Post Views:
229
Qo‘qon xonligining siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazlaridan hisoblangan Toshkent shahri hozirgi Qozog‘iston va Qirg‘iziston yerlarida rus qo‘shinlariga qarshi olib borilgan janglarda muhim o‘rin tutgan. Natijada Toshkent o‘zining ko‘plab vatanparvar farzandlaridan ayrildi, katta moddiy talafot ko‘rdi. Endilikda Rus davlati to‘g‘ridan-to‘g‘ri Toshkentni ham bosib olishga kirishdi.
Bu vaqtda Toshkent shahri 25 chaqirim uzunliqdagi qalin mudofaa devorlari bilan o‘ralib, devorining balandligi 5-7 metr, ostining eni esa 2-3 metrga yetgan. Tepasining kengligi 2 metrdan kam bo‘lmay, ichki tarafdan ochiq, sirtidan oralatib paxsadan ishlangan mudofaa minorachalari qurilgan. Sarbozlar mazkur minorachalar orqasidan dushmanga uq uzardilar. Shahar Qo‘qon, Qashqar, Labzak, Taxta-pul, Qorasaroy, Sag‘bon, Chig‘atoy, Ko‘kcha, Samarqand, Kamolon, Beshog‘och va Qaymas singari 12 asosiy darvozaga ega bo‘lgan. Bundan tashqari, Teshik-qopqa, Yangi Maxma, Sarboz (O‘rdada) kabi kichik darvozalari ham bor edi. Devor ustida navbati bilan doimo soqchilar almashib turib dushman sharpasi ko‘rinishi bilanoq «yov keldi», deb baqiriq-chaqiriq ostida shahar aholisi mudofaaga chaqirilgan. Shahar devorining atrofi suv to‘ldirilgan chuqur zovur bilan o‘ralgan. Dushman devorga yaqinlashishi uchun zovurlarni kechib o‘tishi kerak edi. Ammo bu oson ish bo‘lmay, ko‘p hollarda dushman askarlari katta talofat ko‘rgan. Chunki zovurdan o‘tayotganda sarbozlar ularning ustiga tashlanib, suvga cho‘ktirganlar yoki pichoqlab o‘ldirganlar. Toshkent Qo‘qon xonligi tomonidan 1809 yili bosib olingandan keyin hozirgi O‘rda ko‘prigining o‘ng tomonidan Anhor bo‘ylab Mustaqillik maydonigacha cho‘zilgan joydan boshlanib, Navoiy ko‘chasi va Xadicha Sulaymonova kuchalari o‘rtasidagi yerlarni qamrab olgan hududda 10 ming askar sig‘adigan qal’a qurilgan edi. Uning o‘rtasidagi hukumat saroyida hokim yashagan. U Qo‘qon O‘rdasi ham deyilgan. Hozirgi «O‘rda» so‘zi shu tufayli yuzaga kelgan.
Shahar Shayxontohur (aslida Shayx Xovand Tahur), Sebzor, Beshog‘och va Ko‘kcha nomlarida to‘rt dahaga bo‘lingan. 1871 yilgi ma’lumotga ko‘ra, Shayxontohur dahasidagi 48 mahallada ko‘proq temirchilar, to‘quvchilar, egar-jabduq ustalari va yog‘ tayyorlovchilar, Sebzordagi 38 mahallada bo‘yoqchilar, tikuvchilar, etikdo‘zlar, Ko‘kchadagi 31 mahallada ko‘nchilar, kosiblar yashaganlar. Bu yerda 340 charm ishlab chiqaradigan korxona, 218 kosibchilik korxonasi bo‘lgan. Beshog‘och mahallasida esa ko‘proq boy tabaqalar, uning atrofidagi joylarda esa g‘ishtchilar istiqomat qilgan. Shaharda 189 masjid, 10 madrasa bor edi. Shahar aholisi orasida mohir merganlar, jasoratli va mard kishilar hamda Vatan uchun jonini fido etuvchilar ko‘pchilikni tashkil etgan. Shahar aholisining soni bir ma’lumotda 200 ming, boshqasida esa 100 ming qilib ko‘rsatiladi. Toshkent shahri har jihatdan Rus davlati diqqat markazida turar, shuning uchun ham 1861 yildayoq harbiy sarkardalardan biri Bezak Orenburg va Sibir qo‘shinlari bilan Toshkentni darhol bosib olishni harbiy vazirlikka taklif qilgan edi. U bu reja amalga oshirilganda, Rus davlatining chegarasi ancha kengayishiga, armiyani oziq-ovqat va boshqa zarur narsalar bilan ta’minlashga, tog‘ jinslariga ega bo‘lishga va, umuman, Rus davlatining ta’sir doirasining kengayishiga erishish mumkinligini uqtirib o‘tgan.
«Toshkent masalasi» 1863 yilning 9 martida rus imperatori qatnashuvida maxsus komitetda muhokama etilib, G‘arbiy Sibir general-gubernatori Dyugammelning mazkur mavzu bo‘yicha fikrini bilish va 1863 yil bahorida Sirdaryoning yuqori oqimini harbiy yurish nuqtai nazaridan o‘rganish va ma’lumot to‘plash haqida qaror qabul qilinadi. Dyugammel esa, 1862 yilning 26 mayida yozgan xatida birinchi navbatda Chuy ortiga harbiy qism yuborish va so‘ngra Avliyootani qo‘lga kiritishni taklif etdi. Shuningdek, u Toshkentni urushib olish ancha mablag‘ talab etishini ta’kidlab, Rus davlati ixtiyorida mustaqil Toshkent xonligini buned etish maqsadga muvofiqligini ma’lum qildi. General Dyugammel takliflari 1863 yilning 23 fevralida tilga olingan maxsus komitetda muhokama qilinib, «iqtisodiy mulohazalarga» ko‘ra, Avliyootani bosib olish va boshqa harbiy yurishlarni to‘xtatib turish tavsiya etildi. Shu bois harbiy yurishlarni uyushtirish asosan 1864 yilga qoldirilgan bo‘lsa-da, lekin qanday bo‘lmasin Toshkentni egallash niyati rus harbiy sarkardalarini, xususan general Chernyayevning miyasiga qattiq o‘rnashib qolgandi. U Chimkentni urushib olganidan unchalik ko‘p o‘tmay, ya’ni 1864 yilning 27 sentyabrida, 8 rota, 100 nafar kazak, 12 zambarak, 1500 askar va 400 qozoq militsiyasi (ko‘ngillilari) bilan Toshkent tomon yo‘l oladi.
Bu to‘g‘rida Muhammad Solih Toshkandiy shunday yozgan: «O‘ruslar Toshkent safari uchun tayyorgarlikni boshlab, asbobu anjomlarni taxt qilib, harbiy tayyorgarlikni ko‘rib, askarlarini yarog‘-aslaha bilan ta’minlab, o‘ldirilgan Boyzoqning o‘g‘li Oqmullani yuklar ortilgan tuyalarni boshqarib borishga boshliq etib tayinladi. Uning boshqa o‘g‘illari esa yul boshlovchi sifatida xizmat qildilar». 1864 yilning 1 oktyabrida Chernyayev Toshkent shahrining sharqiy tomonidagi Darvishak qopqa degan joyga yetib keladi. Rus harbiylari bu yerdan Anhor suvidan o‘tib, Chinobod va Xoja Ahror vaqf yerlari, ya’ni Oqqo‘rg‘on orqali shaharga yaqinlashib Qo‘qon yo‘liga joylashadilar. Dushman kelayotganidan boxabar shahar aholisi devor ustida jangga tayyor turgan edi. Qo‘shfarmonchi Qipchoq boshchiligidagi askarlar Qo‘qon darvozasi, Mirza Ahmad qushbegi sarbozlari Qashqar darvozasi himoyasiga otlanganlar. To‘pchilar esa, bu ikki darvoza orasidagi devor ustiga o‘rnashdilar. Mudofaaga barcha shahar aholisi otlanib «g‘ariblar, fuqarolar, qariyalar, hatto ibodatu namozdan ko‘ra qo‘limizdan kelgancha xizmat qilish yaxshi va savob, deyishib mujohidlarga va g‘oziylarga suv hamda oziq-ovqat yetkazib turdilar».
1864 yilning 2 oktyabrida ertalabdan boshlab har ikki tomon o‘rtasida to‘plardan o‘qlar uzildi. Bu vaqtda Eshonquli dodxoh madrasasi mullavachchalari (talabalari), xususan eshon Sharifxo‘ja Ofoqxo‘ja o‘g‘li, eshon Hojixon Solihhoji yuzboshi o‘g‘li, Sa’id Ahrorxo‘ja Sotiboldixo‘ja o‘g‘li, pichoqchi usta Sodiq Nazar, o‘ratepalik Xidirnazar zargarning ukasi va boshqa ziyoli vakillari «g‘azotni va bu sharafli urushni Qur’on, tafsir va hadislardan olingan so‘zlar bilan isbotlab, hammani g‘azotga va urushga chorladi. Ularning o‘zlari ham Qo‘qon darvozasiga borib to‘pchilarga qo‘shilib o‘q joylashda va otishda qatnashdilar».
General Chernyayev boshchiligida shahar devori to‘plardan o‘qqa tutilgandan keyin podpolkovnik Obux 2 rota askari va 4 to‘pi bilan hujumga o‘tib devorning bir qismini teshishga erishadi. Shundan keyin rus askarlari podpolkovniklar — Obux va Lerx qo‘mondonligida shu joydan shaharga bostirib kirish uchun zovurni kechib o‘tishga harakat qilganlar. Muhammad Solih Toshkandiyning guvohligiga ko‘ra, «o‘ruslar olg‘a chopib zovurga o‘zlarini urdilar; ularning ikkinchi guruhi yordamga kelmoqda edi. Shu onda devor ustidagi shertabiat va dovyuraklar o‘zlarini pastga tashlab, zovur ichida o‘ruslar bilan yoqama-yoqa ushlashib bir-birlarini xanjar bilan o‘ldira boshladilar. Hatto ba’zi kishilar qochib ketayotgan dushman orqasidan quvib va ushlab, xanjar va qilich bilan jang qildilar. Zovur ichidagi o‘ruslardan urush va talash bilan 72 kishining boshi tanasidan kesilib, yarog‘-aslahalari o‘lja olinib g‘oziylarga bo‘lib berildi».
General Chernyayev 2 rota askar bilan shahar devoriga yaqinlashsa-da, lekin g‘alaba qilishiga ishonmay, 12 zambarakdan shaharni o‘qqa tutdi. Shu paytda zovurdagi ayrim ruslar fursatdan foydalanib ularga qo‘shilish imkoniga ega bo‘ladilar. Xullas, general Chernyayev sharmandalarcha mag‘lubiyatga uchrab, 4 oktyabrda Chimkentga qaytib ketishga majbur bo‘ldi. Toshkentliklarning jasorat va mardlik bilan jang qilganliklarini rus mualliflaridan biri ham uqdirib o‘tgan: «Shahar devoriga 2 rota va 4 zambaraqdan iborat harbiy qism podpolkovnik Obux qo‘mondonligida hujum qildi. Ko‘p o‘tmay ular devorni teshishga erishdilar. Shundan keyin Obux podpolkovnik Lorx bilan hal qiluvchi hujumni boshlab yubordi. Ammo qo‘qonliklar (toshkentliklar) shu darajada qattiq o‘qqa tutdilarki, soldatlar devorga yettuncha barcha boshliqlaridan ayrildilar. Obux o‘lar holatda jarohatlandi. Chernyayev yordamga kelgan bo‘lsa-da, lekin vaqt o‘tgan edi, yo‘lda o‘liklar yotardi, yaradorlar jon bermoqda edi. Tiriklari esa, zovurda qalashib madorsiz yotishardi. 80 ga yaqin kishi o‘z boshliqlarining jasorati uchun halok bo‘ldilar. Chernyayev askarlari ashulasiz va xursandchiliksiz g‘am-g‘ussa bilan Chimkeshta qaytdilar. Ammo ularning har biri qo‘qonliklar g‘alabadan quvonayotganliklarini yaxshi tushunardilar».
Shahar aholisi bir yoqadan bosh chiqarib qahramonona kurashganlari tufayli katta g‘alabani qo‘lga kiritish imkoni tug‘ilgandi. G‘oliblarni shaharliklar katta tantana bilan qarshi oldilar. Avaz Muhammad Attor Xo‘qandiyning yozishicha, Toshkentda «janobi sohibqironning (Sulton Sa’idxonning) kelishi xabari ma’lum bo‘ldi. Kofirlar o‘z joylariga qaytib ketishdi. Toshkentliklar bu fathu zafarni eshitib, janobi sohibqironga behisob lashkar bilan bir necha kofirning boshini hadya va sovg‘a sifatida jo‘natdilar. 19 jumadul-avval, chahorshanba kunida (1864 yil 21 oktyabrda) bu bashoratli xabar ul xosiyatsiz boshlar bilan birga Xo‘qandi latifga keldi. Kabiru sag‘ir, fuqarolar bir necha kun xursandchilik qildilar». Shunday qilib, general Chernyayev askarlari Toshkent uchun jangda katta talofat kurdilar. Halok bo‘lgan ruslar soni 70-80 kishiga borgan. Ammo general Chernyayev ularning soni 18 kishi deb noto‘g‘ri ma’lumot bergan, yaradorlar sonini esa, 60 kishi hisoblagan.
Toshkent himoyachilaridan necha kishi o‘lganligi yoki jarohatlanganligi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Ammo ulardan ham ko‘pchilik halok yoki yarador bo‘lganligi haqida aytilgan umumiy so‘zlar bor. Toshkentdagi g‘alaba Qo‘qonga ma’lum bo‘lgandan keyin Sulton Sa’idxon, Olimqul ruslarga qarshi harbiy tayyorgarlik ko‘rishga jadallik bilan kirishadilar. So‘ngra ular Toshkent tomon yo‘lga chiqib, bu yerga kelganlarida (1864 yil 25 noyabrda) xalq ularni shodu xurramlik bilan kutib oladi. «Sulton Sa’idxon va Mulla Olimqul amiri lashkar, — deb yozadi Muhammad Solih Toshkandiy, — ko‘p askarlar bilan Chirchikdan o‘tganda shahar ahli, akobirlari, ulamolari, fozillari, sardorlar va shayxlar ularning qarshisiga chiqib ziyorat etib, yig‘isig‘i bilan ko‘rishib va duoga qo‘l ko‘tarib, ularni shahardagi hukumat saroyiga olib keldilar. Ularga mujohidlar, g‘oziylar va shahar aholisi qatnashuvida ziyofat berildi». Bu dushman ustidan qozonilgan g‘alabaning tantanasi edi, albatta.
Sulton Sa’idxon va Olimqul g‘alabadan ruhlanib Turkiston shahrini ozod qilish uchun harbiy yurishga tayyorgarlik ko‘rdilar. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, Qo‘qondan Toshkentga harbiy tayyorgarlik ishlarini amalga oshirish uchun yuborilgan Mulla Yunusxon shig‘ovul xon nomidan Hofiz Ko‘hakiy mahallasilik Muhammad Sa’id savdogarni tinchlik sulhi tuzish maqsadida general Chernyayev huzuriga yuborgan. Aftidan, bundan maqsad kelajakdagi janglarga tayyorgarlik uchun vaqtdan yutishdan iborat bo‘lgan. Buni yaxshi anglagan general Chernyayev sulh tuzishdan bosh tortgan va elchi Chimkentdan hech narsaga erisha olmay qaytgan.
Bu o‘rtada Qo‘qondagi hindlarning bir nechasi Sulton Sa’idxon va Olimqul huzuriga sarbozlik kiyimini kiygan holda kelishib uzoqqa otuvchi to‘plar va 100 nafar askarga boshliq bo‘lish istaklarini izhor qiladilar. Bu hamdardlik va do‘stlikni aks ettiruvchi taklif inobatga olingan. Shuningdek, Qo‘qon, Toshkent va boshqa joylardan ko‘p kishilar Vatan himoyasi uchun kurashga tayyorliklarini bildirib mujohidlar qatoriga qo‘shilganlar. Ammo shaharda sotqin va xoinlar ham yo‘q emas edi. Masalan, eng yirik boylardan va Rossiya bilan savdo qilib kelayotganlardan biri Sa’idazimboy Muhammad o‘g‘li (asli qorateginlik) Turkistonga borib Yangiqo‘rg‘on urushida asirlikka olingan rus soldatlarini Mirza Davlat dodxohdan 250 Qo‘qon tilla puliga sotib olgan. U bu asirlarni «o‘z manfaatlarini o‘ylab va o‘ruslarga yaxshi ko‘rinish uchun» Oqmasjidga olib borib, rus harbiy boshlikdariga topshirgan. Buning evaziga Sa’idazimboy rus hukumatidan unvon va medallar olib, ularning eng ishonchli kishisiga aylangan. «Sa’idazimboyning bu nojo‘ya va nomunosib harakatidan, — deb yozgandi muarrix, — ba’zi zamon johillari va buzuqboshilari, xususan dug‘lat, arg‘un va barlos qabilalari ham bu ishga moyil bo‘lib xalq orasiga muxolifat va ishonchsizlik urug‘ini sepdilar!».
Darhaqiqat, Sa’idazimboy va boshqa ayrim savdogarlar qo‘llaridan kelgancha rus harbiy sarkardalariga yordam berdilar. Hatto Muhammad Solih Toshkandiy Toshkentdagi bir guruh nodon fitnachi va dili buzuq savdogarlar mollarini olib, ruslar bosib olgan Chimkent, Sayram va Turkistonga ko‘chib ketganliklarini nafrat bilan yozgan. Sotqin guruhlar ko‘pchilikni tashkil etmasa-da, lekin ularning ichki sirlarni dushmanga ma’lum qilib turishlari ruslar g‘alabasini ta’minlagan eng asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Iqon jangi
1864 yilning noyabr oyida Toshkentda Sulton Sa’idxondan fotiha olingandan keyin Olimqul sarbozlar va g‘oziylar bilan Shayxontohurning katta ko‘chasi bo‘ylab Sag‘bon ko‘chasi va Sag‘bon darvozasi orqali Sariog‘och yo‘liga chiqadilar. Ular bu yergacha «har bir mahallada va masjidlar oldida to‘xtab jamoa ahlidan duo va fotiha olib» keldilar.
Qo‘shinda Olimquldan tashqari Mirza Davlat qushbegi, qushfarmonchi Qipchoq, Yusufboy dodxoh, O‘tabiy qushbegi Qipchoq o‘g‘li va boshqa nufuzli kishilar bor edi. Vatan himoyachylari yo‘lga otlanganda nihoyatda qattiq sovuq tushib, ko‘p azob-uqubatlarni yuzaga keltir-di. Bu o‘ta og‘ir sharoitni quyidagi satrlardan ham anglash mumkin: «Shunday qilib, qish ham kirdi. Kundan-kunga havo sovub, qoru yomg‘ir yeg‘ib, yer yaxlab, qorning balandligi otu tuya kukragiga tegadigan bo‘ldi. «Tuf», desangiz muzlaydigan havoda sohibqironning g‘ayrati tushib, lashkar safidan 12 ming yosh yigitni tanlab, ularga Mulla Olimqulni sardor qildi va Turkistondagi kofirlarga qarshi jangga borishlarini buyurdi. Shu vaqt havoning sovuqligidan his va harakat ruhi badandan soqit bo‘lib, nafas tanadan xuddi po‘st tashlaydigan ilonga o‘xshab zo‘rg‘a chiqardi. Ayniqsa, Toshkentdan chiqib Qayraog‘och mavzeiga yetib kelgan kun tunda shunday shamol ko‘tarildiki, Od qavmini yo‘q qiladigan to‘fonga o‘xshardi. (Musulmonlarning) bir necha nafarining oyoq-qo‘lini sovuq urdi, ba’zilarining yuzlari, ko‘zlari muzladi, ba’zi kishilar esa aqldan ozib, safdan chiqdilar. Bir g‘aroyib ahvol yuz berdi. Lashkar tez sur’atlar bilan harakat qilib Chulak mavzeiga keldi. Odamlar manzil qilgan shu joyda kofirlar ham kichik qo‘rg‘on bino etib, bir dasta sarbozlarni himoya uchun qoldirgan ekanlar. Shu qavmdan qariyb 50 kishini o‘ldirib, xotirlarini toza va musaffo qilib Iqon qal’asi oldida qo‘sh urdilar».
Shu ravishda mujohidlar barcha ob-havo va yul azoblarini matonat bilan yengib, g‘alabani qo‘lga kiritdilar. Rus manbalarining ma’lumotiga ko‘ra, mag‘lubiyatga uchratilgan o‘sha rus harbiy qismi Serov boshchiligida Iqon qishlog‘iga to‘rt chaqirim qolgan joyda Olimqul qo‘mondonligidagi vatan himoyachilari tomonidan qurshab olingan ekan. Og‘ir ahvolga tushib qolgan Serovga yordam berish uchun Turkiston shahridan 170 kishi va ikki zambarakdan iborat rus qo‘shini yuborilgan. Ammo ular vatan himoyachilariga duch kelib orqaga qaytishga majbur bo‘lganlar.
Olimqul Serov askarlarini qurshab olgandan keyin taslim bo‘lish va musulmon dinini qabul qilsa, erkinlik berilishini ma’lum qilgan. Serov bu taklifni rad etgandan keyin Muhammad Solih Toshkandiyning yezishicha, vatan himoyachilari «Toshkent akobirlarining maslahatiga ko‘ra, xashak, qamish va tikanli namatga o‘rab va dehqonlarning «qora bo‘yra»sini yasab orqasidan otliqlar hujumga o‘tdilar. Natijada dushman askarlari yarog‘-aslahalarini va boshqa narsalarini tashlab hamda ko‘p kishisini yo‘qotib Turkistonga qochishga ulgurdi».
Iqon jangiga tegishli ma’lumot Avaz Muhammad Attor Xo‘qandiy asarida ham mavjud: «Namozi asr va shom vaqti orasida ketma-ket shunday xabar keldikim, bir necha yuz o‘rus kofirlari dabdaba bilan yaqinlashib kelmoqdalar. Bu xabarni eshitib sohibqironning g‘aflat uyqusi boshidan uchdi. Mardlik g‘ayrati uning hamma payu suyaklarida harakatga kelib, ahli lashkarini qurollantirib, kofirlar yo‘lini to‘sish uchun jo‘nadi. Sarbozlar dushman yo‘lini hamma tomonlama bosib oldilar. Qoru muz otlarning ko‘kragiga tegar, havo sovuqligi esa ifrot qaddiga yetardi. Shu kechani sarbozlar ot ustida o‘tkazdilar, ularning ko‘pchiligini sovuq urdi. Kofirlar esa o‘zlari kavlagan handaklarga kirib, yuz ming ranju azob ila kechani kunduz qildilar… Islom lashkarining g‘oziylari to‘rt tomondagi kofirlarga qarata o‘q yomg‘irini yog‘dirdilar. Yosh pahlavon yigitlar otlariga minib, har tarafga chopib ketdilar, kofirlar esa vahimaga tushib, ularni o‘zlariga yo‘latmasdilar. Shunday qilib, kechgacha jang qilsalar-da, hech bir natijaga erisha olmadilar. Kofirlar tog‘dek mustahkam edilar. Aqlli odamlar o‘z rasmu oyinlariga qarab, maslahat qilib, hiyla yo‘lini tutdilar. Ular bir kecha-kunduzdan keyin har xil narsalar — namat, daraxt shoxlari, qoru muzdan qorabo‘yra yasab, uni oldilariga qo‘yib yumalatib kofirlar mavzeiga yakalnlangdilar. Ularning orqasidan panalab kelgan navkarlar to‘satdan dushmanga hujum qilib, kofirlarni parishon holda nobud etdilar.
Battollardan o‘tgiz-qirq kishi ot va tuyalarni minib, Turkiston sari qochishga tushdi. Mard sarbozlar bundan xabardor bo‘lib, ularga yetib olib, aqlsiz kofirlarni miltiq bilan otib o‘ldirishdi. Ming xil hiyla va nayrang bilan shu qavmdan 3-4 nafari qutulib, Turkiston qal’asiga yetib bordilar».
Iqon jangida 114 kishilik rus askarlari va ofitserlaridan 57 nafari halok bo‘lib, 48 nafari jarohatlandi. Faqat 9 kishigina salomat qoldi, xolos. Vatan himoyachilari ko‘p yarog‘-aslahalarni, shu jumladan, to‘plarni qo‘lga tushirdilar. Ulardan ham ko‘p bahodirlar o‘ldirilgan, lekin aniq ma’lumotlar saqlanmagan.
Sulton Sa’idxon va Olimqul ruslarga sotilgan ayrim iqonlik nufuzli kishilarni o‘limga mahkum etib, uning aholisini o‘zlari bilan Toshkentga ko‘chirtirib olib ketganlar. Shunday qilib, vatan himoyachilari navbatdagi g‘alabani qo‘lga kiritib, shodu xurramlik bilan Sulton Sa’idxon va Olimqul boshchiligida Toshkentga, sungra Qo‘qonga qaytadilar. 1864 yili vatan himoyachilari Chimkent ostonasida, Toshkent va Iqonda dushman ustidan g‘alabaga erishgan bo‘lsalar ham, lekin Avliyoota, Turkiston va Chimkentning qo‘ldan boy berilishi katta yo‘qotish hisoblandi. Rus harbiy sarkardalari, xususan general Chernyayev Toshkent shahrini egallashni asosiy maqsad qilib quydi. Buni yaxshi anglagan Sulton Sa’idxon va Olimqul Qo‘qonda harbiy tayyorgarlik ishlarini qizitib yuboradilar. Avaz Muhammad Attor Xuqandiy guvohlik berishicha, «qariyb olti oy poytaxtda turib, viloyatning har chekkasidan nodir hunarmand ustalarni chaqirib, kechasiyu kunduz nayzayu tig‘ va boshqa urush aslahalari yasaldi. Tez orada 70-80 to‘pi jangiy muhaye qilindi, bir necha ming sakkiz-o‘n qarich keladigan sultoniy miltiq ham yasaldi. Qurol-yarog‘larning adadi ahli hisobga ham ma’lum bo‘lmadi».
O‘z navbatida rus hukumati bosib olingan joylarda o‘z harbiy kuchlari mavqyeini mustahkamlashga qaratilgan choralarni amalga oshirib bordi. 1865 yilning fevral oyida Sirdaryo va Yangi Qo‘qon chiziqlari birlashtirilib, Turkiston viloyati tashkil etildi. Orenburg general-gubernatorligiga bo‘ysundirilgan mazkur viloyatga general Chernyayev harbiy gubernator qilib tayinlandi. Shu ravishda bosib olingan joylarga Rossiya imperiyasining tarkibiy qismi sifatida qaraladigan bo‘ldi. Orenburg, Sibir va Kaspiy tomondan qushimcha harbiy batalonlar va yarog‘aslahalar keltirildi. Shuningdek, artilleriya yanada kuchaytirilib, takomillashtirildi. Batalonlarni 11 taga, kazaklar soni 1700 ga yetkazilib, maxsus artilleriya brigadalari va saper rotalari tashkil qilindi.
to‘liq o‘qish (doc shaklida yuklab olish)
Hamid Ziyoyev
https://shosh.uz/uz/general-chernyayevning-toshkentga-bosqini/