Inson adabiyotga hamisha muhtoj

Taniqli adib Tohir Qahhor bilan suhbat

– “Sharq yulduzi” jurnalining saksoninchi yillar oxiridagi sonlarini oʻqir ekanman, oʻtmish haqiqatlari, oʻsha paytdagi tariximizga boʻlgan munosabatlar jasorat bilan yoritilganligiga guvoh boʻldim. Shu ruknni tashkil etishga siz boshchilik qilgan ekansiz. Shu haqida…

– “Sharq yulduzi” elliginchi yillardan boshlab har bir ziyoli xonadonga kirib borgan, oʻzbek adabiyoti, adabiyotshunosligi, jurnalistikasining eng nodir asarlarini xalqimizga yetkazgan jurnal. Oʻzbek madaniyati, madaniy qatlami rivojlanishida katta xizmatlar qilgan. Bu jurnalda juda koʻp ustozlarimiz, ular qatorida biz yoshlar ham ishlaganmiz. Universitetni bitirib, biroz radioda, keyin jurnalda adabiy xodim, proza boʻlimi mudiri vazifalarida ishladim. Men “Sharq yulduzi”ga kelgan paytlari Shukur Xolmirzayev proza boʻlimi mudiri, Zohir Aʼlam kichik proza boʻlimi mudiri edi. Tursunboy Ibrohimov, Nortoʻxta Qilichev, Asad Asilovlar bilan koʻp yillar birga ishladik. “Tariximizdan lavhalar”, “Jahon hikoyachiligi xazinasidan” ruknlarining paydo boʻlishiga oʻsha paytdagi muhit ham sabab boʻlgan.

Chunki qayta qurish davri boshlangan va jamiyatda biroz erkin fikrlashga sharoit ham bor edi. Bu ruknlarning ochilishiga yana bir ehtiyoj sabab boʻlgan. Nasr boʻlimi romanlar, qissalar, hikoyalar va eng yaxshi tarjimalarni berardi. U paytda tarjima jurnali yoʻq edi, bu narsa orzuyimiz edi. Keyin mana 1997 yilda Moskvada chiqadigan “Inostrannaya literatura” jurnaliga oʻxshab “Jahon adabiyoti” jurnali tashkil etildi. Xalqimizning fikrlashiga katta yoʻnalish beryapti. U paytlari yozuvchilar oʻrtasidagi raqobat kuchli edi. Masalan, har qanday ijodkor roman yozishni orzu qiladi. Lekin kimdir buning uddasidan chiqadi, kimdir chiqolmaydi. Koʻpchilik bilmaydigan yana bir sir bor. Oʻsha paytlari jurnalimizda bosilgan roman albatta kitob boʻlib chiqardi. Jurnalda nashr qilindi degani bu – kitob boʻlishining kafolat edi. Jurnalda chiqqani va kitob boʻlib chiqanining qalamhaqiga bitta mashinani moyi bilan minib ketaveradi.

Katta bir roman yoki tarjima qilib qoʻygan odam ishlamay yurish huquqiga ega edi. Chunki u gonorar oladi, gonarardan davlatga soliq toʻlaydi. Bunday adiblar erkin ijodkor hisoblanardi. Bunga adabiyot fondi yordam berardi. Nashriyotlarda ham katta imkoniyat bor edi. Masalan, siz borib nashriyot mudiri bilan kelishardingiz, shartnoma tuzardingiz, u qalamhaqining 20-30 foizini olib berardi. Masalan, oʻn ming boʻlsa, ikki yarim ming olardingiz. Bu oʻsha paytda uch ming-toʻrt ming dollar degani edi. Bu bilan ikki yil oilani boqib, bemalol yashardingiz. Eng muhimi, bir asar ustida yigirma toʻrt soat ishlash imkoniyati paydo boʻlardi. Lekin, hali aytganimday, raqobat kuchli edi, yaxshining eng yaxshisi chiqardi. Oʻsha paytlari “Sharq yulduzi”da faqat yaxshi asarlar bosildi deb daʼvo qilmoqchi emasman, lekin tanlab olish uchun juda koʻp asarlar boʻlardi. Baʼzi asarlar uch yil-besh yillab navbatda turardi, navbatda turib chop etilmay qolib ketgan asarlar ham bor. Chunki undan yaxshirogʻi boʻlsa, shuni berishga intilardik.

Shunday paytlar boʻldiki, ayrim asarlar “urilib” chiqmay qoldi, ayrim yozuvchilar taʼqibga uchrab, asarlari berilmadi. Shularning oʻrnini toʻlatish kerak edi. Lekin boʻsh asarni berib toʻlatib boʻlmaydi, jurnalning saviyasi tushib ketadi. Yana bir tomoni, boʻsh asarni bersangiz oʻshanday narsalarni yozgan oʻnta “yozuvchi” kelib boshingizda danak chaqadi: “Nega Eshmatnikini berding, menikini bermading, uniki past mening asarimdan”, deydi. Majbursiz, oʻrniga badiiy qimmati boʻlgan bir narsani qoʻyishga. Shunda haligi ikki ruknni ochdik.

Men bir voqeani aytib beray. Pirimqul Qodirovning “Avlodlar dovoni” romani muhokamadan oʻtdi. Pirimqul aka bir-ikki yil qaytadani ishlab, mana endi bossa boʻladi deb olib keldi. Hatto nashrga tayyor qilib terib ham qoʻyildi, keyin taʼqib boshlanib ketdi, uch songa moʻljallangan roman tarqatib yuborildi. Uning oʻrnini bosadigan asar yoʻq, hamma ham Pirimqul Qodirov boʻlolmaydi. Shuning uchun fikriy tomonga eʼtibor berdik. Amir Temur, keyinchalik Dukchi Eshon haqidagi yangi tarixiy maʼlumotlarni eʼlon qildik.

Jahon adabiyoti namunalarini berish oʻzbek hikoyachiligidagi sanʼat darajasini koʻtaradi, adabiy maktab boʻladi. Odamlar boshqa millatlarning hayoti, mushohada tarzi bilan tanishadi. Oʻzining ruhiyati qanaqa, qanday yashayapti – tahlil-analiz qila boshlaydi. Hamisha milliy narsalarni berishga intilardik, shuning uchun tarixga koʻp etibor qaratganmiz.

– Janubiy Amerikalik mashhur yozuvchi Gabriel Garsia Markesning “Oshkora qotillik qissasi” asarini tarjima qilgansiz. Bir oʻquvchi sifatida aytishim mumkinki, tarjima mehr va ilhom bilan qilingan. Bu xushomad emas, albatta. Yaxshi tarjima chiqishi uchun nimalarga eʼtibor berish kerak deb oʻylaysiz?

– Gabriel Markes saksoninchi yillarda judayam mashhur edi. “Inostrannaya literatura”da chiqqan oʻsha qissasi menga juda maʼqul boʻldi, keyin yana boshqa ruscha tarjimasini topdim. Ikkoviniyam oʻqib chiqdim – ikki xil tarjima. Tarjima tayyor boʻlib qolay degandi. Oʻshanda yozuvchi Xayriddin Sulton bilan Erkin Aʼzam “Yoshlik” jurnalida ishlardi. Ovqatlangani chiqqanda koʻrishib, gaplashib turardik. Ular tarjimani bizga bering, biz bosamiz deyishdi. Shunday qilib tarjima birinchi bor “Yoshlik” jurnalida chiqdi. Keyin ijobiy taqrizlar berildi, Mahkam Mahmudov yaxshi baho berib taqriz yozdi. Alohida kitob boʻlib Gʻafur Gʻulom nashriyotida, keyin “Sharq” nashriyotida bosildi. Bu asarni tarjima qilishimga Gabriel Garsia Markes bir intervyuda aytgan gap sabab boʻlgan, shundan taʼsirlanganman. “Eng yaxshi koʻrgan asarim “Oshkora qotillik qissasi”, chunki undagi har bir detal bir-biriga zanjir kabi bogʻlangan”, degandi yozuvchi. Buni yozuvchilikdan yaxshi xabardor yoki nasr sanʼatini idrok qiladigan odamgina tushuna oladi. Asar boshdan oxirigacha psixologizmga qurilgan, oʻqib boʻlguningizcha sizga singib boradi. Hamma detallar bir-biriga ham shakliy, ham fikriy bogʻlangan.

Lekin men romanni mutlaqo yuksak darajada tarjima qildim deyolmayman. Tarjima – sanʼat, sanʼatda esa qandaydir yetishmovchilik baribir boʻladi. Buni har qanday odam koʻra olmaydi, sanʼatkorlargina koʻra oladi. Goʻzal ekan deb qoʻya qoladi. Doʻrmonda ustoz tarjimonlarimizdan Qodir Mirmuhamedov bilan koʻp suhbatlashib turardik. Qodir aka: “Men oʻqib chiqdim, Tohirjon, yaxshi, menga yoqdi asaringiz. Juda chiroyli tarjima qilibsiz, – deb butun sifatlarini aytdilar, keyin, – lekin bitta joyi oʻtib ketib qopti, sizam qaramabsiz, muharrirlaram. “Choʻchqani boʻgʻizladi” boʻp ketib qopti, lekin tasvirdan koʻrinib turibdi, choʻchqani yuragiga nayza sanchiladi, boʻgʻizlash boshqa”, dedilar. Bizning mentalitet-dunyoqarashimiz boshqacha. Biz mol qoʻy soʻyamiz, “bismillo” deb soʻyamiz, “boʻgʻizladi” degan iboraga oʻrganib qolganmiz. Oʻsha oʻrinda soʻydi deb boʻlmaydi – chunki soʻygani yoʻq, oʻldirdi deb boʻlmaydi – chunki oʻlikni yeb boʻlmaydi. Men hech qachon choʻchqani soʻyganlarini koʻrmaganman, bilmaganim uchun, notanish boʻlgani uchun mana shu yerda xato ketgan. Bunday joylar yana boʻlishi mumkin, men shunisini bilaman.

Biror asarni oʻnta odam tarjima qilsa, oʻn xil chiqadi. Bu tabiiy, mumkin emas bir xil saviyada chiqishi. Oʻzimnikiniyam bir darajadagi asar deb bilaman.

– Ancha yillar jurnalistik sohalarda ishlagansiz. Sanʼatkorlarning odatiy gapi bor: xalqdan olib xalqqa beramiz. Jurnalist xalqdan nima olib, xalqqa nima berishi kerak?

– Toʻgʻri, jurnalist ham asosiy narsani – voqea-hodisani xalqdan oladi, lekin bu ibora bunga juda mos kelavermaydi. Chunki hodisa tabiatda, jamiyatda boʻladi. Yozuvchi shoirlar fikrni, ruhni xalqdan oladi. Olish degani – oʻrganish degani. Menimcha, jurnalist asosan, xalqqa nimadir berishi kerak. Lekin hozir jurnalist, qoʻpol qilib aytganda, xalqdan olishga – bir narsani undirishga ishqibozroq boʻlib qoldi. Buni yozing. Hozirgi jurnalistlar xalqdan olishga moyil, xalq istagan narsani berishni qoyil qilolmayapti. Aslida, xalq har doim haqiqatni istaydi, chunki haqiqat – insonning ruhiyatiga eng kerakli yemak. Insonning ruhini tik tutadigan ustun haqiqatga, adolatga boʻlgan ishonch. Bu ishonch boʻlmasa shalvirab qoladi – boʻsh qop tik turmaganidek. Mana, mustaqillikdan keyin imkoniyatlar katta, qonunlar bor, shuni hayotga tatbiq qila bilishimiz kerak, shunga intilish kerak. Odamning ruhi kuchli boʻlmasa, mehnatdayam, yashashdayam gʻayrat-shijoat boʻlmaydi. Boʻshanglik bilan esa hech narsaga erishib boʻlmaydi. Shuning uchun adabiyotning ham, jurnalistikaning ham asosiy vazifasi xalqqa ruh berish, uni koʻtarish. Bunga yolgʻon narsani yozish bilan erishib boʻlmaydi, gap bor-ku: “Eshagini boʻyab, otasiga ot deb sotadi”. Haqiqat boʻyab sotiladigan eshak emas. Demak, jurnalistning asosiy vazifasi ishonch ruhini mustahkamlash.

– Hofiz Sheroziy gʻazallarini tarjima qilgansiz. Koʻpgina mumtoz adabiyot tarjimalarini kuzatganman. Originaldagi qofiya, bahr, hijo saqlanmagan. Sizningcha sheʼrni oʻziga moslab tarjima qilish toʻgʻrimi? Axir, tarjimani oʻz tilida yaratilgan yangi asar deb eʼtirof etishadi-ku?

– Hofizdan koʻp tarjima qilmaganman. Oʻn-oʻn beshta, tarjima qilinmaganlarini tarjima qilishga intildim, lekin bir-ikkita tarjima qilinganlarini ham oʻgirdim. Bu paytda doʻstimiz Shukur Qurbon radioda ishlardi. “Hofizdan tarjimalarim bor, “Saodat” jurnalida chiqyapti”, desam “Menga ham bir nusxa bering” deb aytdi. Berdim, sheʼrning ichida “Tamom boʻldi” gʻazali ham bor edi. Oʻzining aytishicha, keyin oborib Sherali akaga bergan ekan, hofiz oʻsha kuniyoq ekspromt tarzida birdaniga qoʻshiq qilib aytgan. Shukur yozib olib radioda bergan. Soʻngra bu tarjima “Saodat” jurnalida chiqdi, lirika turkumidagi oʻzimning “Kun koʻzi” degan kitobimdayam berildi.

Ijodiy musobaqa degan narsa bor, lekin bu yerda men falonchi bilan musobaqa oʻynamoqchiman, degan daʼvo yoʻq. Eski tarjimonlarimiz fors tilini ona tiliday bilgan yoki ona tilisi fors tili boʻlgan… Har davrning oʻz tarjimonlari yetishib chiqadi. Mana, deylik yuz yillar oldingi tarjimalarni eng klassiklarimiz qilgan boʻlsayam, hozirgi avlod tushunishga qiynaladi. Biznikiyam ellik-yuz yildan keyin shunaqa tarzga keladi. Chunki til doimo oʻzgarib boradi. Ayniqsa, XXI asrda yanada rivojlanib ketadi. Mana, internet tili degan narsa paydo boʻldi, bu “til” nihoyatda qisqalikni, loʻndalikni, boʻladigan narsani qoʻyishni talab qiladi.

Inson shunday yaratiqqi, non bilan suvga qanday ehtiyoji boʻlsa, adabiyotga ham, sanʼatga ham shunday ehtiyoj sezadi. Shuni ijodkorlarimiz his qilgan holda ijod qilishi kerak. Chunki suv, non, havo toza-pok, toʻgʻri-halol boʻlsagina, foydali boʻladi.

– Shoirni elga tanitadigan narsa – xalqonalik, samimiylik. Navoiy, Mashrab, Muqimiy, Hamzaning ana shunday sheʼrlaridan bugun ham odamlar kamida bir-ikki bayt yod biladi. Hozirda modernizm yoʻnalishi ham ancha urfga aylangan. Lekin har kimning yoʻli oʻziga xos. Sizningcha, yaxshi sheʼr qanday boʻladi?

– Har bir millatning milliy mushohada tarzi bor. Mana, masalan, Nobel mukofoti Yasunari Kavabataga yapon milliy mushohada tarzini oʻz asarlarida ustalik bilan aks ettirganligi uchun berilgan.

Masalan, Navoiy davrida turkiy sheʼriyat yuksak darajaga koʻtarildi. Nima uchun? Chunki Temur juda katta imperiya qurdi, juda katta moddiy va maʼnaviy boyliklar yaratildi. Navoiy sheʼriyati shu narsa bilan barobar yaratildi. Ordan besh yuz yil oʻtdi, lekin turkiy sheʼriyat Navoiy darajasiga chiqqani yoʻq deb eʼtirof etilyapti. Demak, oʻzbek adabiyotida eng yaxshi sheʼr Navoiy koʻtarib qoʻygan yuksaklikka intilgan sheʼr. Boshqa bir yuksaklikka intilish notoʻgʻri. U boshqalar uchun yuksaklikdir, lekin oʻzbekning ruhi, ruhining koʻzi yiroq u yuksaklikdan. Uni koʻrmagandan keyin, uni “modernizm” deb ataysizmi, boshqa narsa debmi, ming narsa boʻlsin, singmaydi. Mayli tarjima qilinsin, oʻqilsin, lekin oʻzimizda sheʼriyatning tayyor darajalari turib, boshqa sheʼriyatning darajalariga intilishning nima keragi bor! Misol uchun Navoiydan Hamzagacha, Hamzadan Erkin Vohidov, Rauf Parfigacha boʻlgan shoirlarning asarlari singadi. Nima uchun? Masalan, Erkin Vohidov mumtoz sheʼriyatimiz, hozirgi oʻzbek sheʼriyati va qardosh xalqlar sheʼriyatini chuqur oʻrgangan, bilgan va shu asosda xalqqa nima kerak – shuni yoza olgan. Yoki Rauf Parfini nimaga sevadi? Chunki shoir inson ruhining iztiroblarini tabiat lirikasida ham, ishqiy lirikada ham yangicha tarzda bera oldi.

Oʻzbekning haqiqiy ijtimoiy va ruhiy hayoti bilan bir butunlik hosil qilgan sheʼrni eng yaxshi sheʼr deb bilaman. Uni yozish ikkinchi masala. Men, masalan, yoza oldim deyolmayman. Kim yoza oldi degan savolga ham javob berolmayman. Chunki hali koʻrmadim bunaqa sheʼrni. Choʻlponda koʻrdim, lekin.

Bugungi modern yoʻnalishidagi sheʼrlar faqat taqlidga oʻxshaydi. Agar xalq unda oʻzining dardini koʻrib qolganda edi bozorda qidirgan narsasini topib olgan odamdek uni qabul qilgan boʻlardi. Shuning oʻquvchisi juda kam. Oʻzbekda keng boʻl degan gap bor. Bir kuni Miraziz aka: “Tohir, Chorsuga boraylik, bozor shunday qaynab yotibdi. Ming xil odam chiqadi, yoʻl tirband. Shunda yoʻlning oʻrtasida turib yaxshi odam oʻtsin, yomon odam oʻtmasin, deb boʻladimi?” dedilar. Oybek domlaning mashhur soʻzi bor ekan: “Boʻlsin!” Modernizm ham boʻlsin, boshqasiyam. Faqat xalqimizga foydali boʻlsin. Lekin zararli boʻlsa, adabiyotshunoslar unga vijdonan baho berishi kerak. Misni oltin deb aldab oʻtkizmaslik kerak, chunki misning oltin emasligi ertami-kechmi baribir maʼlum boʻladi. Men ham zamonaviy, yangi narsalarni oʻrganishga intilaman. Chunki inson oʻrganishdan hech qachon toʻxtamasligi kerak. Yoʻqsa, hammadan orqada qolib ketadi.

Orif Tolib suhbatlashdi.

2007