ixtilof bisyordir. Har qaysilari oʻz tajribalarini aytibdurlar. Chunonchi, baʼzilar kushodaroʻylik (ochiq chehra, kulib boqish), debdurlar. Va baʼzilar, xalqdan yetgan ranj va alamni koʻtarish, debdurlar. Baʼzilar odamlardan dard va alam koʻrsa-da, xalqqa yaxshilik qilmoq, debdurlar. Bas, bu yaxshi sifatlar yaxshi xulqning ildizi va shoxlaridur.

Yaxshi xulq haqiqatini haddi birla bayon qilurman. Bilgilki, odam ikki narsadan yaralibdur: biri zohir badanki, ani zohiriy koʻz birla koʻrgali boʻlur. Yana biri ruhki, ani dil koʻzidin oʻzga nima birla koʻrgali boʻlmas. Bu ikkidin har birining goʻzalligi va xunukligi bordur. Biri zohir badan goʻzalligi. Chunonchi, kishining koʻzi va ogʻzi va yo burni, toʻrt aʼzoning har biri xoʻb va andozasida boʻlsa, ul kishini xoʻbsurat – chiroyli, derlar. Munga oʻxshash, kishining tashqi qiyofasi bilan ichki dunyosi bir-biriga muvofiq, chiroyli boʻlmaguncha, barkamol inson, deb boʻlmaydi.

Quvvati ilm va quvvati gʻazab va quvvati shahvat va quvvati adl, bu toʻrtni andozasida tutmoq kerak.

Ammo quvvati ilm donish va ziyraklikdan iboratdurki, inson ul sifat xosiyati birla rostni yolgʻondan va haqni botildan farq qilur. Vaqtiki, odamga bu sifati komil hosil boʻlsa, hikmat paydo boʻlurkim, hamma saodatlarning boshlanishidur. Chunonchi, Haq taolo yorlaqar: “Kimki, ilmi hikmat zilolidan serob qilinibdur, bas, anga xayr va saodat ato qilinibdur”. (“Baqara”, 269-oyat)

Gʻazab quvvati meʼyorida boʻlgani ulki, yaxshi niyat bilan ish qilgay. Barcha ishlarida, oʻtirib-turishda shariat amriga boʻysungay. Quvvati shahvatning yaxshisi uldirki, sarkash (oʻjar) boʻlmagay va shariat farmonida aqlga tobe boʻlgay.

Quvvati adlning yaxshiligi ulki, gʻazab va shahvatni zabt qilib, din va aql tasarrufida tutgay. Bas, gʻazabning misoli sor (lochin) birla ov qilguvchiga oʻxshashdur. Shahvat misoli it bilan qilinadigan ovga oʻxshashdur va aqlning misoli ot minib shikor qilguvchiga monanddirki, ot gohi sarkash va gohi farmonbardor boʻlur. Burgut ham gohi rom, goh qochuvchi boʻlur. Chunonchi, burgut badfeʼlligidan gohi xojasini choʻqiydi. Ot sarkashligidan egasini yerga yiqitadi.

Adl maʼnosi buldurki, bu ikkovini (burgut va otni) aql va din itoatida tutgay. Toki aning sharru shoʻrini past qilgay.

Vaqtiki, bu toʻrt sifat oʻz eʼtidolida (moʻtadil) boʻlsa, inson chinakam xushfeʼldir. Demak, ul kishiga gʻazab va shahvat musallam (boʻysunuvchi)dir. Agar bu toʻrt sifatning baʼzisi xoʻb va baʼzisi yomon boʻlsa, chin xushfeʼl deb boʻlmas. Bilgilki, bu sifatlar agar xunuk boʻlsa, andin yomon qiliqlar va yomon feʼllar paydo boʻlur. Ammo quvvati ilm kamolda boʻlsa, odamiy yomon ishlarni qilmas va ziyraklik hosil boʻlur. Agar ilm noqis (chalasavod) boʻlsa, odamda ablahlik va ahmoqlik paydo boʻlur. Agar moʻtadil boʻlsa, xushroʻylik va sohibi farosatlik hosil boʻlur.

Ammo quvvati gʻazab haddidin ziyoda boʻlsa, ani tahavvur (qizishib ketish, hovliqish), derlar. Agar gʻazabi yoʻq boʻlsa, ani ojiz va behamiyat derlar va agar gʻazab quvvai moʻtadil boʻlsa (kam va ziyoda boʻlmasa), ani shijoat derlarkim, shijoatdan karam va balandhimmatlik va bahodirlik va hilmlik va burdborlik, yaʼni kishining ogʻirini koʻtarmoq va achchigʻini yutmoqlik va munga oʻxshash avsofi hamidalar (maqtovli sifatlar) paydo boʻlur. Hovliqish – tahavvurdan lof aytmoq va xudbinlikdan kibru havo, makr-firib va oʻzini xatarli ishlarga tashlash va munga oʻxshash avsofi zamimalar (yomon sifatlar) paydo boʻlur. Agar quvvati gʻazab noqis boʻlsa, odamda xorlik va bechoralik paydo boʻlur.

Ammo quvvati shahvat haddan ziyoda boʻlsa, uni olchoq atarlar. Shahvatdan shoʻxlik, zinokorlik, bemuruvvatlik va nopoklik kelib chiqadi. Agar shahvat noqis (zaif) boʻlsa, odamda sustlik, nomardlik va behamiyatlik paydo boʻlur. Agar moʻtadil boʻlsa, ani iffat atarlarki, odamda sharm va javonmardlik, sabr va qanoat, muvofiqat paydo boʻlur. Bas, bu sifatlarning har biri ikki tarafli: ikkala tarafi yomondur. Va oʻrtacha holi xoʻb va maqtovlidur. Chunonchi, Haq taolo har sifatda oʻrta holda boʻlmoq goʻzalligidan xabar beribdur: “Va ul qavmlar qachon xayru ehson qilsalar, isrof ham, ziqnalik ham qilmaslar. Oʻrtacha – moʻtadil yoʻlni tutarlar”. (“Furqon”, 67-oyat)

Bu sifatlarning hammasini moʻtadil, meʼyorida tutgan odam barkamol va xushxulq boʻladi.

Bilgilki, xaloyiq toʻrt guruhdir.

Avvalgi guruh ulki, bu sifatlar ul kishida kamoli eʼtidolida boʻlgay. Bas, bu kishiga hammaning iqtido qilmogʻi vojibdir. Chunonchi, hazrati rasul alayhissalomda avsofi hamida – maqtovli sifatlar kamol eʼtidolida jam erdi.

Ikkinchi guruh ulki, bu sifatlar ul kishida bagʻoyat xunuk boʻlur. Bas, bu kishi badxoʻyi mutlaqdirkim, ani xalq orasidan quvlab chiqarmoq vojibdir, bu kishi shayton sifatidadir. Bas, shaytonning xunuk va palidligi, axloqi zamimasi yomon xulqi jihatidandir.

Uchinchi guruh ulki, bu ikki darajaning oʻrtasida boʻlur va lekin xoʻbliqqa, xushfeʼllikka yaqin boʻlur.

Toʻrtinchi guruh oʻrta hol boʻlur va lekin xunuklikka yaqinroqdir. Bas, kishiga lozimdirki, yaxshilikka jahd qilgay. Agarchi kamol martabasiga yetmasa ham, darajai kamolga yaqin boʻlgay. Agar inson hamma feʼllarini xoʻb qilolmasa, baʼzisi va balki koʻprogʻi yaxshi boʻlishiga saʼy-harakat qilgay. Bas, xushxulqlik maʼnosining hammasi ushbudurki, bayon qildim va lekin aning asli bu toʻrt quvvatdurkim, quvvati ilm, quvvati gʻazab, quvvati shahvat va quvvati adl. Mundan oʻzgasi shularning natijasi va shoxlaridir.

 

FASL

Xushfeʼllik qanday hosil qilinadi?

 

Bilgilki, bir guruh odamlar aytibdurlar, andogʻki, zohiriy qiyofani oʻzgartirib boʻlmas. Chunonchi, uzunni qisqa yoki qisqani uzun va xushroʻyni xunuk, xunukni xushroʻy qilib boʻlmas. Munga oʻxshash, botiniy xulqni ham goʻzal qilish mumkin emas, debdurlar. Bas, bu soʻzlari xatodurki, agar rost boʻlsa, adab oʻrganmak va riyozat tortmak va pandu nasihat qilmak va yaxshi ishlarni vasiyat qilmak – hammasi botil, keraksiz boʻlur erdi.

Hazrati rasul alayhissalom aytibdurlar: “Oʻzingizni xushfeʼllik birla orasta qiling”. Bas, yovvoyi, qaysar hayvonlarni muloyim, odobli qilish mumkin-u, oʻjar, dagʻal insonlarni yaxshi xulqli, odobli qilish mumkin emasmi?

Zohiriy qiyofa boshqa, botiniy-ruhiy holat boshqadir. Gʻazab va shahvatni riyozat, tarbiya birla eʼtidol haddida, meʼyorida tutmoq mumkinligi tajriba birla maʼlumdir.

Xaloyiq bu sifatlarda toʻrt darajadur:

Avvalgi daraja – sof qalbli, xulqi yaxshi ham, yomon ham emas. Bundaylarni tez isloh qilsa boʻlur. Bundaylarga axloqi hamidani oʻrgatib, yomon sifatlarni maʼn qilsa, bu toʻrt sifat eʼtidolida boʻlur. Hamma goʻdaklar tugʻilganda, ibtidoiy fitratda bu martabadadirlar. Va lekin ota-onalari dunyoga hirs qoʻygani uchun bu saodatdan mahrum qoʻyarkim, ota-onasi zomindir. Chunonchi, Haq taolo xabar berur: “Oʻzingizni va ahli ayolingizni oʻtinlari odamlar va toshlardan boʻlgan doʻzax oʻtidan saqlangiz”. (“Tahrim”, 6-oyat )

Ikkinchi daraja ulki, yomon eʼtiqod koʻngilda barqaror boʻlmagay. Ammo shahvat va gʻazabga asir, mubtalo boʻlgay. Va lekin oʻz feʼlining yomonligiga iqror boʻlgay. Bu nav kishini salohga kelmagi ikki ishga bogʻliq. Biri – xoʻyi fasod, yomon xulqni yoʻqotgay. Yana biri tuxmi salohni, yaʼni yaxshilik urugʻini dili mazraʼi dalasiga ekib, qalbiga salohiyatni joylasa, maqsadga muvofiq boʻlgusi, fasod, yaʼni yaramas odatni botinidan mutlaqo chiqarib tashlashi mumkin.

Uchinchi daraja ulki, agar gunoh ishlarga va yoqimsiz odatlarga rujuʼ qilgan boʻlsa va bu odatlarning yomonligini bilsa ham, lekin shu ishlarni yaxshi koʻrsa, bunday yaramas xulqni tuzatish qiyindir.

Toʻrtinchi daraja ulki, baʼzilar (oʻzlarining) fisqu fasodlariga faxr qilur. Chunonchi ayturkim, muncha kishini oʻldirdim va muncha kishiga sharob ichirdim. Bas, bu nav kishi saloh topmas.

FASL

Yomon xulqdan xalos boʻlmoq ilojida

 

Bilgilki, har yomon feʼlki, agar nafsing yomonlikni xohlasa, uning teskarisini qilgaysen, shundan oʻzga hech iloji yoʻqtur. Chunonchi, ul kasalki, issigʻliqdan boʻlsa, to sovuqlik doru yetmaguncha sihat topmas. Bas, yomon feʼl, odat gʻazabning sababidan paydo boʻlsa, aning iloji sabr-bardosh, yaʼni birovlarning ogʻirini (yomon soʻz va qiliqlarini) koʻtarmoqdir. Agar takabburdin paydo boʻlsa, aning iloji tavozeʼli (kamtarin) boʻlmoqdir. Kamtarinlik har nechuk yomon feʼl, yomon xulqni zoyil (yoʻq) qilur.

Bilgilki, musulmonlikdan maqsad zohir va botinni shariat birla orasta aylab, dilda barqaror boʻlgan yomon qiliq va yomon xulqni yoʻq qilib, axloqi hamida (maqtashga loyiq yaxshi xulq) hosil qilmoq birla saodati abadiyga ulanmoqdir.

Bas, inson har ishni tafakkur birla lozim tutsa, anga ul ish feʼl va odat boʻlurki, odamzotning ishlari koʻpincha odatga bogʻliqdir. Masalan, bir odam shatranj yo qimor oʻynamoqni odat qilsa, dunyoning hamma rohati shunda, deb oʻylar.

Goʻzal xulq va yoqimli sifatlar hosil qilish savobdir. Axloqi hamida (goʻzal xulq) hosil qilmoqqa uch sabab bordur: avvalgi sabab fitratdirkim, Olloh taolo asl xilqatda insonni xushfeʼl va mutavozeʼ (kamtarin) xalq qilibdir. Xushfeʼllik azaliydir. Ikkinchi sabab ulki, afʼoli hamidani takalluf birla (yaxshi urinib) oʻziga lozim tutgay. Toki anga odat boʻlgay. Va yo neku xisol (yaxshi xislatli) va goʻzal xulqli odamlarning suhbatida boʻlmoqni lozim tutgayki, ularning suhbati barakotidan yaxshi sifatlari bu kishi koʻngliga taʼsir qilur, darajai kamolga yetar. Inson agar asli fitratda noqisdir, bu saodatdan mahrumdirki, yomonlar suhbatidan qabih feʼllarni odat qilib, shaqovat darajasini kamoliga yetkurgay.

 

FASL

Dil va jism (Vujud va ruh)

 

Bilgilki, agarchi zohiriy ibodat zohir aʼzodan sodir boʻlur va lekin ibodatdan maqsud dil oynai jahoniga sayqal berishdir, toki barkamol sifatlar egasi hazrati Vojib taoloning sifatlaridan oʻrgangay. Bilgilki, dil farishta xilqati jinsidan va tan zohiri olam jumlasidandir. Ammo agarchi dil va tan boshqa boʻlsa-da, lekin ikkovi orasida munosabat tamom bordir. Yaxshi amalki, dilda vujudga kelur, bas, uning nuri dilda paydo boʻlurkim, ul nur saodati abadiyning tuxmi va moyasidir. Yomon, xunuk amal zohir badandan paydo boʻlur, ul zulmat shaqovati azaliyning tuxmi va moyasidirki, inson zohirini (vujudini) takalluf birla yaxshi amalga mashgʻul qilsa, botini ham goʻzal axloq birla orasta boʻlgʻusidir. Andin keyin dilning nuri zohir badanda tovlanur. Toki savobli, xayrli ishlarni qilishga havas paydo boʻlgay.

 

FASL

Sharʼi sharifning foydasi

 

Bilgilki, agar kasal sovuqlik boʻlsa, issiqlik doruni haddin ziyoda yemagayki, yana bir kasalga yoʻliqur. Bas, doru yemakdin maqsad mizojni eʼtidoliga kelturmakdirki, doruni meʼyorida yemak birla mizoj eʼtidoliga kelur. Anosiri arbaʼ (toʻrt unsur) bir-biriga muxtalif boʻlganga oʻxshash, toʻrt sifati botiniy ham bir-biriga muxtalifdirki, bu sifatlarni oʻz xohishidan maʼn qilib, eʼtidolga keltirgay. Masalan, (ustozlar) baxilni saxiy qilmoqni lozim tutsa, mol bermoqqa buyururlar va lekin meʼyori birla bermakni buyurgay. Andogʻki, kasalga iloj qilmoqning iloji va tarozusi tib ilmidadir.

Bas, bu toʻrt sifatni eʼtidoliga keltirmoqning tarozusi ilmi shariatdurki, sharʼi sharifning buyurganini bermak (xayr-ehsonda) oson va yengildir. Agar odam sharʼi sharifning buyurganini xayr-ehson qilishni oʻrgansa, ohista-ohista bu ish unga yaxshi odat boʻlur. Balki, yaxshi xulq kamoli uldurki, ixtiyor jilovini sharʼi sharifning qoʻliga bergay. Toki bajarish oson va yomon sifatlari yakson boʻlur.

Bilgilki, odamiylik saodati farishtalar sifati birla dilni bezatishdir, odamzot asli farishtalar guruhidandir. Dil, koʻngil bu olamda ham farishtalar sifatini sevib hosil qilgayki, farishtalar Haq taoloning ishq-muhabbatidin oʻzga hech nimarsaga mayl va iltifot qilmaslar.

Bas, komil inson imkoni boʻlsa, koʻngilni dunyodan uzish va dunyo ahlidan chetlanish birla poklik va farishtalik sifatlarini hosil qilgay. Baʼzi dunyolikdan ham koʻngil uzmak mumkin boʻlmas. Eʼtidolida tutgayki, hamma riyozat va mujohadotdan maqsud martabai tavhidga yetmakdir. Haq taolo (yodidan) oʻzga nimarsani (gʻamlarni) oynai dildan yoʻqotgay.

Yaxshi inson faqat Haq taolo buyurgan yaxshi ishlarni koʻrishni va eshitishni istaydi. Inson bu martabaga yetsa, yaxshi xulqi kamoliga yetganidir. Balki, bashariyat olamidan oʻtib, haqiqati Haqqa vosil boʻlganidir.

 

FASL

Nafsni ayblardan xalos qilmoq va dilni poklamoq

 

Bilgilki, riyozat – mashaqqatga chidamoq qiyindir, yo tilagan matlubi talabida jon bermoq va yo lutfu ehson birla jon topmoqdir. Va lekin piri komil topgan boʻlsa, halol, pok yashash yoʻlini bilsa, mushkulni oson qilar. Ustoz, pir shogirdini avval holda tarbiya qilgayki, yengilroq riyozatni lozim tutgay.

Ustoz shogirdlarga haqorat nazari birla boqmagay. Va riyo birla hech ishni qilmagay. Vaqtiki, bu ishlarni bajo keltirsa, shogird koʻnglida kibr va gʻurur paydo boʻlur. Bas, ustoz muridning gʻururini bu tariqa daf qilgayki, ul muridni bozordan gadoligʻ qilmoqqa buyurgay. Bu tariqa darajama-daraja xabardor boʻlib, tarbiya qilmoq birla shogirdini kamolga yetkurgay. Bas, yaxshi ot chiqarmoq uchun riyo (munofiqlik) birla qilgan ibodat va riyozat uchun goʻrida ilon va chayon boʻlur. Riyoning misoli ajdahoga oʻxshashdirki, hamma fazilatlarni yutib nobud qilur. Ushbudir muqaddamlar nasihati va siddiqlar sifati.

Bilgilki, Haq taolo bandaning aʼzolaridan har uzvini bir xizmat uchun paydo qilibdur. Shu jumladan, ruh va dilni Haq taolo zoti va sifatini sevib, muhabbatga taxt va qarorgoh boʻlmogʻi uchun bino qilgandir. Haq taolo ruh va dilda iroda va qudratni hosil qilibdur. Boʻlgayki, banda hamma iroda va qudratini Haq subhonahu va taolo dargohiga mutavajjih qilgay. Andogʻkim, hech nimarsani Haq taolo doʻstligiga alishmagayki, Haq taolo maʼrifati dilning gʻizosidir, taom badanning gʻizosi boʻlganga oʻxshash. Agar odam taomning mazasini bilmay qolsa, kasal boʻlibdi deb, hukm qilurmiz. Munga oʻxshash ul dilki, Haq taoloning yodidan gʻofildir, saxt (qurigan) va bemordir. Ammo iymon, vijdon qudrati boʻlsa, Haq subhonahu va taoloning farmonini hamma ishdan aʼlo bilib, ragʻbat birla qabul qilgay. Bas, bu ikki sifatda oʻzida zaiflik va kohillikni mushohada qilsa, aning ilojiga mashgʻul boʻlgay.

Bas, inson qudratini toʻrt tariqa (yoʻl) birla bilgali boʻlur.

Avval ulki, piri komil xizmatida boʻlgay. To boshliqning ayblarini koʻrib aytgay. Bu zamonda bu nav azizlar gʻarib va noyobdir.

Ikkinchi tariqa mushfiq doʻst va sodiq yor suhbatida boʻlgayki, ayblarini yuziga aytgay. Bu nav doʻst ham kamdir. Dovud Toiyga aytdilarki: “Ne uchun xalq orasida boʻlmassan?” Aytdi: “Nima ishim bor ul toifalar birlaki, aybimni yuzimga aytmay, pinhon tutarlar”.

Uchinchi tariqa ulki, dushman soʻziga quloq solgay, chunki dushman hamma aybni koʻrar. Agarcha dushman mubolagʻa birla aytur va lekin uning soʻzi rost boʻlsa, foydalidir (doʻst maqtovidan koʻra – M. M.).

Toʻrtinchi tariqa ulki, xaloyiq holiga eʼtibor bergayki, agar bir kishida ayb koʻrsa, andogʻ ishni qilmoqdan hazar qilgay.

Hazrati Isodan: “Adabni kimdan oʻrgandingiz?” – deb soʻradilar. Aytdilar: “Hech kishidan oʻrganmadim. Ammo har kishida bir yomon feʼlni koʻrsam, aning ziddini qildim”. Bilgilki, nodon va ablah ul kishidurki, oʻzini yaxshi deb gumon qilur va oqilu dono uldurki, oʻzini yomon deb bilur.

Hazrati Umar (r. a.) Hadichai Kubro (r. a.)dan (Huzayfa rivoyati) soʻradilarki: “Hazrati rasul alayhissalom munofiqlik alomati va nishonasini sizga aytgandirlar? Ul alomatlardan manda boʻlsa aytgaysizki, ani tark qilgayman”. Bas, har kishi oʻz aybini shu tariqa tez-tez tekshirib turgay. To kasalni aniq bilmaguncha davo qilgali boʻlmas. Juda koʻp ayblarning davosi nafs xohishining ziddini qilmoqdadir.

Chunonchi, Haq taolo xabar berur: “Iymon keltirib, yaxshi amallar qilguvchi zotlarga xushxabar beringki, ular uchun ostlaridan daryolar oqib turguvchi bogʻlar bor”. (“Baqara”, 25-oyat)

Hazrati rasul alayhissalom gʻazotdan qaytib sahobalarga aytdilarki: “Kichik gʻazotdan qaytdik, ulugʻ gʻazotga keldik”.

Sahobalar soʻradilarki: “Yo rasululloh, ul qaysidur?” Aytdilarki: “Oʻz nafsimiz birlan jang qilmoqdir”. Va yana aytibdurlar: “Nafsning ranj va alamini tortgil va aning ixtiyorini oʻz qoʻliga bermagilki, tongla qiyomat kuni Haq taoloning va hamma moʻminlarning laʼnatiga giriftor boʻlursan”.

Hasan Basriy rahmatullohi alayh aytur: “Nafsni jilovlash juda ogʻirdir”. Sari Saqotiy rahmatullohi alayh aytur: “Qirq yildirki, nafsim yongʻoq birla asalni yemakni xohish qilur. Hanuz uni murodiga yetkurmadim”. Ibrohim Havvos rahmatullohi alayh aytur: “Koʻhi Lubnonga bordim, anor bisyor pishib turibdur. Nafsim anor yemakni orzu qildi, ersa bir anorni yeb boqdim, achchigʻ ekan. Totligʻ anor izlab, bir necha qadam yurdim, koʻrdimki, bir kishi yotibdur, bisyor zanbur-arilar yopishibdurki, chaqadur. “Assalomu alayka”, dedim. “Va alaykum assalom, Ibrohim”, dedi. Aytdimki: “Mani qaydin bilursen?” Aytdi: “Kim Haq taoloni tanibdur, unga hech nimarsa yashirin emasdur”. Aytdimki: “Xudoi taolo dargohida muncha qurbating bordur, nechun ari nishidan xalos boʻlmoqni talab qilmassen?” Aytdi: “Bilurmenkim, talab yoʻlida muncha holing bordur. Nima uchun nafsingni anor xohishidan maʼn qilmassen?” Agarchi anor haloldur, ahli maʼno oʻzini tiyibdurlar. Chunki bu nafs xohishidir.

Hazrati Umar (r. a.) ayturlar: “Yetti navbat haloldan ham qoʻl yigʻdim, bu ehtiyot birlaki, nogoh haromga mubtalo boʻlmay deb”.

Va (nafsini jilovlaguvchi odam) Olloh taologa munojot qilgay, toki dunyoga hirs va koʻngil bogʻlamaslikni va koʻngilga gʻaflat gʻolib boʻlmasligini va oʻlim oson boʻlmogʻini va iymon salomatligini va Haq taoloning zikri va fikri muhabbatini soʻrarkim, dunyo va oxiratning sarmoyasidir.

Bas, nafsning misoli qarchigʻayga oʻxshashdurki, sayyod tutib uyiga keltirur va koʻzini yopar va goʻshtni kam-kam berur, toki qarchigʻay begonalikni tashlab sayyodga rom boʻlur. Munga oʻxshash nafs ham ohista-ohista rom boʻlur. Haq subhonahu va taolo ibodatiga uns – ulfatlik paydo qilur. Chunonchi, sut emadurgon bolaga hech nima ona sutidan totliroq emas. Ammo umr (kunlar) oʻtishi birla, bola sutdan ayrilib, oʻzga neʼmatlardan lazzat olgandan keyin koʻkrak sutini hargiz ixtiyor qilmas. Bas, inson riyozati ulki, oʻzi yaxshi koʻradurgan nimarsani kam-kam istagay. Hazrati Haq taolo Dovud alayhissalomga vahiy yubordiki: “Yo Dovud, mulozim boʻlgil, yaʼni farmonimga xilof (ishlar) qilmagil”.

Hazrati rasul alayhissalom aytdilar: “Birodarim Jabroil aytdiki: “Eng yaxshi doʻstlik (sen uchun) mening doʻstligimdir va albatta, doʻstlar turlicha boʻladi”.

Xullas, bu dunyoda nimalarni yaxshi koʻrsang, ularni tortib olurlar. Bas, xushxulqlik va saodatmandlikning alomati va nishonasi haqida Haq taolo kalomi majidida necha yerda yod qilibdur. Shu jumladan: “Ular (tavba qilguvchilar) Ollohning oʻzigagina ibodat qilguvchilar, shukr qilguvchilar, rukuʼ-sajda qilguvchilar, yaxshilikka buyurguvchi (amri maʼruf) qilguvchilardir”. (“Tavba”, 112-oyat)

Badxulqlik, munofiqlik va shaqovat (iymonsizlik)ning alomati haqida rasuli akram (s. a. v.) aytibdurlar: “Munofiqlarning himmati chahor polardek (hayvonlardek) yemak-ichmakdir”.

Bilgilki, xushxulq insonlar aksari bardoshli, yaʼni oʻzgalar ogʻirini koʻtaruvchi, sabr va andishali, uyatchan boʻlur. Chunonchi, rasuli akram (s. a. v.)ga (Uhud jangida) ranj va ozor yetkurdilar, tishlarini sindirdilar, lekin rasul alayhissalom: “Ey bor Xudoyo, bularga rahm qilgilki, bilmaslikdan va nodonlikdan bu ishni qilurlar”, deb ularni duo qildilar.

Bir kuni Abu Usmonning boshiga kul qoʻydilar. Abu Usmon boshini gard-gʻubordan pok qilib, shukr va sanolar aytdi. “Nima uchun shukr va sano aytursan?” – dedilar. Aytdiki: “Oʻtda kuydirmakka loyiq kishini kul birla sulh qilsalar, joyi shukrdir”.

Abdulloh (ibn Umar) rahmatullohi alayh koʻhna kiyimni yamab, ovqat qilur erdilar. Bir juhud ularga har bora kiyim yamatar edi, muzdiga oʻtmas tanga berur erdi, olur erdilar. Bir kuni uyda yoʻq edilar. Juhud yana oʻtmas pul keltirdi, shogird oʻtmas pulni olishga unamay, olmadi. Abdulloh uyga kelib aytdiki: “Nima uchun olmading, har bora mundoq qilur erdi, men olur edim, bu vajh birlaki, ul oʻtmas tanga ila yana bir musulmonga pand bermagay, deb”.

Uvays Qaroniy rahmatullohi alayh oʻtib borur erdilar, kichik bolalar tosh otdilar. Aytdilar: “Ushoqroq (kichikroq) tosh otinglar, oyogʻim sinmagayki, turib namoz oʻtayolmasman”.

Ahnaf rahmatullohi alayh oʻtib borar edilar, bir kishi orqadan dashnom qilib turdi. Ahnaf qabilaga yaqin yetib aytdiki: “Qolgan dashnomlaringni bu yerda tamom qilgil, agar qabila xalqi anglasa, senga ozor berurlar”.

Molik Dinor rahmatullohi alayhni bir xotun ne uchundir: “Ey muroyi, yaʼni riyo birla amal qiluvchi”, deb chaqirdi. Aytdilarki: “Rost aytursen mani otimni. Basra xalqi faromush qilib erdi, sen topding”. Bas, ushbudir xushfeʼllikning kamoli.

Yaxshi sifatli, fazilatli boʻlish ahlulloh alomatidir. Bu qavm andoq toifadurki, oʻzlarini (odamga xos barcha yomonliklardan) pok qilgan va hamma ishlarini Haq taologa topshirgandirlar.

 

FASL

Farzand tarbiyasi haqida

 

Bilgilki, farzand ota-onasining qoʻlida omonatdur. Dil gavhari misli pok va sof mum yangligʻ har naqshni qabul qilmoqqa sazovor va loyiq, barakali yerdek har ziroat undirmakka margʻub va muvofiqdir, har navʼ urugʻni yerga sochsa, unar va xayrli ishlari bilan dunyo va oxirat sharofatini topar, ota-onasi va ustodi savobda sherik boʻlar. Chunonchi, Haq taolo xabar berur: “Ey moʻminlar, sizlar oʻzlaringizni va ahli oilalaringizni oʻtinlari odamlar va toshlardan boʻlgan doʻzahdan saqlangiz…” (“Tahrim”, 6-oyat)

Farzand tarbiya va parvarish qilmoqning maʼnosi – unga ilm, hunar, adab oʻrgatmoq va yaxshi xulqdan taʼlim bermoq va yomonlar suhbatidan ehtiyot qilmoqlikdir. Zero, hamma fasodning asli yomon birla hamsuhbat boʻlmoqdan paydo boʻlur.

Taomni koʻp va toʻyib yemakdan ofat kelur. Bas, yemak odoblarini oʻrgatgay. Andogʻki, oʻng qoʻli birla yegay va avvalgi luqmada “bismilloh” degay. Valdirab taom yemagay. Va koʻp yemagay. Oʻzgalarning luqmalariga koʻz solmagay va bir luqmani yutib boʻlmaguncha, ikkinchi luqmaga qul uzatmagay. Va kiyimlarini taomga oluda qilmagay.

Ota-ona bolaga gohi quruq non bergayki, hamisha nonxurushga (shirinlikka) odat qilmagay (yaʼni shirinxoʻr qilmay, bolalarni gohida non-choy bilan koʻniktirish ham keraqdir). Koʻp yemakning zararini tushuntirgay. Aytgayki, koʻp yemak hayvonlar va nodonlar ishidir. Oʻz farzandi qoshida beadab bolalarni ayb qilgay va odobli goʻdaklarni maqtagay. Abrishim (ipak) kiyim kiydirmagay. Yomonlar birla hamsuhbat boʻlishdan asragay. Har goʻdakkim, yomon birla qoʻshilibdur, shoʻx va yolgʻonchi va bebosh boʻlurki, salohga kelmogʻi dushvordur.

Vaqtiki, maktabga bersa, (diniy ilmni ham) oʻrgatgay. Keyin porso va parhizkorlarning axbor va hikoyatlariga mashgʻul qilgay. Zinhor maʼnodan uzoq suyuq sheʼr oʻqimoq va ayollar ishq-muhabbatiga kuyish va ularning maqtoviga mashgʻul boʻlmoqdan hazar qilgay.

Agar goʻdak xato qilsa, ikki-uch navbat koʻrmaslik va bilmaslikka olgay, toki javob qilmoqqa daler (daqqi, shijoatli) boʻlmasin. Vaqtiki, yomon feʼlga odat qilsa, malomat va koyish qilgay va aytgayki: “Zinhor bu feʼldan qaytgil, odamiylikdan chiqarsan va xalq orasida rasvo boʻlursan”. Ota farzandiga oʻzini haybatli va injiq qilib koʻrsatgay. Onasi otasidin qoʻrqib tursin. Kunduzi uxlamoqdan parhez qilsinki, kunduzgi uyqu odamni tanbal, yalqov qilur.

Kechalari bolani qalin, yumshoq toʻshakda yotgirmasin. Bola qattiq joyda yotsa, kuchli boʻlur. Har kuni bir soat oʻynagali qoʻygay. Toki bola dili tang, badxoʻy va tiyra boʻlmagay. Goʻdaklardan bir nima tilab olmagay, balki ularga bergay. Otasi aytgayki, tilab olmoq behimmat va gadolar ishidir. Kishidin hech nima tamaʼ qildirmagay. Taʼlim bergayki, odamlar orasida tuflamasin va burun qoqmasin va agar oʻtirsa, kishiga orqasini qilib oʻtirmasin. Va engagini tayanib oʻtirmagayki, yalqovlik dalilidir. Koʻp soʻzlamasin va qasam ichmasin. Soʻramagan soʻzni demasin va oʻzidan ulugʻni hurmat qilsin va tilini fahsh va oʻyun soʻzdan asrasin. Ustodi soʻksa, koʻp nola va faryod qilmasin – shafe (himoyachi) izlamasin. Sabr qilsin, chunki nola va faryod xotinlar va nodonlar ishidur.

Harom yemoq va yolgʻon aytmoqdan ehtiyot qilgay. Vaqtiki, farzand balogʻatga yetsa, unga aytsinki, taom yemakdan maqsad bandaning Haq taologa toat-ibodat qilmogʻiga quvvat hosil qilish uchundir. Bas, savob va iqob (jazo, azob) soʻzlarini anglatgay.

Vaqtiki, boshlanishda adab birla parvarish qilsa, toshga naqsh qilgandek, bu soʻz koʻngilda naqsh bogʻlar va agar beadab katta boʻlsa, tomga tuproq sochgandek, oʻrinli boʻlmas. Zero, kichik yoshda olingan bilim – toshga oʻyilgan naqsh kabi.

Sahl Tustariy rahmatullohi alayh aytur: “Uch yoshdan har kechalarda Haq taoloni yod qilurman. Voqea buki, Muhammad ibn Asvad rahmatullohi alayh menga dedi: “Ey oʻgʻil, sani Yaratguvchi Parvardigoringni yod qilgil”. Aytdimki: “Nechuk yod qilurman?” Aytdi: “Har kecha uxlar vaqtda uch navbat koʻngilda degilki: Xudo mening birladir va Xudo mani holimni biladir va Xudo mani koʻradir”. Bas, necha-necha muni aytdim. Andin keyin aytdiki, har kecha yetti navbat aytgil.

Bu zikrni aytur erdimki, aning halovati birla masrur (shod) boʻldim. Bir kuni xolam manga aytdiki: “Haq taolo kim birla boʻlsa va aning holidan ogoh, hoziru nozir boʻlsa, ul kishi hargiz aybli ish qilmas. Zinhor gunoh qilmagilki, Olloh sening holingni koʻrib bilguvchidir”.

Oʻn uchinchi yili menga masala mushkul boʻldi. Basra shahriga bormoqqa ruxsat olib, bordim. Ulamolardan masalani soʻradim, hosil boʻlmadi. Obidlardan bir kishini nishon berdilar. Anga bordim, mushkulni ul hal qildi. Muddate aning qoshida boʻldum. Andin Tustarga qaytdim va bir diram kumushga arpa oldim, non-xurushsiz aning birla roʻza tutdim.

Bul hikoyatni shuning uchun keltirdimki, (M. Gʻazzoliy soʻzi) bu navʼ ishlarning sarmoyasini kichiklikdan varzish (mashq) qilmoq birla hosil boʻlur.

 

IKKINCHI FASL

 

Badan nafs – yaʼni qorin va farjning sharri (shahvatparastlikning iloji) haqida

 

Bilgilki, meʼda koʻngilga oʻxshashdir va tomirlarki, meʼdadan yetti andomga (aʼzoga) tarqaydir, goʻyoki ariqlar misolidir. Bas, meʼda nafsning hamma orzu, xohishlarining manbaʼidirki, Odam alayhissalom nafsning yemak xohishi jihatidan jannatdan quvildilar.

Bas, nafsning yemak xohishi hamma shahvat va havaslarning aslidir. Andoqki, meʼda ser (toʻq) boʻlsa, shahvat, uylanmoq xohishi paydo boʻlur va bu orzuni to mol-dunyo hosil boʻlmaguncha qilgali boʻlmas. Nochor dunyo talabi balosiga giriftor boʻlur.

Ammo bu faslda gurusnalik – ochlikning xosiyati va fazilatlarini bayon qilgumdir.

 

FASL

Ochlikning fazilatlari

 

Bilgilki, hazrati rasul alayhissalom aytibdurlar: “Oʻz nafsingiz ila gurusnalik va tashnalik birla jihod qilinglar. Moʻminlarning hech amali Parvardigori olam dargohida gurusnalik va tashnalikdan xoʻbroq emasdir”.

Rasul alayhissalom aytibdurlar: “Kimki meʼdasini taomdan ser (toʻla) qilibdur, anga farishtalar osmonda yoʻl bermaslar”.

Sahobalar arz qildilarki: “Yo rasululloh, fozilroq (yaxshiroq) amal qaysidur?” Aytdilarki: “Oz yemaklik va oz kiyimga qanoat qilmoqdir”. Aytibdurlar: “Hamma yaxshi amallar sayyidi och, gurusna yashashdir. Taom yemak va suv ichmoqda yarim-yorti toʻymoqqa qanoat qilinglarki, paygʻambarlar himmati jumlasidandir.

Hazrati rasuli akram aytibdurlar: “Sizlardan Haq taolo dargohida doʻstroq va fozilroq kimsalarning tafakkuri teran va gurusnaligi uzoq boʻlgay. Dushmanrogʻi uldurki, taomni toʻla yegay va koʻp uxlagay”. Yana aytibdurlar: “Kimki oz yemakka qanoat qilib, taomdan qoʻl yigʻsa, Haq taolo farishtalarga faxrlanib ayturki: “Ey farishtalarim! Koʻringlar, Odamni lazzat va shahvat balosiga mubtalo qilibdurman. Lekin ular mening rizoligimni izlab, taomdan qoʻl yigʻdi. Guvoh boʻlinglarki, har luqmani mening uchun tark qildi, anga chandon daraja bergumdir”.

Rasululloh aytibdurlarki: “Taomni toʻla yemak birla dillaringizni oʻldirmangizlar va odamiyga onchalik taom kifoyadirki, ibodat qilmoqqa qaddin rost qila olgay”.

Hazrat Iso alayhissalom aytibdurlar: “Oʻzingizni oz yemakka oʻrgating, dil sof boʻlib, haqni botildan farq qilursiz”.

Xabarda kelibdurki, Hazrati Muso alayhissalom qirq kun Haq taolo birla sirli suhbat qurdilar. Hech taom yemadilar.

Bilgilki, ochlik-gurusnalikning oʻn foydasi bordur:

Avvalgi foydasi ulki, dilni sof va ravshan qilur. Va koʻp yemak dilni tiyra (qorongʻi) qilur. Vasvasa va andishai botil paydo qilur. Hazrati rasul alayhissalom aytibdurlar: “Kam ovqatlanish birla dilni sof va ravshan qilinglar. Kishikim oʻzini gurusna tutsa, dili ziyrak va andishai Haq paydo boʻlur”. Shibliy rahmatullohi alayh aytur: “Gurusna boʻlgan kunim dilimda toza hikmat va sabr topaman”.

Ikkinchi foyda ulki, kam taom yeganda dil yumshoq boʻlur va jon zikr va munojot lazzatini topar. Koʻp yemakdan koʻngli qattigʻliq va sogʻliqqa ziyon paydo boʻlur.

Uchinchi foyda ulki, toʻqliq gʻaflat va takabburlik keltirar. Va ochlik dil shikastalik, yaʼni yumshoqlik, xilmlik va kamtarlik yetkurar. Gʻaflat va takkabburlik doʻzax tarafga tortar. Ojizlik va shikastalik (oʻzini past tutishlik) jannat tarafga eltar. Bas, banda oʻzini ojizlik va shikastalik birla koʻrgay. Va Haq taoloning qudratlarini mushohada qilgay. Chunonchi, rasul alayhissalomga roʻyi zamin xazinalarini (boylik toʻla xazinalarini) koʻrsatdilar va oling deb, taklif qildilar. Onhazrat alayhissalom aytdilarkim: “Bularni xargiz xohish qilmasman. Balki, bir kun och, bir kun toʻq boʻlmoqni durust tutarman. Vaqtiki gurusna boʻlsam, sabr qilurman. Agar toʻq boʻlsam, shukr qilurman”.

Toʻrtinchi foyda ulki, agar odam toʻq boʻlsa, ochlarni esdan chiqarib qoʻyar.

Hazrati Yusuf alayhissalomga aytdilar: “Muncha roʻyi zamin boyliklari sendadir. Nima uchun och – gurusna yurursen?” Yusuf alayhissalom aytdilar: “Agar toʻq boʻlsam, darvesh va faqirlarning ochliklarini esdan chiqarurman”.

Beshinchi foyda ulki, hamma saodatlarning asli, avvalo, oʻz nafsining balosidan qutilmoqdir. Andoqki, hamma gunoh-maʼsiyatlar nafsning xohish va orzusini bajo keltirmakdandir. Nafs xohishlari koʻp va turli yemakdan paydo boʻlur. Hazrati Zunnun rahmatullohi alayh aytur: “Har qachon toʻyguncha taom yedim, to mendan bir gunoh sodir boʻlmay qolmadi”.

Hazrati Oysha (r. a.) ayturlar: “Avval bidʼatki, hazrati rasuli alayhissalomdan keyin paydo boʻldi, toʻyguncha taom yemaklikdir. Vaqtiki, odamlar taomni koʻp yedilar, nafslari sarkash (itoatsiz) boʻldi. Bas, odam taom birla meʼdasini toʻla qilibdir, behuda soʻzlamak va gʻiybat qilmoqqa, ayb izlamoqqa moyil boʻlur va taqozoyi shahvat gʻolib boʻlur. Agar nafsni haromdan toʻxtatsa, nazarini nomahramdan toʻxtata olmas. Ammo ochlik – gurusnalik bu balolarning hammasini daf qilmoqqa kifoyatdir.

Buzurglar aytibdurlar: “Gurusnalik Haq taoloning xazinasidagi gavhardir. Bu gavharni Haq taolo doʻstlariga berur. Har kishiga bermas”.

Hukamolar aytibdurlar: “Har muridki, bir non yemak odati boʻlsa, xilofi nafs qilib, yarmisini yesa, Haq taolo aning koʻnglidan kishi koʻngliga ozor yetkurmak fikrini chiqarur.

Oltinchi foyda ulki, hamma ibodatlar asli zikr va fikrni ochqusidir. Odam taomni koʻp yesa, uyqu anga gʻolib boʻlur. Oʻlikdek yotmoq birla umrini zoye qilur. Azizlardan biri nido qilur erdi: “Ey muridlar, toʻla yemanglarki, koʻp uxlamoq koʻp yemakdan paydo boʻlur”. Odamning sarmoyasi umrdir. Har nafasinglar gavhardurkim, ul gavhar birla oxirat saodati naqdini kelturgali boʻlur va uyqu bu gavharlarni zoye qilur”.

Yettinchi foyda ulki, kam yemakdan osonlik birla umr oʻtkarur va farax (orom) nasib boʻlur. Ilm va amal qilmoqqa mashgʻul boʻlur. Koʻp yemakdan esa uxlamoq, olmoq va sotmoq va olam ishlariga mashgʻullik va parokanda xotirlik paydo boʻlur.

Sakkizinchi foyda ulki, kam yemaklik tansihatlik boisidurkim, kasal boʻlmoq va tabib nozin koʻtarmoq, qon olmoq va hijomat (qon oldirmoq) va achchiq doru yemakdan, ogʻriqdan xalos boʻlur.

Hukamo va tabiblar ittifoq qilibdurlarki, hech doru va gʻizo yoʻqdurki, hamma badanga manfaati boʻlgay, faqat oz yemakki, tamomi badanga manfaatdir va hech zarari yoʻqdir.

Toʻqqizinchi foyda ulki, odam kam ovqat yesa xarajati ham oz boʻlur va koʻp dunyoliqqa hojati boʻlmas. Hamma gunoh-maʼsiyat va ofatlar badnafslikdan paydo boʻlur. Hukamolardan birlari aytibdurlar: “Agar kishidan qarz olmoqni xohlasam, oʻz qornimdan qarz olurman. Yaʼni koʻp yemakni xohlasam, ozroq yerman. To yana birovdan qarzga taom olib yemakka hojat boʻlmas”.

Oʻninchi foyda ulki, inson kam yemakka, oʻz nafsiga qodir boʻlsa, sadaqa bermoq va xalqqa karam va ehson qilmoqqa ham qodir boʻlur.

 

FASL

Riyozat va mujohadaning siri, pir va muridning foydasi

 

Bilgilki, nafsni ochlikda tutmoqlikdan maqsad, oʻzni shikastalik va kamtarin qilmoqlikdur. To nafs adab birla ruhning farmonida boʻlgay. Piri komil muridni riyozatga buyurishdan maqsudi shulki, taomni koʻp va toʻla yemakdan, meʼdasi ogʻir boʻlib, toat va ibodatga toqati yetmagay. Inson haddin ziyoda ochlikni ham lozim tutmasinki, har ikkisi ham huzuri dil birla toat va ibodat qilishga moneʼ boʻlur. Balki, kamol martabasi ulki, oʻzini farishtalar sifatida tutgay, ularda ochlikning ranji va taomning ogʻirligi yoʻqdur. Bu ishni asta-sekin, riyozat birla qilgali boʻlur. Rasuli akram gohi roʻza tutar edilar. Sahobalar gumon qilur edilarki, aslo roʻza tutmagaylar. Agar uyda taom boʻlsa, yer edilar. Agar boʻlmasa, roʻza niyat qilur edilar.

 

Er-xotin mahram va nomahram orasidagi nafs xohishi bayonida

 

Bilgilki, Haq taolo Odam pushtida shahvatni paydo qilibdur. Tokim, avlod va ahfod (nabiralar) paydo boʻlmoq birla nasl kesishib, toʻxtab qolmasin va shahvatning lazzatlaridan ham bahramand boʻlgay. Bas, shahvat ofati hammadan ulugʻdir. Iblis hazrati Muso alayhissalomga aytdiki: “Xotinlar birla xilvatda oʻltirmagilki, har kishi xotinlar birla xilvatda oʻtirsa, albatta koʻnglida fitna paydo qilurman”. Bilgilki, shahvat ifrot (haddan oshish) va tafrit (beparvolikdan kelib chiqadigan gunoh ishlar) va oʻrtacha holdir. Ifrot ulki, odamzot fahsh ishlardan uyalmas va hamisha nafs xohishida boʻlgay. Bu navʼ kishiga vojibdurki, koʻproq roʻza tutgay va agar roʻza kifoyat qilmasa, xotin olgay. Tafrit ulki, shahvatni oʻzidan zoyil qilgay. Bu ham yaxshi emaski, behamiyat va bemuruvvatlik boʻlur. Eʼtidoli (oʻrtachasi) ulki, nafsni odob va aql farmonida tutqay.

Shahvatdagi ofatlardan biri, oshiqlik dardiga mubtalo boʻlmoqdir, bisyor gunoh-maʼsiyatlarga sababdir. Boʻlgayki, yoshlikdan (shahvatparastlikdan) ehtiyot yurgay. Bas, hamma ehtiyotlarning yaxshirogʻi, nazarni asramoqdir.

Zakariyo alayhissalomdan soʻradilarkim: “Zinoning ibtidosi (boshlanishi) qaysidir?” Aytdilar: “Ayolga shahvat birla qaramoqlik”.

Hazrati rasul alayhissalom aytdilarki: “Shahvat birla qaramoqlik – Iblisning zaharli oʻqidur”. Inson Xudo taolodan qoʻrqib, nazarini haromdan saqlasa, iymonning halovati dilda barqaror boʻlur.

Hazrati Rasuli akram aytibdurlar: “Koʻz zino qilur. Koʻzning zinosi nomahramga qaraganidir. Boʻlgayki, bu ofatni roʻza tutmoq va riyozat birla daf qilgay. Agar munchalik kifoyat qilmasa, xotin olgay”.

Soliklardan biri aytur: “Shahvat oncha gʻolib boʻldiki, aslo dafʼiga zoriy va tazarruʼ birla duo qildim. Ersa, bir kishini tushda koʻrdim. Aytdiki, nima boʻlding? Voqeani anga ayttim, ul kishi siynamga qoʻlini qoʻydi. Uygʻondimki, ul taqozo (istak, xohish) past boʻlibdur. Bir yil muning birla oʻtdi. Yana ul taqozo paydo boʻldi. Duo qildim, yana ul kishini tushimda koʻrdim. Aytdiki, yana xalos boʻlmoqni xohlarsenmu? Aytdim, oriy, boʻynimni uzatdim. Shamshir birla chopti, uygʻondimki, ul hol paydo boʻldi. Yana ul kishini tush koʻrdim. Aytdiki, na vaqtgacha Haq taolo daf qilmaydigan narsani daf qilmoqni xohlarsen”. Bas, andin keyin xotin oldim, ul holdin xalos boʻldim”.

 

FASL

Jinsiy istak borasida va azizlar varaʼi (pokligi) haqida

 

Bilgilki, shahvat harchand gʻolibroq va aning teskarisini qilmoqning savobi ziyodaroqdir. Agar ojizlikdan va yo maxluqotdan sharm qilib, yo dunyosi harj boʻlmoqdan qoʻrqib, haromdan oʻzini toʻxtatsa, hech savob boʻlmaski, bular hammasi dunyoliq arzidur. Ammo kishi zino haromligini bilib, Haq taolodan qoʻrqib, oʻzini harom ishlardan toʻxtatsa, savobi hammadan ulugʻdirki, qiyomatda arshi majidning soyasida turar. Aning darajasi Yusuf alayhissalomning darajalaridek boʻlur.

Salmon (r. a.) aytur: Bir sohibjamol ayol menga nazar qildi, aningdin qochtim. Ersa, Yusuf alayhissalomni tush koʻrdim, aytdimki, sen Yusufmu? Aytdi, oriy, men ul Yusufdurmenki, qasd qildim, sen ul Salmonsenki, qochting”.

Salmon aytur: Hajga bordik, vaqtiki Madinadan manzilga tushdik, ul manzilni Navo atarlar. Hamrohim taom olgali bordi. Bir mohi talʼat kushodaroʻy ochiq chehrali ayol qoshimga keldi. Bir nima tilagan izhorini qildi. Gumon qildimki, non tilagay. Sufrani axtardim, ul xotin aytdi, ul nimarsani tilarmanki, ayollar erkaklardin tilarlar.

Salmon aytur: Boshimni solib yigʻlagali turdim va ancha yigʻladimki, ul xotin malul boʻlib, qaytib ketdi. Hamrohim kelib, mandan yigʻining asarini koʻrib soʻradikim, nima uchun yigʻlading? Aytdimki, farzandlarimni yod etib yigʻladim. Aytdiki, bu voqeadan forigʻ eding. Rostini aytgil. Ersa, voqeani bayon qildim. Ul hamrohim yigʻlagali turdi. Aytdimki, nima uchun yigʻlarsen? Aytdi, qoʻrqtimki, bu voqea menga pesh kelsa, sen qilgan sabr-toqatni men qilolmas edim”.

Andan yurib Makkai muazzamaga bordik: “Tavofi saʼiydan forigʻ boʻlub, bir kishini tush koʻrdim. Bagʻoyat sohibjamol, xushboʻy va baland qad, aytdimki na kishi sen? Aytdi, Yusufmen. Aytdim: Yusuf Siddiqmi? Aytdi, oriy. Aytdimki, ul aʼrobiyning xotini va sening orangdagi qissa mundin ham ajibroqdir”.

Ibn Umar (r. a.) aytur: Hazrati rasuli akram dedilar: “Oʻtgan zamonda uch kishi safar qildi. Tun boʻldi. Ersa, bir gʻorga kirib yotdilar. Qazoro togʻdan bir tosh tushib gʻorning ogʻziga band boʻldi. Yaʼni gʻorning ogʻzi yopilib qoldi. Chiqmoqning aslo imkoni boʻlmadi. Hayron va sarosima boʻldilar. Bu ish hiyla va tadbir birla daf boʻlmas. “Haq taoloning dargohiga oʻzimizni qilgan yaxshi amalimiz boʻlsa, zoriy va tazarruʼ birla arz qilaylik, agar indalloh maqbul boʻlgan boʻlsa, shoyad Haq taolo bu mahlaka (halokatli joy)dan fath-kushoyish bergay”.

Ersa, bu uch kishidan biri aytdiki: “Ey, bor Xudoyo, hazratingga maʼlumdurki, ota-onam bor edi, hargiz ulardan ilgari taom yemas edim. Farzandlarimga ham ulardan ilgari taom bermas edim. Bir kuni ishga mashgʻul boʻlib uyga kech keldim. Koʻrdimki, ota-onam uxlabdurlar. Bir kosa sut keltirib edim, farzandlarim ham qorinlari ochligidan yigʻlaydur. Aytdimki, ota-onam ichmaguncha bolalarimga bermagaymen. Bu intizorlikda sutni qoʻlimda tutib subh boʻlguncha bedor oʻlturdim. Ota-onam uygʻondilar, sutni ularga berdim. Parvardigoro, oʻzing bilursen. Bu amalimni sening rizoliging uchun qilgan boʻlsam, bizga kushodaliq bergil”.

Bu soʻzni deb edi, tosh tebranib, bir muncha yorugʻ paydo boʻldi. Ammo chiqmoq mumkin emas edi. Yana biri aytdiki: “Ey, bor Xudoyo, amakimning bir qizi bor edi, men unga oshiqu shaydo boʻlib, firoq oʻtida kecha-kunduz kuyar edim. Shu yili qattiq qahatchilik boʻldi. Ul qiz ochlik va tanglikdan shikoyat qildi. Men anga yuz yigirma dinor pul berdim. Bu shart birlaki, oʻzini menga qabul qilgay. Ersa, ul yomon feʼlni qilmoqqa yaqin boʻldim. Qiz aytdiki: Haq taolodan qoʻrqmasmusen?! Men Haq taoloni gʻazabidan qoʻrqib, ul yomon feʼldan oʻzimni toʻxtatdim. Holbuki, hech nimarsani andin ziyodaroq yaxshi koʻrmas erdim. Parvardigoro! Agar bu ishim sening rizoliging uchun boʻlgan boʻlsa, kushodaliq bergil”.

Bas, tosh yana bir tebranib bir muncha yorugʻlik paydo boʻldiki, hanuz chiqqali boʻlmas edi. Yana biri aytdi: “Ey, bor Xudoyo, oʻzing bilursanki, bir qancha yumushlarimni bajarish uchun nechand mardikor olib erdim, bu jumladan biri muzdini (haqini) olmay ketibdir. Aning duxuliga (hisobiga) tuya va sigir oldim. Bir necha yillar oʻtdi. Vaqtiki ul mardikor kelib, muzdini talab qildi. Aytdimki, ushbu qoʻylar, sigirlar, tuyalar sening muzdingdur. Tijoratdan hosil boʻlgan deb, hamma mollarni ul mardikorga topshirdim. Parvardigoro, agar bu ishni sening xushnudliging uchun qilgan boʻlsam, bizlarga kushodaliq bergil. Ersa, tosh yana bir tebrandi. Hammalari ul falokatdan xalos boʻlib chiqdilar.

Abu Bakr ibn Abdulloh aytur: Bir qassob bir hamsoyasining kanizagiga oshiq edi. Xoʻjasi ul kanizakni sahro sari xizmatga buyurdi. Qassob orqasidan ul sahroga borib, kanizakdan murodini talab qildi. Kanizak aytdiki: “Ey javonmard, senga sendan ham ziyodaroq oshiqu shaydoman va lekin Xudo taolodan qoʻrqaman”. Bas, qassob: “Sen Xudo taolodan qoʻrqasan, men qoʻrqmasmanmi?” deb tavba qilib, orqasiga qaytdi. Yoʻlda kelguncha tashnalik gʻolib boʻldi. Havo issiq edi.

Yaqin ediki halok boʻlgay. Bu asnoda orqadan bir kishi yetib keldikim, ul vaqtning paygʻambari ani bir ishga buyurib erdi. Ul ham tashnalikdan tang boʻlib erdi. Har ikkov tashnalik holini bir-birlariga aytdilar. Ul kishi aytdi: “Duo qilsak, shoyad Haq taolo bulut yuborsa, shaharga borguncha soyabon boʻlgay. Qassob aytdiki: “Mening hech yaxshi amalim yoʻqdir”. Sen duo qilgil, men omin deyin. Ersa, andogʻ qildilar. Bir bulut kelib soyabon boʻldi. Osoyish birla yurib yoʻl boshiga yetganlarida bir-birlaridan ajralishdilar. Ersa, bulut qassobning boshiga soyabon boʻlib erdi. Ul kishi aytdi: “Ey javonmard, yaxshiligim yoʻq deb erding, holbuki Olloh taolo bulutni senga yuboribdi ekan. Oʻz holingni rost aytgil”.

Qassob aytdi: “Bilmasman, faqat kanizak borasida tavba qilib edim”, deb voqeani bayon qildi. Haq taolo dargohida tavbadan ulugʻroq va maqbulroq amal yoʻqdir.

 

FASL

Yetuklik darajalari

 

Bilgilki, xaloyiq maqtagonidin shod boʻlib, yomonlashidin xafa boʻlmoqda toʻrt daraja bordur.

Avvalgi daraja ommai xalqdurki, maqtov eshitsa shod boʻlib, shukr qilur. Va mazammat (tanqid) qilganlarni dushman tutib, oʻch olishga qasd qilur. Bu hamma darajalarning yomonrogʻidur.

Ikkinchi daraja – porsolarki, maqtov eshitsa shod boʻlmas, mazammat qilganlardan alamnok boʻlmas, (ular) har ikki toifani baravar tutarlar. Va lekin botinlarida birini doʻst, birini dushman tutarlar. Ammo mukofotiga (chora koʻrishga) mashgʻul boʻlmaslar. Va bu daraja yaxshiroqdur.

Uchinchi – muttaqiylar darajasi, zohir va botinlarida har ikkini (maqtaganlar va tanqid qilganlarni) barobar koʻrurlar, maqtovdan masrur va tanqiddan dilgir boʻlmaslar. Va bu ulugʻ darajadurki, har kishi muyassar boʻlmas.

Baʼzi obidlar (ibodat qiluvchilar) biz bu darajaga yetibdurmiz deb xayol qilibdurlar. Bu xatodir. Bas, bu darajaga yetkanning nishonasi (alomati) uldurki, agar tanqid qilguvchi bilan bir yerda oʻltirsa, koʻnglida muning suhbatini maqtov aytguvchilar suhbatidan ogʻir bilmagay. Agar bir ishda doʻstlik, xayrixohlik talab qilsa, anga yordam bermakni, sitoyish (madh) qiluvchiga yordam bermakdin qiyin bilmagay. Va agar oʻlsa, aning anduh va musibati maqtov aytganning gʻam va musibatidan kam boʻlmagay. Bas, obidlardan aksari tanqid qilguvchini dushman tutar va ayturki, muni dushman tutmagim fosiqligi jihatidan va yo dini (iymoni) sustligi jihatidan deb soʻz qilur. Bu aybi talbis va shaytanatdur. Obidkim, johildur, bu daqiqlar (nozikliklar)ni bilmagay, toat-ibodatda tortgan ranjini zoye qilur.

Toʻrtinchi – siddiqlar darajasi – oʻzini maqtovchilarni dushman tutar va tanqid qilguvchilarni doʻst tutarlarki, muningdin uch foyda topibdurlar. Avvalgi foyda: oʻz ayblaridin ogoh boʻlurlar. Ikkinchi foyda: tanqid qilguvchilar oʻz yaxshi amalini bu kishiga tuhfa qilgan boʻlur. Uchinchi foyda ulki: oʻz ayblarini bilib, ayb va riyodan xaloslikni talab qilur.

Agar kishi hamma umrida jahd qilsa, sitoyish va madh qilguvchi birla tanqid qilguvchini koʻnglida teng tutmogʻi mushkuldir.

 

FASL

Riyoning darajalari bayonida

 

Bilgilki, riyoning darajalari turlichadur.

Baʼzisi azimdirki, riyo qilguvchining maqsadi va niyatidan maʼlum boʻlur. Chunonchi, namoz oʻtaguvchi va roʻza tutguvchining niyati savob hosil qilmoq boʻlib, tanholikda riyo qilmas, ammo kishini koʻrsa, riyo qilur. Bas, bu (riyo) agarchi darajai aʼloga yetmas, ammo Haq taoloning hashm va gʻazabidan xalos etmas. Umiddurki, bu qism riyodan ul kishining ilmi botil va savobi habata boʻlmagay, riyosining miqdoricha azob-uqubat tortgay.

Ikkinchi tafovut. Maqsadi va niyati hammasi riyo qilmoq boʻlgay, asl niyati toat va ibodat boʻlmagay. Avvalgi daraja ulki, iymonda riyo qilur. Bu – munofiqlarning iymonidurki, kofirdan koʻra bu toifaning holi qiyinroqdur, botin va zohirda iblis makri birla oʻzini tutadur. Va ul toifaki, oʻzini shaʼriy tutib, oxiratga va baʼzi ahkomi shariatga munkirdur, ani mulhid derlar. Ul ham munofiqlar jumlasidandurki, abadan doʻzaxda boʻlgusidir.

Ikkinchi daraja ulki, ibodatda riyo qilur. Chunonchi, bir kishi xalq orasiga kirsa, namozini betahorat oʻtar, oʻzini roʻza tutgandek koʻrsatur. Bu ham darajai riyoi azimdur. Va lekin asl riyo qilgancha ermas. Agar bu ishlarni halol bilmasa, kofir boʻlmas. Va lekin, tavba qilmasa, oʻlar vaqtida xatari kufrdir.

Uchinchi daraja ulki, iymonda va ibodatda riyo qilmas va lekin maʼlum sabab birla riyo qilur. Chunonchi, namoz va roʻzani udda qilur. Kechalarda namoz oʻtar va sadaqa berur. Va arafai ashur kunlari, dushanba va payshanbada roʻza tutar. Ammo niyati buki, xalq ani fosiq deb malomat qilmagay. Solih va obid deb maqtashi uchun. Va lekin ayturki, Xudoy taolo uchun toat-ibodat qilurman, xalq uchun emas deb. Bu navʼ toat-ibodat maqbul boʻlmas. Haq taolo ibodatida gʻayrini sherik qilmoq gunohdur. Ushbu sababdan azob-uqubatga giriftor boʻlur. Uchinchi tur riyo qilmoq bir gʻaraz, maqsad jihatidan boʻlurki, ul gʻarazlar uch daraja birladur.

Avvalgi daraja riyo qilguvchining maqsudi joh (amal, obroʻ) va izzat topmoqdur. Bas, bu gʻaraz din maʼsiyati va fisqqa giriftor boʻlur. Chunonchi, imom boʻlmoq va mutavalli boʻlmoq. Va munga oʻxshash, mirshablik ishlaridin riyo birla oʻzini toʻxtatur, bu gʻaraz birlaki, xalq ani porso va sohibi diyonat (deb) aqida qilib, mol va daraxtini anga topshirgaylar va omonat qoʻygaylar va yetimlar moliga vasiy qilgaylar va mundin oʻzga ishlarning ham tasarrufini bergaylar deb niyat qilgay. Bas, bu navʼ riyo qilmoq hamma (riyo)dan ulugʻdirki, Haq taoloning ibodatini gunoh va maʼsiyatga vasila qilmoq tamali jaholat va shaqovatdur.

Ikkinchi daraja ulki, muboh ishlarini qilmoq gʻarazida riyo qilur. Chunonchi, oʻzini xalqqa riyo birla porso koʻrsatur, bu gʻaraz birlaki, xalq ani parhezkor va muttaqiy deb, ishonib, xotun olib bergay va (yoki boshqa) dunyo manfaati yetkurgay. Bas, bu navʼ riyo qilmoq ham yomon va shumlikdurki, Haq taolo ibodatini dunyo ishiga vasila qilganidur. Va lekin yomonliqda avvalgi darajaga yetmas.

Uchinchi daraja ulki, hech kishidan nimarsa talab qilmas va lekin oʻzini zohid va porso odam deb ishontirmoq uchun kishini koʻrsa, muroqaba qilgan boʻlib, boshini tuban solur. Agar yoʻl yursa shohona yurar, to xalq aytgayki, hech vaqt gʻofil ermas deb. Va agar kishi hazil, mazah soʻzin aytsa “Astagʻfirulloh! Subhanalloh!” der, bu gʻaraz birlaki, xalqning gʻofilligidan taajub qilgay.

Munga oʻxshash chandon ishlarni shayton juda maqbul qilib, riyo qildirur. Va aning botinida palidlik va naxslik jamuljamdur. Va ul bechora andin gʻofildurki, bu riyosi aning ibodatini, behi bunyodini barbod qilur.

 

FASL

Obidning shodligi sabablari

 

Baʼzilar, xalqqa yaxshi koʻrinish uchun, izzat-obroʻyim oshsin deb, ibodat qiladilarki, albatta, riyodin holi boʻlmas. Bu toʻrt darajadur.

Avvalgi daraja ulki, birov ibodatini pinhon qiladi. Va lekin, aningda ixtiyor boʻlmasa, Haq taolo uning ibodatini oshkora qilur. Bas, obidning shod boʻlmogʻi bu sababdan boʻlurki, muncha koʻp gunoh va qusurimni Xudoy taolo yashirib, ozgina ibodatimni oshkora qiladur. Haq taoloning menga fazlu karamidurki, gunohimni yopib, (yaxshiligim)ni huvaydo qilur, deb oʻylar. Bu shodliq, darhaqiqat, Haq taoloning fazlu karamidan boʻlur, Haq taoloning uni yaxshi deb bilganidan ermas.

Ikkinchi daraja ulki, amali oshkora boʻlganidan shod boʻlib, ayturki: “Muncha gunohlarimni Haq taolo yashirib, bir navʼ yaxshiligimni oshkora qilmogʻiga dalolat qilurki, oxiratda ham gunohimni poʻshida tutib, sharmanda qilmagay”.

Hadisda kelibdurki, “Haq taolo andogʻ karimdurki, bu olamda bandasi gunohini yashirib, sharmanda qilmabdur, oxiratda ham oshkora qilib, rasvo qilmas”.

Uchinchi daraja obidning shod boʻlmogʻi bu sababdan boʻlurki, xalq aning parsoligini (pokligini) bilib, iqtido qilmoq (ergashmoq) birla savob ishlar qilgaylar. Ham oʻzining ibodati, ham xalq ibodati bois savobini topgay.

Toʻrtinchi daraja obidning shodligi bu vajhdin boʻlurki, Haq taologa qulluq qilgani jihatidan yaxshilik topishga inonur. Agar ibodatimni ziyoda qilsam, Haq dargohida ham yaxshilik boʻlgay deb, ibodatini orttirur. Va bu niyatining rostligiga dalil ulki, yana birovning ibodat qilganini koʻrsa ham, oʻzi qilgandek shod boʻlur.

 

FASL

Gunohni yashirmoq bayonida

 

Bilgilki, gunoh-maʼsiyatini pinhon tutmoq bir necha uzrli sabab birla ravodur. Avvalgi uzr Xudoy taolo va taborak fisq maʼsiyatini pinhon tutmoqqa farmon qilibdur. Hazrati Rasul (a. s.) aytibdurlar: “Kishiga birovning gunoh-maʼsiyati maʼlum boʻlsa, pinhon tutgay”.

Ikkinchi uzr ulki, bu jahonda yashirinligi oxiratda ham yashirilmoq umidiga bashoratdur. Uchinchi uzr ulki, xalqning malomatidan qoʻrqmoq va dilning parokanda boʻlmagidan emin boʻlmoq. Toʻrtinchi uzr – xalqning yomonligi va malomatidan hazar qilmoq. Beshinchi uzr – xalqning anga qasd qilmogʻi va ozor bermogʻidan qoʻrqish. Toki gunoh qilganini yashirsa, tavbaga musharraf boʻlgay. Oltinchi – xalqdan sharm tutmoq (uyalmoq)ki, sharm maqtovlidur va iymonning quvvatidur.

 

FASL

 

Baʼzilar xalq ichida boʻlganida ibodat qilmoqning zavqi va shodligi paydo boʻlur. Bu shodlik durustdurki, riyo boʻlmas. Zotan, moʻmin hamisha ibodat qilishga qiziqar. Va lekin (qandaydir) moneʼlik jihatidan ibodati zoye boʻlur. Vaqtiki, xalq orasida boʻlsa, ul moʼnelik (toʻsqinlik) bartaraf boʻlib, ibodatning zavqi va shodligi paydo boʻlur. Chunonchi, kishi uyida boʻlganida ogʻir kelib va yo ahli ayoli birla oʻltirganidan uygʻonishi qiyin boʻlib, namozi tahajjud qazo boʻlsa, xalq orasida boʻlganida namozning zavqi paydo boʻlsa, andoqkim, xalq aning tahajjudga mashgʻulligini koʻrib, savob umidida oʻzlari ham tahajjudga mashgʻul boʻlur. Agar roʻzador xalq orasida boʻlsa, roʻza savobini topmoq uchun roʻza tutar. Munga oʻxshash, qaysi toat (ibodat) qilguvchilarni koʻrsa, ularga muvofiqat qilish savobdir.

Bilgilki, har toatda, chunonchi, namoz, roʻza va haj va zikr farzlarida ixlos boʻlsin, riyo bilan toat qilmoq haromdur. Ul toatki, mustahab va mubohdur, agar savob topmoqni xohlasa, ixlos vojibdur. Masalan, bir musulmon savob taʼmaida amali xayr qilsa, hech kishidan aning uchun maqtov eshitishni umid qilmasa, yaxshidur.

Chunonchi, muallim shogirdiga ilm oʻrgatsa, shogirdidan hech nimarsa taʼma qilmasin. Ulamolardan birlari oʻtub borayotganida, bilmasdan chohga tushib ketdi, shogirdlari tortib olmoqni xohish qildilar. Qabul qilmadi. Bul gʻaraz (niyat) birlaki, oʻrgatgan ilmiga muzd olgan boʻlib, savobdan mahrum qolmagay. (Uni boshqalar chiqarib oldilar).

Bir kishi Sufyon Savriy (r. a.)ga oʻn diram olib kelib, (nazr) niyoz qoʻydi. “Otam sening doʻsting, halol, hur kishi erdi, qabul qilgil”, dedi. Ul kishi ketgandan keyin Sufyon oʻgʻliga aytdikim: “Ey farzand, bu diramni egasiga qaytarib bergil”.

Oʻgʻli: “Ey padar, ayolmanddursan, farzandlaring gurusna va tangligini bilursan. Bu nechuk saxtdillik (toshbagʻirlikdur)ki farzandlarning holiga rahm qilmay, haloldan kelganni qabul qilmay, qaytarursan?”.

Sufyon aytdiki: “Ey oʻgʻlum, sizlar yemakka xush boʻlursizlar va men Xudoy taolodan qoʻrqarmanki, ul kishining otasiga doʻstligim oʻgʻli bergan diramlar jihatidin boʻlgay, Xudoy taolo rizoligi uchun boʻlmagay. Bas, yaxshilikni qilguvchi Xudo rizoligi uchun qilgay, gʻaraz bilan qilmagayki, oxirat savobidan mahrum boʻlmagay.

 

FASL

Kibr va ujb (manmanlik) illatining davosi

 

Bilgilki, kibr – oʻzini ulugʻ tutmoq yomon va shum xislatdurki, kibriyo va azimat (buyuklik) Xoliqning sifatidur, maxluqning sifati emas. Bu sababdan Haq subhonahu va taolo Kalomi majidda nechand yerda zolim va mutakabbirlarni mazammat qilibdur (qoralabdur).

Hazrati Rasul (a. s.) aytibdurlar: “Behishtga kirmas ul kishi aning koʻnglida (tariqcha) kibri boʻlsa. Agar kishi mutakabbir boʻlsa, aning otini jabborlar (jabirlovchilar) daftariga biturlar. Qiyomat kuni ularga qilgan azobini, bunga ham qilurlar”.

Hazrati Sulaymon (a. s.) aytibdurlar: “Hech toat-ibodat bilan yuvilmas gunoh kibrdur”. Hazrati Rasul (a. s.) aytibdurlar: “Kim etagi uzun toʻn kiyib (boshqalardan oʻzini aʼlo koʻrsatish uchun), takabburlik birla xirom qilur, Haq taolo anga rahmat nazari birla qaramas”.

Muhammad ibn Voseʼ (r. a.) bir oʻgʻlini koʻrdilarki, mutakabbirona xirom qilib boradur. Gʻazab birla qichqirdilarki: “Oʻzingni hech tanirmisan, otang va onang kimdur?” Kimki musulmonlar orasida oʻzini kamtarroq tutibdur, behrogʻi uldur.

 

FASL

Tavozeʼ (kamtarlik) fazilatlari bayonida

 

Hazrati Rasul (a. s.) aytibdurlar: “Har kishi bu dunyoga kelganida ikki farishta uni nazorat qilib yurar. Vaqtiki, ul kishi tavozeʼ (kamtarlik) qilsa, farishtalar yuganni yuqori tortib, ayturlarkim: “Ey bori Xudoyo, bu kishini hammadan sarafroz qilgil”. Abu Salama Abbosdin rivoyat qilurlarkim: “Bir kuni Rasul (a. s.) menga mehmon boʻldi. Bir kosa suvga asal qoʻshib keltirdim. Totib boqib, soʻradilarki: “Bu nimadur?” Aytdilarki: “Suvga asal qoʻshib erdim”. (Rasululloh) ichmay, kosani yerga qoʻyib, aytdilarki: “Muni harom demasman. Va lekin har kishiki, Xudoy taologa tavozeʼ (kamtarlik) qilibdur, aning martabasini baland qilur. Va agar takabburlik qilur, (Haq taolo) ani xor va haqir qilur. Va kimki nafsini tiyibdur, Xudoy taolo uni hammadin beniyoz qilur. Va kim, qiyomatni oʻylab, qaygʻu cheksa, Xudoy taolo ul kishini sevib, darvesh va faqir qilur. Kishikim, Xudoy taoloni toʻla (koʻp) yod qilibdur, Haq taolo ani doʻst tutar”.

Rasul (a. s.) dargohlarida darveshi dilafgor: “Olloh yoʻliga bir nima bering!” deb qichqirdi. Hazrati Rasul (a. s.) sahobalar birla taom yeb oʻltirib erdilar. Darveshni yonlariga chorlab, yaqin oʻtirgʻizib, taomga taklif qildilar. Sahobalar aning birla taom yemakdan nomus qildilar. Yana birlari haqorat nazari birla qaradilar. Hazrati Rasul (a. s.) aytdilarki: Xudoy azza va jalla mehr-shafqatlidir: Haq taolo xitob qildiki: Senga ikki neʼmat ato qilay, birini tanla paygʻambar boʻlib, menga banda boʻlurmisan va yo podshoh boʻlmoqni ixtiyor qilurmisan? Podshoh boʻlsang, hammani senga banda qilib bergayman. Va men (Rasululloh) sal oʻylanib qolgan edim, birodarim Jabroil (a. s.) aytdilarki: “Xudoyimga tavozeʼ va shikastalikni lozim tutgil!” Bas, men (rasululloh) aytdimki: “Ey bori Xudoyo, senga banda va paygʻambar boʻlmoqni ixtiyor qilurman”.

Haq taolo Muso (a. s.)ga vahiy yubordi: “Ey Muso, mening yaqinlarim ul toifadurki, mening ulugʻligim va azimatimga tavozeʼ va shikastalik qilgay. Va bandamga ulugʻlik qilmagay va koʻngli gʻazabimdan qaygʻuda va qoʻrquvda boʻlgay. Va kecha-kunduz mening fikrim birla yashagay. Mansab va shuhratni tark qilgay”.

Hazrati Rasul (a. s.) aytibdurlar: “Saodatmand ul bandalarki, ularning koʻngli dunyo aloyiqdin pokdur va aning muzdi (haqi) Haq taoloning diydoridur”.

Bir kishiga jarohat (yara) chiqib erdi. Har kishining yoniga borsa, undan qochar edilar. Hazrati Rasul (a. s.) ul kishini oʻzlariga yaqin oʻtirgʻizdilar. Aytdilar: “Doʻst tutarman ul kishiniki, hojatini (hech) kishiga izhor qilmagay, bemor va ranjlarga muxlislik qilgay, bu ikki ishdan uyida barakot paydo boʻlur va botinidan (koʻnglidin) kibrni zoyil qilur (yoʻqotur).

Hazrati Oisha (r. a.) aytibdurlar: “Gʻofildursizlar ibodatning fozilrogʻidanki, ul tavozeʼdur. Fuzayl aytur: “Haq gapni kim aytsa ham qabul qilish odob, tavozeʼdur. Kichik boladan va omiylardan zohir boʻlsa ham”.

(Abdulloh) Ibn al-Muborak (r. a.) aytur: “Tavozeʼ uldurki, kim dunyoda hammadan kamrogʻdur, oʻzingni undan ham pastroq tutgil. Mol-dunyoning ziyoda boʻlmogʻi birla oʻzingni baland tutmagil”. (Navoiy “Lison-ut-tayr”da Bahovuddin Naqshbandning oʻzini itdan ham past tutishini koʻrsatdi – M. M.)

Hazrati Isoga Haq taolo vahiy yubordiki: “Agar dunyoda bergan neʼmatimga tavozeʼ birla shukr ado qilsang, ul neʼmatni senga kamoli birla tamomiga yetkarurman”.

Ibn Samak rahmatullohu alayh Xorun ar-Rashidga aytdi: “Yo amiral-moʻminin, sening tavozeʼ qilmogʻing hamma sharofatlardan sharifroqdur”.

Xorun ar-Rashid aytdi: “Soʻz deding, endi hammasini degaysan”. Ibn Samak aytdi: “Yo amiral-moʻminin, kishiga Haq taolo mol-dunyo va hashamat va jamol beribdur, mol-dunyosi koʻpayganida sadaqa, nafaqani koʻp qilgay va hashamatda tavozeʼ qilgay. Va jamolni porsoliq (pokizalik) birla tutgayki, Haq taolo ul kishining otini bandai xoslar (yaqinlari) devoniga bitur”.

Xorun ar-Rashid davot (siyohdon), qalam, qogʻoz keltirib, bu soʻzlarni yozdirib oldi.

Hasan Basriy (r. a.) aytur: “Tavozeʼ uldurki, inson xalq orasida oʻzini hech kimdan ziyoda koʻrmagay”.

Molik Dinor (r. a.) aytur: “Agar masjid eshigida turib, munodiy qilsaki, hammadin past va xorroq kishi bormu desa, avval men yugurib chiqarman”.

Ibn Muborak (r. a.) bu soʻzni eshitib ediki, Molik Dinorning ulugʻligi va baland martabaligi ushbu jihatdin (kamtarligidan)dur, dedi.

Buzruklardan biri hazrati Ali karamallohu vajhahuni tushida koʻrdi, aytdiki: “Menga nasihat qiling”. Hazrat Ali aytdilarki: “Tavongirlar (boy va mansabdorlar tavozeʼli, kamtarin boʻlsa, Haq taoloning unga fazli va karami boʻlgay”.

Ibn Holid (r. a.) aytur: “Hamma xalqdan oʻzini past koʻrmagan odam takabburdur”.

Va Junayd (Bagʻdodiy) ayturkim: “Oxir zamonda qavmning nokasrogʻi oʻzini ulugʻ tutar. Agar bu xabarni eshitmasam edi, sizlarga yetakchi boʻlib vaʼz etmoqni ravo koʻrmas edim”. Junayd aytur: “Tavozeʼ ahli tavhidning nazdida ulugʻdur, tavozeʼ oʻzini past tutmoqdur. Bas, oʻzini past tutmoqqa hojat boʻlgani, oʻzida qadr va manzilat (azizlik) bor ekaniga dalolatdur”.

Atoʼ Sulamiy (r. a.) aytur: “Boʻron tursa va yo havo gurkirasa (osmon gumbirlasa) siynamga urib, ayturmanki: “Oh, bu mening shumligimdin xalqqa (balo, ofat) yetar”

 

 

 

 

FASL

Takabburlikning darajalari bayonida

 

Takabburlik baʼzisi baʼzisidan tafovutli va gunohi azimroqdur. Chunonchi, Haq taologa takabburlik qilmoq firʼavn Namrud va Iblisning takabburligidurki, ular Haq taologa bandachilik qilishga boʻyni yor bermadi.

Ikkinchi – hazrati Rasul (a. s.)ga takabburlik qilmoq. Chunonchi, Quraysh kofirlari aytur edilar: “Bizlarga Xudo paygʻambar yuborsa, farishtalardan yuborur edi. Agar bani odamdan (paygʻambar) yuborsa, ulugʻ va muhtasham (savlatli) kishini yuborur edi, yetim bolani yubormas edi”, deb kattazanglik qilur edilar.

Uchinchi daraja – oʻzga bandalarga takabburlik qilmoqdur. Andoqkim, oʻzgalarga haqorat nazari bilan qarash, oʻzini ulugʻ tutish. Bas, bunday takabburlik avvalgi darajalardan pastroqdur. Va lekin, bu ham ikki sababdin gunohi azimdur. Biri buki, azimat va ulugʻlik Xudoy azza va jallaning sifatidur. Bandai zaif va ojizkim, unda zarra chogʻliq qudrat boʻlmas, oʻzini buzurg va ulugʻ chogʻlab, Haq taoloning bandalariga takabburlik qilmoq Haq taologa bu sifatda sheriklik (shirk) dagʻdagʻasini qilmoqdur. Aning misoli ulki, podshohning quli podshohlik tojini boshiga qoʻyib, taxtga chiqib oʻtirgan kabi. Koʻrgulikki, ul gʻulom nechuk uqubatlarga sazovor boʻlur?

Haq taolo xabar beribdur: “Azimat va kibriyo mening xos sifatimdur”. Haq taoloning bandalariga takabburlik qilishi yarashiqlidur. Podshohning xizmatiga buyuradigan xos xodimini oddiy kishi xizmatga buyurganiga oʻxshashdurki, loyiqi siyosatidur.

Ikkinchi sabab ulki, takabburlik haqiqatni qabul qilmoqqa moneʼ boʻlur. Andoqki, takabbur odam koʻpincha munozara va mujodalaga tolib boʻlur. Bir-birini inkor qilmoq va haqiqatni yashirishga usta boʻlur. Bas, bu munofiqlarning sifatidur.

 

FASL

Kibrning sabablari va uning iloji bayonida

 

Bilgilki, kishi takabburlik qilibdur, ul sababdin kibri ziyoda boʻlurki, oʻzini (odam deb), oʻzgalarni hayvonot qatorida koʻrar. Va kibr gʻolibligining alomati uldurki, xalq anga taʼzim va xizmat qilmogʻini va oʻzi hammadan yuqorida oʻtirishni xohlar. Va agar bu ishlardan baʼzini xalq bajarmasa, u taajjub bilan masxara qilur. Takabbur agar majlis va maʼrakada hozir boʻlsa, oʻzining ilmi va donishidan xalqqa minnat qilur. Haq taoloning fazlu karamiga hammadan oʻzini loyiq va sazovor bilur. Goʻyo ayturki, xalqning najotligi va xalosligi mening duo va irshodim birladur (deb oʻylar). Darhaqiqat, bu nav kishini olim deb boʻlmas, balki johil omiydur.

Bas, olim uldurki, oxirat ishini, yoʻl xatarini bilgay va rohi rostni (haq yoʻlni) tanigay. Kim haqiqatni bilibdur, hamisha oʻzini shubhali ishlardan yiroq tutar. Va ilmiga hijob (toʻsiq, parda) boʻlur narsalardan qochar.

Chunonchi, Abu Dardo (r. a.) aytur: “Ilm ziyoda boʻlgunicha ilm talabi ziyoda boʻlgay”. Ilmi din, ilmi maʼrifat oʻrgangayki, bu nav ilmlar oʻzini tanitur va oxirat yoʻli xatari ilmlarini (boshqalarga ham) oʻrgatib, bildirgay. Va Haq taoloni tanishga toʻsiq boʻluvchi (kibru havo kabi) illatlarni xalqqa bildirib, ogoh qilgay. Chin olimning kamtarinligi va Haq taologa muhabbati ziyoda boʻlur. U oʻzidagi kibr va gʻaflatni yoʻq qilur. Ammo (baʼzilarga) ilmi hisob va ilmi lugʻat va ilmi jadal (munozara ilmi) oʻrganmoqdan kibrdan oʻzga narsa hosil boʻlmas, koʻnglida hasad va adovat urugʻini undirur.

Boshqa bir toʻsiq ulki, baʼzi kishilar ilmi din, maʼrifatni oʻrganur, tafsirni bilur va lekin takabburlik qilur. Uning botinidagi yomon sifatlar koʻpligidan ularni yoʻqotishga sabr-toqati yetmas. Chunonchi, meʼdasida zararli xiltlari koʻp kishi oz doru yesa, avvalgi dorular ham xiltga aylanar.

Hazrati Umar (r. a.) aytur: “Ul ulamolar orasida boʻlmanglarki, sizlarga foydali ilmni bildirmagay”. Hazrati risolatpanoh Rasul (a. s)ga tavozeʼda boʻlishga Haq taolo farmon qilibdur.

Shul sababdan sahobalar hamisha kibrdan uzoq erdilar. Xuzayfa bir navbat imom boʻldilar. Namozdan forigʻ boʻlgach, aytdilarki: “Ey yoronlar, yana bir imomga boqib namozinglarni ado qilinglar, namozda turib, koʻnglimga bu vasvasa yetdiki, “Hammalaringizdan men behroqdurman”. Bas, muqaddamiyinlar ahvoli shu tariqa boʻlsakim, koʻngilga yetgan xayoldin qoʻrqarlar. Bu zamona ahlining holi nechuk boʻlgusidur?

Uchinchi tabaqa ulki, kibrni tilida izhor qilur, faxri mubohat birla karomat izhori duosin qilur va ayturki: “Men obid va parhezkordurman va faloniy kimdur va aning ibodati nimadur? Va men hamisha roʻzador va kechalari bedordurman. Va har kishi, menga qasd qilur va ozor berur, albatta halok boʻlur. Faloniy menga ozor berdi, moli va farzandlari halok boʻldi”. Bu nav bemaʼni soʻzlarni aytur, ammo (chala) olim boʻlsa ayturki: “Men bir necha ilmni bilurman va faloniy nimani biladur va aning ustodi kimdur?” Va agar munozara boʻlsa, jahd qilurki, raqibini mot qilgay va dagʻdagʻaki, noyob soʻz va fasih iboralarni majlis va mahfil (yigʻin)larda soʻzlagay, toki xalq ani olim degaylar. Bas, bularni nechuk olim va obid degani boʻlur?

Rasul (a. s.) aytibdurlarki: “Kishi koʻnglida tariqcha kibri boʻlsa, bahslashuv anga haromdur. Rasul (a. s.)ning bu xabarlari gʻam va anduhni ziyoda qilmas. Va har bir inson din va oyin (feʼl, odat) haqiqatini fahm qilmabdur, ani olim demoqdan koʻra johil demoq avlodur.

Uchinchi sabab – sayyidlik va xojalik daʼvo qilguvchi, hamma xalqni gʻulom va xizmatkor bilur va hamma kishiga haqorat nazari birla qarar va mensimay gaplashar. Rasul (a. s.) aytibdurlar: “Hech kimning oq suyak va qora suyaklikda ziyodaligi yoʻqdur”.

Ikki kishi, hazrati Rasul (a. s.) huzurlarida faxrlandilar. Aytdiki: “Men faloniyning oʻgʻli faloniydurman. Sen kim boʻlding?”

Rasul (a. s.) aytdilar: “Ikki kishi birodarim Muso (a. s.) qoshida nasablariga kibr qilib, “Men faloniy ibn faloniyman” deb toʻqqizinchi bobosigacha faxr qildi. Hamma ul qavmning ulugʻlaridan erdilar. Muso (a. s.)ga vahiy keldiki: “Aytgil ul kishigaki, toʻqquz bobong hammasi doʻzaxdadur, sen oʻninchisidursan”.

Toʻrtinchi sabab – husn va jamol jihatidan kibr qilmoqdurkim, xotunlar orasida bisyordur. Chunonchi, hazrati Oyisha (r. a.) bir xotun haqida: “Ul xotun kalta boʻyli”, dedilar. Rasul (a. s.) “Gʻiybat qilding”, deb man qildilar. Bu vajhdanki, hazrati Oyisha oʻzlari past qadli boʻlsalar edi, ani ham kalta demas edilar.

Beshinchi sabab – badavlatlikdur. Ayturki: “Mol va neʼmatim bisyordur va sen gadoy, muflisdursan. Agar xohlasam, sendek necha gʻulom sotib olurman”. (Bu takabburlik va kaltafahmlikdur).

Oltinchi sabab – baquvvat odam zaifga takabburlik etar.

Yettinchi sabab – ustozning shogird, gʻulom va chokar va muridlari koʻpligiga kibrlanishidur. Haq taolo har kishiga neʼmat ato qilibdur, ul neʼmatga faxrlanib, boshqalarni xor koʻrish takabburlikdur. Bas, bildingki, kibrning sabablarini bayon qildim va aning ilojini ham bilgaysanki, har illatning iloji kibr sabablarini yoʻqotmoq kerak.

 

FASL

Ujb (xudbinlik) shumligi va uning ofatlari bayonida

 

Bilgilki, ujb, yaʼni xudbinlik axloqi mazmuma jumlasidandir. Hazrati Rasul (a. s.) aytibdurlarki, uch nimarsa halokatlidir: “Biri – bahillik, yana biri – havoyi havas, uchinchisi – ujb, yaʼni xudbinlikdir”. Aytibdurlar: “Hech gunoh qilmasanglar ham, qoʻrqarmanki, hamma gunohdin qattigʻrogʻin qilursizlar, ul ujbdur”.

Hazrati Umar (r. a.) aytibdurlar: “Kimki, oʻzini boshqalardan yaxshi deb gumon qilibdur, u badkirdordur. Ujb ushbudir”. Mutrif (r. a.) ayturki, “Kechaning hammasida uyqulab, shikastadil turmoqni kechaning hammasida namoz oʻqib, ertasi ujb qilmoqdan yaxshiroq deb bilurman”.

Bilgilki, ujb ne-ne ofatlarni tugʻdiradi. Biri, kibrdurki, oʻzini oʻzgalardin behroq bilur. Ikkinchisi – qilgan gunohlarini yod qilmas, balki hamma toatlari koʻziga koʻrinur. Oʻzini magʻfirat qilingan (kechirilgan) gumon qilur. Va Haq taolo gʻazabidan oʻzini emin chogʻlar va Haq taolo dargohida oʻzini qurbi manzilatlik deb bilur. Agar olim maʼjub (ujbli) boʻlsa, bilmaganini birov soʻramas. Va agar hech kishidan nasihatni qabul qilmas.

Bas, Haq taolo bandasiga ilm fazilati va yo zuhd, toat va munga oʻxshash neʼmatlar ato qilibdur, ul neʼmatlarga shukr qilgay. Va ul neʼmatlarning zoyil (yoʻq) boʻlishidan ham andisha qilgay.

FASL

Xudbinlik iloji bayonida

 

Bilgilki, ul illat va marazki, uni keltirib chiqaruvchi sababi, manbaʼi bordur. Bas, buning davosi va iloji ilmu maʼrifatdan oʻzga emasdur. Kimgaki Haq taolo ilm, maʼrifat va zuhd, toat va yo dunyoviy davlat va yo oʻzga neʼmatlar ato qilibdur, ayturkim: bu neʼmat va davlatni oʻzim topdim (deb). Bas, bu gumondan koʻnglida ujb va gʻurur paydo boʻlur. Bu ujbdan takabburlik va xudnamolik va anvoyi, turli-tuman zamima (yomon feʼllar) kelib chiqadi. Bas, bu kamoli jaholat va hamoqatdurki, bu davlat va neʼmatlar agar halol boʻlsa, Haq taoloning fazli karamidan hosil boʻlur.

Dovud (a. s.) bir kuni aytdiki: “Ey bori Xudoyo, hech kecha kelmaski, ani namoz birla subhga yetkurmasam. Va hech kunduz boʻlmaski, ani roʻza birla tamomiga yetkurmasam”. Vahiy keldiki: “Yo Dovud, agar mening tavfiqim va rahmatim boʻlmasa, bu ishlarni nechuk qilur eding? Bas, seni bir soat ixtiyoringga qoʻydim. Shu payt oʻz bilganingcha, bu toatlarni qilgaysan”.

Bas, ul soatda Dovud (a. s.) lashkarboshi Uriyoning xotiniga koʻzi tushdi, gunohga giriftor boʻlib, ul xatolikning hasrati va nadomati birla umr oʻtkazdi. (Izoh: Dovud (a. s.) oʻsha payt qasr ortidagi bogʻda choʻmilayotgan sohibjamolga oshiqu beqaror boʻlib, oʻzining xotinlari boʻla turib, u ayol (Sabiha)ning erini oʻlimga yuborib, oʻzi uylandi. Bu gunohi uchun Dovud (a. s.) umr boʻyi tavba-tazarru qildi – M. M.)

Ayyub (a. s.) aytdi: “Ey bori Xudoyo, ne-ne balolarki, menga yubording, oʻz xohishimcha ish qilmadim, sening muroding va ixtiyoringga sabr qildim”. Shul soat havoda bir bulut paydo boʻldi. Baland ovoz birla qichqirdiki: “Ey Ayyub, senga ul sabrni kim berdi?” Ayyub (a. s.) bildiki, xato qilibdur, darhol boshiga kul sochib, aytdiki: “Hammasi sening fazlu karamingdan edi, xato qildim”, deb tavba qildi.

Kimki bularning holidan voqif boʻlibdur, ujbdan oʻzini yiroq qilur.

 

FASL

Nasabdan faxrlanish illatining iloji

 

Bilgilki, baʼzilar jahl va hamoqatlikning joyiga yetkiribdurlarki, oʻzining qudrati yetmas nimarsaga ujb va gʻurur qilurlar. Chunonchi, quvvat va jamol va nasabki, bular bandani ixtiyori bilan boʻlmas. Bularda ujb qilmoq jaholatdur. Bilgilki, hech nasab hazrati Rasul (a. s.)ning nasablaridan sharifroq emasdir. Bas, sayyidlar nasabiga eʼtimod qilmoq bilan chandon gunoh va maʼsiyat qilurlar. Bilmaslarki, Rasul (a. s.) ujb va gʻururni harom qilibdurlar. Taqvo va tavozeʼ ularning tariyqlaridur. Va aytibdurlarki: “Haq taolo hammani tuproqdan bino qilgan”.

Hazrati Rasul (a. s.) avvallari Bilol (r. a.) birla namoz oʻqimas edilar. Qurayshliklar taʼna-malomat qilmasin deb. Bas, bu oyat nozil boʻldi: “Albatta, Olloh oldida bandalar taqvosi bilan hurmatlidir”.

Hazrati Rasul (a. s.) va hazrati Fotima (r. a.) taqvo ranjini tortmas edilar (oxiratdan qoʻrqib yashardilar – M. M.).

Shafoat umidida gunoh qilmoq ham xatodur. Bu bemor odam oʻziga foyda va zarar qiluvchi taomni farqlamay, tanovul qilur, ayturki: “Odam tabibi xoziqdur. Agar kasal boʻlsam, davolar”. Bas, tabib harchand xoziqdur, ilojnazir kasalga duo qilur. Agar ilojsiz kasal boʻlsa, duo ham qilolmas.

Hazrati Abu Bakr bu duoni ixtiyor qilur edilar:

“Ey bori Xudoyo, koʻrsatgil bizlarga haqni haq holatida, botilning aloyishidan holi boʻlgan holatida va nasib qilgil bizlarga haqni sobit qilmoqni, yaʼni quvvat va qudrat ato qilgilki, haq ishning chorasini qilgaymiz. Va koʻrsatgil bizlarga botillik nimaligini va roʻzi qilgil bizlarga aningdan (yaʼni botillikdan) yiroq boʻlmoqni.

 

FASL

Gʻaflat va notavonlik (ojizlik) bayonida

 

Bilgilki, aksar xalqning chiroyli oqibatni bilmasligi gʻaflat jihatidandur. Bas, bu gʻaflatning sababi oxirat yoʻlidan bexabarligidir. Va xabardor boʻlsa, albatta nopok ishlardan xazar qilurlarki, odamiyning vujudida xatardan xazar qilmoq xislati bordir. Agarchi, koʻp mashaqqatga uchrasa ham. Lekin bu xabarni nuri nubuvvat bilan bilish mumkin. Va anbiyolar vorisi – ulamolar boʻldilar. Bas, kimki safar vaqtida gʻaflat bilan uxlab qolsa iloji ulki, uygʻoq doʻsti uni vaqtida uygʻotgay. Bu uygʻoq doʻst – Paygʻambar (s. a. v.)durlar. Va yo ularning vorisidan olimlaridurki, bularni Haq taolo gʻofillarni uygʻotish uchun yuboribdur. Tamomi xalq behisht va doʻzax orasidadur.

Agar inson havasni tark qilsa, uning makoni behishtdur. Bas, iymonli ulamolari kam millat orasida gʻaflat koʻprokdur. Va ulamolarga ham lozimdurki, gʻofillarni (zoʻrlab emas) pand-nasihat bilan gʻaflat uyqusidan uygʻotgay.

Ulamolar Haq taoloning tamomi afvu magʻfiratini bayon qilmasin, chunki xalqni gunoh ishlarga targʻib qilgan boʻlur. Balki, havf va rajo (qoʻrquv va umid) bilan yashashga va tavbaga oʻrgatsin.

Ulamo vaʼz aytganda, tili va dili bir boʻlsin. Tilida oxirat qaygʻusi, dilida dunyo hirsi boʻlmasinki, unda vaʼzning taʼsiri boʻlmas. Bu zamonada (X-XI asr – M. M.) ul nav ilmlar aziz va noyobdir. Baʼzilar, vaʼz aytsa, tillari uchida ayturlar, botinlari mol-dunyoning hirsiga toʻla (ochkoʻz). Mundogʻ voizning vaʼzi hech manfaat qilmas.

 

FASL

Zalolat tahqiqi va uning iloji bayonida

 

Bilgilki, baʼzi toifalar bordur, oxiratdan gʻofil emas, lekin eʼtiqodi va aqidasi zaifligi, ilmi kamligi bois oxirat yoʻlidan ozibdurlar.

Baʼzilar oxiratga ishonmay munkib boʻlib, (inkor qilib): “Odam oʻlmasa maysa, sabzalar qurigan kabi yoʻq boʻlur. Va yo ravshan chiroq oʻchganday. Behisht neʼmati, behisht va doʻzax azobi yoʻqdur”, degan aqidai fosid bilan andogʻ zalolat va gunoh, nopok ishlar qiladilar. Bas, bu toifa vaʼz aytmoqda behisht oromi va doʻzax azob-uqubatlarini batafsil bayon qilish bilan voizlar xalqni insof tavfiqqa chaqirsinlar.

Ikkinchi misol. Bunday toifalar oxiratga munkirdur, qiyomatga ishonmaydi, lekin hayratdadurlar. Va ayturlarki: “Qiyomat boʻlur, boʻlmasligini hech kishi bilmas”. Bas, shayton bularga bu dalilni oʻrgaturki, bu dunyo ravshan va yaqindurki, ani koʻz birla koʻrarmiz. Ammo oxirat shak-shubhalidurki, uni hech kishi koʻrgani yoʻq. Bas, bu dalili botil boʻlurki, oxirat rostligidan Haq taolo, anbiyo paygʻambar alayhissalomlar xabar beribdurlar. Ulamo, voʼizlar bu toifaga aytgayki, boʻlmasa, bemor shifo topmaydi. Doru va shifoga ishonmaslik doru yoʻqligini bildirmaydi.

Uchinchi misol. Baʼzilar oxiratga iymonlari bordur, lekin zaif. Ular fikricha, dunyo naqd, oxirat nasiyadur. Bas, bu naqd va nasiyadan bexabardur, muni bilmaslarki, agarchi dunyo naqddur, tez fursatda foniy boʻlur. Agar oxirat nasiyadur, qoʻlga kelganidan keyin hargiz foniy boʻlmas, hamisha boqiydur.

Toʻrtinchi misol. Yana baʼzilar oxiratga iymonlari bordur va lekin bu olam neʼmatlaridan bahramand boʻlsalar, gumon qilurki, Haq taolo bizlarni yaxshi koʻrdi, bu olam neʼmatini berdi, oxirat davlatidan ham sarafroz qilur deb, oʻzini gunoh-maʼsiyatdin pok tutmaslar. Bas, axmoqlarki, bu tariqa pand-nasihat qilgaylar: kimning farzandi, choʻrilari va gʻulomlari boʻlsa, farzandini maktabga bermay, muallimning zarbi va maktabning ranju mashaqqatini qullariga ravo koʻrar. Bu odamni farzandlaridan koʻra gʻulomiga doʻst va mehribon deb bilmak ahmoqlik. Haq yoʻli andogʻ joriy boʻlibdurkim, oʻzining avliyo doʻstlarini dunyo neʼmatlaridan bahramand qilmas va dushmanlariga berur.

Beshinchi misol. Baʼzilar ayturlarki, Xudoy taolo va taborak karamlidur, behishtni bandasidin darigʻ tutmas. Bu ablahlar bilmaslarki, bundin ziyoda karami va rahmati boʻlurmuki, behishtga kirmoq sabablarini odamning oʻz vujudida (va ruhida) paydo qilibdur. Agar Haq taolo farmonini tutsa, behishtga kiritishga vaʼda beribdur. Haq taolo farmonini tutmay (boʻysunmay), behishtni taʼma qilmoq, qarindosh va doʻstlariga badfeʼllik, ular ranjisa shod boʻlib, ular shod boʻlsa, bahilligi kelgay. Va koʻplar bu hadisdan bexabardurlar.

Aytibdurlarki, ibodatda ozgina riyo ham shirkdur. Kimning koʻnglida ozgina kibru havo boʻlsa behishtga kirmas. Hasad iymonni andogʻ nobud qilurki, oʻtinni olov nobud qilganday. Bas, bu nav pindorning tafsili darozdurki, kitobi “Ihyo al-ulum ad-din”da keltirdim.

 

FASL

Gʻurur va pindor (kattachilik) tahqiqi va uning iloji bayonida

 

Bilgilki, ahli pindor magʻrurdurlar. Bas, bu andogʻ toifadurkim oʻzlarini hammadin xoʻb (yaxshi) va ilmlarini hammadan maqbul gumon qilurlar. Ammo xolisni riyodan yaxshi deb bilmaslar. Hazrati Rasul (a. s.) aytibdurlarki: Qiyomat kuni Odam (a. s.)ga (farishtalar) farmon qilur. “Yo Odam, avlodingdan ahli doʻzaxlarni aytgil”. Bas, gʻaflat va guruhe ahli gʻurur, yana ahli ujb, guruhe ahli nafs va shahvat ilgida asirdurlar. Va ahli pindor bisyordurki, aning turlari koʻpdir.

Va lekin toʻrt tariqadan tashqari emasdur: 1. Ulamo. 2. Obidlar. 3. Soʻfiylar. 4. Ahli dunyo va pindorga (mansub) odamlardir. Bulardan baʼzilari hamma umrlarini ilm talabida sarf qilur va ilm hosil qilganidan soʻng shariat ahkomida taqsir (qusur) qilur, qoʻli va tillarini, koʻz va quloqlarini gunoh va maʼsiyatdan man qilmaslar. Gumon qilurlarki, ilm va fazilatdan yuksak darajaga yetibdurlarki, goʻyo bularga azob boʻlmagay.

Bas, bularning holi bemor holiga oʻxsharkim, oʻzining kasali ilmini oʻqigay va kecha-kunduz ul ilmini takror qilgay. Ul kasalga foydali sharbat-dorini bilgay. Va lekin doru-sharbatni ichmagay. Bas, u kasalga foydali maʼjun va sharbat foyda bergay.

Kim oʻzini gunohdan poklasa, najot topar. Behishtga ul kishi kirarki, nafs talabiga zid ish qilgay. Haq taolo aytibdurki, oʻzini pok tutmoq ilmini bilgan kishi najot topgay. Va havoi nafsga berilmagan inson behishtga kirgay.

Bas, olimi beamalni andogʻ doʻzaxga tashlaydurlarki, zarbidan beli va boʻyni sinar. Hamma bu ahli doʻzax qoshiga kelib soʻrarlar:

“Kishi mundogʻ qattigʻ azobga qolmogʻi ne sababdandur?” Doʻzaxdagi kishi aytur: “Xalqqa aytgan soʻzimga oʻzum amal qilmadim”. Sababi ilmiga amal qilmaganidir.

Hazrati Rasul (a. s.) aytibdurlar: “Voy ul kishi holigaki, (yaxshi va yomonni) bilgay va amal qilmagay”. Bu soʻzni yetti marta takror qildilar.

Baʼzilar ilm va amalda taqsir qilmaslar, hamma amalni bajo keltirurlar va lekin dil tahoratidan gʻofildurlar. Va axloqi zamimalarini koʻnglidan chiqarmagandurlar. Chunonchi, kibr va hasad, riyo va boshliq boʻlmoq orzusi va qarindoshu doʻstlariga badfeʼllik, ular ranjisa shod boʻlib, ular shod boʻlsa, bahilligi kelgay. Va koʻplar bu hadisdan bexabardur.

Ikkinchi tabaqa – obidlar va zohidlardurki, bularning koʻpchiligi ahli pindordur. Baʼzilar savob va fazilat taʼmasida parhezdan mahrum qolurlar.

Va baʼzi zohidlar zuhd va taqvo qilurlar, eski liboslar kiyurlar va oz taom yerlar va mol-dunyo izlamaslar va lek joh va hashamatni yaxshi koʻrurlar. Va xalq taʼzim qilmogʻiyu tabarruk bilmogʻidan shod boʻlurlar.

Uchinchi tabaqa – soʻfiylardurki, hech tabaqa bulardek ahli pindor emasdur.

Bas, qancha yoʻl nozikroq, maqsud ancha noyobroqdur. Bilgilki, tasavvufning nechand darajalari bordur. Avvalo, nafsni zeri dast qilgay. Gʻazab va orzu havaslarni zoyil – yoʻq qilgay, nafsni halok qilgay. Va lekin aqlning ilkida asir va magʻlub qolgay. Va sharʼi sharif farmonidan tashqari chiqmagay.

Ikkinchi daraja. Baʼzi soʻfiylar bu olamdin batamom uzilgay. Bu maʼnodakim, dunyoning hislari va xayolini mutlaqo koʻnglidan chiqargay. His va xayol inson va hayvon orasida mushtarak sifatdur. Agar soʻfiy koʻnglida his va xayoldan hech zarra boqiy qolmasa, hayvonot sifatidan uzilmaganidur.

Uchinchi daraja. Haq taolo jamoli va jalolidan oʻzga hech nimarsa soʻfiyning zohiri va botiniga yoʻl topmas.

Bas, bu uch darajaga muvofiqlik tasavvufning avvalgi martabasidur. Bu martabalardan oʻtganidan keyin hech soʻz birla oʻzgartirilgali boʻlmas.

Bas, tasavvufni bundan ziyoda nishona bergali boʻlmas. Endi bu toifaning gʻururi va pindorini koʻrgil. Piri komil mulozamatida boʻlmay, muraqqaʼ (yamoq libos) va sajjodani tanimay, suratlarini libosi soʻfiyona va siyratlarini makr birla orasta aylab, joynamozda oʻltirib, boshini tuban solib, chandon vasvasa va fikri fosidlar qilurlar va oʻzini ahlulloh (Olloh ahli)dan bilurlar.

Bas, bu toifaning ahvoli ul kampir holiga oʻxsharki, bahodirlar salohini (sovut) kiygay, yarogʻ-aslahalarni osgay, bahodirlik lofini urgay. Aslida, bahodirlik tariqidan xabarsiz boʻlgay. Bas, bu kampir holidan podshoh voqif boʻlsa, uni toshboʻron qilmoq va fil oyogʻi ostiga tashlamoqdan oʻzga ish boʻlmas. Bunday riyokor soʻfiynamolar holi qiyomat kuni azob uqubatdan oʻzga tasavvur qilinmas.

Bilgilki, muraqqaʼ (quroq libos, xirqa)ni eng avval hazrati Umar (r. a.) kiyibdur. Liboslari 14 pora edi. Baʼzi porasi lattadan va teva (tuya) junidan va baʼzi xurmo yaprogʻidan edi.

Va baʼzi ulamolar na farz, na vojibotni ado qilishga toqatlari boʻlmas, na gunoh va maʼsiyatni tark qilmas. Shayton ilkida lazzat va shahvatga asir erurlar. Bas, (bu olimlar) ayturki, “Ish koʻngulni rost tutmoqdadur, Haq taolo suratga nazar qilmas, agar zohirimiz gunoh birla oluda boʻlsa ham, koʻnglimiz hamisha namoz va tazarruʼdadur. Zohir xalq, botin Haq (bilan)durmiz”. Va balki ayturlar: “Toat va ibodatni ul toifaga buyurubdurlarki, nafslari ilkida asir boʻlgaylar. Va bizlar nafsimizni oʻldurgandurmiz. Va bizning dinimiz ikki togʻ mislikdur…” Bu toifalar agar obidlarni koʻrsalar, ayturlarki: “Bular muzdirdurlar, bular bu olamda ibodat qilib, oxiratda aning muzdiga behisht talab qilurlar”. Va ulamolarni koʻrib ayturlarki: “Bular oyat, hadis qaydiga giriftor boʻlgan, haqiqati avvaldan bexabardurlar”.

Bas, bunday gumrohlarning soʻzlari kufr va zalolatga sababdur. (Bu yerda, M. Gʻazzoliy soxta rind, darveshlarni aytgandir – M. M.)

Toʻrtinchi daraja. Tavongir va ahli dunyolarki, bulardan aksari ahli pindordur. Bunday boylar haromdan topgan mol-dunyolarni masjidlar, rabot va koʻpriklarga sarf qilurlar, gʻurur va pindor qilurlarki: “Men bu tariqa xayriyat ishlarni qildim”.

Avlosi ulki, ul molni oʻzlariga qaytarib bergaylar. Garchi bu ishlardan savob hosil qilsalar ham kufrdur.

Baʼzi toifa ahllari halol mollarini xarj qilib, masjid, madrasa bino qilurlar va lekin bu niyat birlaki, xalq aro yaxshi nom va ovoza koʻtargay va ismlarini tarix qilib, gʻishtlarga biturlarki, bu riyoning alomat va nishonasidur. Aslida, bu kishining qarindosh-urugʻlari va qoʻshni-hamsoyalardan chandon kishilar borki, bir diramga muhtoj, koʻngillari yarim va och, libos topmaganidan yalangʻochdurlar. Aslida, ul moli halolni bularning hojatiga sarf qilsalar, dunyo va oxirat savobini olar edilar.

Baʼzilar moli halolini savobi xolis niyatida sarflab, masjid bino qilurlar va ul masjidni naqshinkor qilurlar va savobni ziyoda taʼma qilurlar. Bilki, bu qilganlaridan ikki turli fasod hosil boʻlur. Biri buki, namoz oʻtaguvchi masjid naqshinkorligi tomoshasiga mashgʻul boʻlib, xushuʼ va xuzuʼdan mahrum qolur. Yana biri ulki, oʻzining uyida bu nav naqshinkor qilmoq havasi koʻngliga tushar.

Hazrati Rasul (s. a. v.) aytibdur: “Kishiki masjid va musʼhafga oltin kumush birla zeb va oroyish beribdur, ani xarob qilmoqqa ikki ajdarni keltiribdurlar: yaʼni namoz va tilovatning maqbulligi xushuʼ va xuzuʼ birladur. Bas, ul masjidkim, naqshinkori xushuʼ va huzuridan mahrum qilsa, ul masjidning vayron boʻlganidur.

Va baʼzi toifa bordurki, darvesh va miskinlar oʻz eshigida jam boʻlmogʻini doʻst tutar, bu niyat birlaki, xalq ani saxiy degaylar. Va xayr, sadaqa qilsalar, jamiyat orasida qilur, bu gʻaraz birlaki, xalqqa saxovati oshkora boʻlgay. Bas, bu nav xayriyatdan hech savob hosil boʻlmas. (Agar boshqalar ham xayr-saxovatni havas oʻrgansin desa, zarari yoʻq – M. M.)

Bir kishi Bishr Xofiy birla maslahat qildikim: “Ikki ming halol dirhamim bordur, hajga bormoqni istarman, toki yoʻlda ikki fuqaroga nafaqa qilgayman”. Shayx aytdiki: “Tomosha qilish uchun borurmusan va yo Haq taolo rizoligi uchun borurmusan?” Ul kishi aytdi: “Xudoy taolo rizoligi uchun borurman”. Shayx aytdi: “Borgilki, avval molingni qarzdor musulmonlarga bergil, toki musulmonlar gardonini qarzdan xalos qilgil va yo darveshlarga sadaqa bergil va yo farzandlaringga nafaqa bergilki, musulmonlarning koʻnglini shod qilganning savobidan fozilroq savob yoʻqdur”. Ul kishi aytdi: “Hajga bormoqning zavqi va ragʻbati koʻnglimda gʻolibdur”.

Bishr Hofiy aytdi: “Maʼlum boʻldiki, bu mollaring vajhi haloldan emas ekan, muhtojlarga xarj qilmoqni xohlamassan”.

Baʼzilar ziqnalik qilib ushr va zakotdan boshqa hech nima bermaslar. Agar ushr va zakot bersalar ham oʻzining xizmatkorlari va shogirdlariga berurki, ular xizmatlarini ziyoda qilgaylar.

Va mundin oʻzga ham chandon gʻarazlar birla qilgan sadaqaning savobi boʻlmas. Va baʼzi xasislar poklik-porsoliq daʼvo qilur, kechalari namoz oʻqir, kunduzi roʻza tutar. Bu kishilarning misoli ul kishining holiga oʻxsharki, boshi ogʻrigay va lekin roʻmolni tovoniga tangʻigay. Bu palidlar bilmaski, baxlning davosi (shifosi) xarajat qilmoqdur, och qolmoq va namoz oʻqimoq emas.

Bas, ahli dunyoning chunon gʻaraz va pindorlari bordurki, bayon qilmoq birla tugamas. Magar ahli dunyo olim boʻlsa, gʻururning ofati va shaytonlarning makrini bilsa va Xudoy taoloning doʻstligi gʻolib boʻlsa, dunyoni hojatidan ziyodasini ixtiyor qilmasa va oʻlimni hozir bilsa va u xalqni rohi rostga boshlasa, gumrohliqdin oʻzini asrasa – Haq taoloning fazlu karami birla gʻurur va pindorlaridan xalos boʻlgay. Vallohi aʼlam.

 

Mahkam MAHMUD tarjimasi

 

“Sharq yulduzi”, 2014–5

https://saviya.uz/ijod/nasr/kimiyoi-saodat-turkiy/

0 0 голоса
Рейтинг статьи
Подписаться
Уведомить о
guest

0 комментариев
Старые
Новые Популярные
Межтекстовые Отзывы
Посмотреть все комментарии
0
Оставьте комментарий! Напишите, что думаете по поводу статьи.x