Folklorshunos Jabbor ESHONQUL bilan muloqot
– Millat va jahon folklori namunalari bilan tanishish jarayonida oʻquvchida gʻalati hissiyotlar kechadi. Bamisoli hayotning eng muhim haqiqatlari, muammolari ming yillar ilgari paydo boʻlgan rivoyatlar, afsonalar, dostonlarga jo boʻlgandek tuyuladi. Suhbat avvalida folklorning oʻziga xosligi, uning adabiyotga taʼsiri haqida soʻzlab bersangiz.
– Folklor barcha sanʼatning boshlanishi, sarchashmasi, shu sababli ham boshqa koʻpgina sanʼatlar bilan uygʻunlikka ega, shuning bilan birga hech biriga oʻxshamagan oʻziga xosligi bilan ajralib turuvchi alohida sanʼat turidir. Bu soha oʻz ichiga musiqa, raqs, hunarmandchilik, tasviriy, badiiy va boshqa sanʼatlar bilan bogʻliq tasavvurlarni qamrab oladi. Boshqacha aytsak, ogʻzaki ijod xalqning oʻtmishi, buguni va kelajagini oʻzida ifoda etuvchi, uning taqdiri bilan chambarchas bogʻliq ijodiy jarayondir. Shuning uchun ham allomalarimiz uni el adabiyoti deb atagan. Biror bir xalqning qanday xalq ekanligini bilish uchun dastavval uning folkloriga nazar solish lozim boʻladi.
Xalq ijodi bu chinakam maʼnodagi doimiy oʻzgarish, doimiy harakatdagi sanʼatdir. Yaʼni, xalq ijodi namunalari har galgi ijroda anʼanalarning davomiyligini saqlagan holda muttasil yangilanib, oʻzgarib, mukammallashib boraveradi. Shuning uchun ham xalq ijodi namunalari koʻplab variantlilikka ega. Ana shu variantlilik xalq ogʻzaki ijodining oʻziga xosligini taʼminlab beruvchi eng muhim jihatlardan biridir.
Xalq ogʻzaki ijodi namunasi bor-yoʻgʻi ogʻzaki ijro etilgani uchungina emas, balki ogʻzaki oʻzlashtirilib, ogʻzaki ijro etilib, ogʻzaki tarzda meros qoldirilishi, boshqacha aytganda, har galgi ijro jarayonida qayta yaralishi bilan farqlanib turadi. Folklorshunos olimlar taʼkidlaganidek folklorda qoʻshiq yoʻq, balki qoʻshiqning ijro holati, ijro jarayoni mavjud. Bu fikrni xalq ijodining boshqa janrlariga ham tadbiq etish mumkin.
Gʻurur bilan aytishimiz mumkinki, bizda dunyo folklori namunalari bilan bemalol bellasha oladigan doston, ertak, maqol-matal, qoʻshiq, afsona va rivoyatlarimiz bor. Bugungi kungacha yozib olingan dostonlar sonining oʻzi 400 tadan oshib ketadi. Boshqa janr namunalari variantlari esa koʻplab jildlarni tashkil etadi. Bu rostakamiga chinakam ulkan xazinadir. Bunday bebaho meros hamma xalqqa ham nasib etgan emas. Shunday ulkan ogʻzaki merosga ega xalqning yozma adabiyoti qanday boʻlishini tasavvur qilavering.
Har qanday sanʼatning boshi folklorda degan gap bugun paydo boʻlgan emas. U uzoq yillik hayotiy kuzatish, ilmiy tajribaning hosilasi. Haqiqatdan ham tasviriy, hunarmandchilik, musiqa, raqs, badiiy va hokazo sanʼatlarning avvali-boshi, yuzaga kelishi bevosita xalq ogʻzaki ijodiga, xalqning ilk tasavvur va ishonchlariga borib taqaladi.
Folklorning yozma adabiyotga taʼsiri masalalari Alisher Navoiy zamonida qanday dolzarb ahamiyatga ega boʻlsa, bugun ham xuddi shunday. Alisher Navoiyning barcha asarlarida biz folklorga ijodiy yondoshuvni, milliylikka suyanib, umumbashariy qadriyatlar ulugʻlanganini kuzatamiz. Bu anʼana Navoiy, Bobur zamonidan soʻng Abdulla Qodiriydan to bugungi kunda ijod etayotgan adiblarimizgacha, Choʻlpondan to zamonamiz shoirlarining izlanishlarida ham u yoki bu darajada davom etayapti. Faqat bizda emas, dunyo adabiyotida ham shu hol kuzatilmoqda. Aytish mumkinki, soʻnggi yuz yillikda adabiyotda folklorga qayta yuzlanish davri boshlandi. Joys, Borxes, Markes, Kafka, Kavabata kabi adiblar ijodi buning misolidir. XXI asrda dunyo miflariga qaytadan murojaat, yangicha talqin qilish davri, neomifologizm davri boshlandi.
Folklor har bir ijodkorga oʻz yoʻli, uslubi, oʻzligini, oʻq tomir ildizini topishga yordam beradi.
Lotin Amerikalik ulugʻ adiblardan biri Xorxe Luis Borxes: “Adabiyot mif bilan boshlanib, mif bilan tugaydi”, – deydi. Buni boshqacharoq qilib aytadigan boʻlsak, har qanday sanʼat, jumladan, badiiy soʻz sanʼati ham folklor bilan boshlanib, folklor bilan birga taraqqiy etadi.
– Bilasizmi, men folklorning muazzam janri boʻlmish eposni millat tarixining zerikarli raqamlardan xoli boʻlgan, qiziqarli va zavqli tarixiga oʻxshataman. Baʼzi holatlarda epos millat adabiyoti uchun oʻq ildizlik vazifasini bajaradi. Homerning “Iliada”si, Firdavsiyning “Shohnoma”si, Shota Rustavelining “Yoʻlbars terisini yopingan pahlavon”i, hindlarning “Maxabxorat” hamda “Ramayana” eposlarini shu toifaga mansub, deyish mumkin. Bu muazzam asarlar oʻzi mansub millatning tarixidan tortib kelajak orzularigacha qamrab olgan. Ayting-chi, davrimizning muhim mavzularidan boʻlgan milliy qadriyatlarni asrash borasida eposga qanchalik suyanish mumkin?
– Folklor va tarix chindan ham dolzarb mavzu. Zero, epos, yaʼni ogʻzaki ijod namunasi boʻlgan dostonlar shunchaki badiiy asar emas, balki xalqning tarixi, madaniyati, urf-odat va anʼanalari, tafakkur tarzini oʻzida mujassam etgan milliy qomus hamdir.
Birgina “Alpomish” dostonini olib qaraylik. Mazkur doston nafaqat oʻzbek, balki dunyo dostonchiligida alohida mavqega ega, tarixiy asoslari qadimiy, badiiy jihatdan yuksak epik ijod namunasi hisoblanadi.
Bu doston koʻp va xoʻp oʻrganildi. Biroq hali bu dostonning jahon folklorshunosligidagi oʻrni, mifologik asoslari, badiiy qatlamlari takror va takror oʻrganilishni talab etadi.
Dostonning boshlamasidagi ilk jumlaga eʼtibor beraylik. Doston: “Burungi oʻtgan zamonda, oʻn olti urugʻ Qoʻngʻirot elida Dobonbiy degan oʻtdi. Dobonbiydan Alpinbiy degan oʻgʻil farzand paydo boʻldi. Alpinbiydan tagʻi ikki oʻgʻil paydo boʻldi: kattakonining otini Boyboʻri qoʻydi, kichkinasining otini Boysari qoʻydi. Boyboʻri bilan Boysari – ikkovi katta boʻldi. Boysari boy edi, Boyboʻri esa shoy edi, bul ikkovi ham farzandsiz boʻldi”. – deb boshlanadi.
“Burungi oʻtgan zamon” bu mifologik tushunchaga koʻra ibtidoning boshlanishi, xaosning kosmosga aylanishidir. Shuning uchun ertaklarimiz ham “Bir bor ekan, bir yoʻq ekan, burun oʻtgan zamonda”, deb boshlanadi. Siz aytganday, bu har qanday millatning raqamlardan xoli, sof, badiiy tarixidir. Gap bu yerda noreallik, hayotiy asosga ega boʻlmagan badiiy toʻqima haqida ketmayapti. Balki yarmi afsona, yarmi haqiqat, mifologik qobiqqa oʻralgan oʻtmish, tarix haqida hikoya qilayapti. Ertakdan farqli oʻlaroq dostonni ijro etuvchi baxshi ham, tinglovchi ham undagi voqealar chin haqiqat ekaniga ishonadi. Qolaversa, doston ajdodlarning muqaddas xotirasi, shonli tarixi haqida. Bu shonli voqealar bir necha avlodlar tomonidan kuylanib kelingan, avlodlarga yetkazilgan va ijro etilayotgan zamonda ham davom etmoqda.
“Oʻn olti urugʻ Qoʻngʻirot eli” yuqoridagi oʻtmish tarixiga yanada hayotiylik bagʻishlaydi. Bu tarix maʼlum bir urugʻ, ayni bir paytda butun boshli elat oʻtmishi bilan aloqador ekanini urgʻulamoqda.
“Dobonbiy” soʻzi dovon, yuksaklik maʼnosida keladi. Bu ism shunchaki tanlanmagan. Hayotda katta ishlarni amalga oshirgan, yuksak marralarga erishgan qahramonning ramziy timsoliy obrazidir. Dostonda bu obraz chizgilari goʻyo mukammal emasdek, doston boshlamasida eslanib, keyin unutilib ketadigan ismdek tuyuladi. Biroq, bu obrazga keyingi jumlalar, keyingi voqealar oydinlik kiritadi. Alpinbiydek Alpning dunyoga kelishi oʻz-oʻzidan boʻlmagan. Unga Dobonbiy chekkan zahmat, erishgan donishmandlik sabab boʻlgan.
Boyboʻri bilan Boysari ismlaridagi “Boy” old qoʻshimchasi ularning shajarasi kimlardan ekanini koʻrsatib turibdi. Biroq eʼtibor qilsak, Dobonbiy, Alpinbiy sanalib, keyin ikki juft ism sanalayapti. Bu bejizgami?
Folklorda egizaklar tushunchasi mavjud. Har ikkala ism ana shu egizaklar haqidagi tushunchaning maʼlum darajadagi badiiy talqinidir. Odatda egizaklar haqidagi mifologik tasavvurda egizaklarning biri katta, ikkinchisi kichik boʻladi. Ona urugʻchilik bilan bogʻliq tasavvurlar ustivor qonuniyat kashf etilayotgan davrda urgʻu koʻproq kenjaga berilib, koʻp holatlarda bevosita ona bilan bogʻlanadi. “Kenja botir”, “Uchinchi oʻgʻil” kabi ertaklar, “Alibek bilan Bolibek” dostonlari buning yorqin misolidir.
Faqat bu yerda urgʻu Boysariga emas, aksincha Boyboʻriga qaratilgan. Alpomishning ham Boyboʻrining farzandi ekani bejizga emas. Demak, bu dostonda ota urugʻchilik bilan bogʻliq tasavvurlar boʻy koʻrsata boshlaganidan dalolat beradi. Biroq dostonning boshqa, jumladan, Barchin, Qaldirgʻoch, Surxayil kampir, Tovka oyim obrazlari talqini shuni koʻrsatadiki, dostonda ona urugʻchiligi bilan bogʻliq tasavvurlar ham hali barqaror turibdi.
Alp – qahramon tugʻilishidan oldin ota-onasining farzandsizligi aslida ramziy maʼnoga ega boʻlib, gap bu yerda saltanatni mustahkamlaydigan, parokanda elni yana birlashtiradigan yangi avlod – Alpning tugʻilishi haqidadir.
“Alpomish” dostonida millatning boʻlinishi, parokandaligi Boysarining qalmoq eliga koʻchishi orqali ifodalanadi. Zero, turkiy xalqlar tarixning maʼlum bir davrlarida ulkan saltanat, hokimiyat va cheksiz hukmronlikka ega boʻlgan. Oʻzaro boʻlinishlar, urushlar va boshqa sabablar tufayli bu buyuk saltanatga putur yetgan. Soʻngra xalqni, millatni birlashtira olgan Alpomishga oʻxshash yangi avlod – Alplar tugʻilib, turkiy xalqlarning tarix sahnasidagi oldingi yuksak mavqeyi yana qoʻlga kiritilgan. Xuddi shu voqealarning badiiy ifodasi “Alpomish”ning asl mohiyatini tashkil etadi.
Eʼtibor qilsak, “Alpomish”da Alpinbiydan qolgan, koʻlda zang bosib yotgan kamonni faqat Hakimbek ota oladi. Alplik kamonining koʻlda zang bosib yotishi undan oldingi avlod oʻz vazifasini oxirigacha bajara olmaganidan dalolat beradi. Bunday vazifani yangi avlod – Alplargina oxiriga yetkazadi.
Epik ijoddagi alplik tizimiga turlicha yondoshuv mavjud. Xorijlik olimlar Lord Raglen, Karl Rayxl, Ojal Oʻgʻzular oʻz tadqiqotlarida “Qahramonlik qolipi”, oʻzbek folklorshunoslari esa “alplik tizimi” degan atamani ishlatadi. Yaʼni folklordagi qahramon shunchaki qahramon emas, balki uning jasorati, mardligi, qahramonligini boʻrttirib turadigan jihatlar mavjud. Bu jihatlar dostonlarda epik qolip shaklida keladi. Yaʼni qahramonlar maʼlum bir tizimga amal qilishadi. Bunday misollarni yana koʻplab keltirish mumkin.
Dostonning ilk jumlasidayoq ajdodlarimizning shonli oʻtmishi bilan bogʻliq tasavvurlar mustahkam oʻrin olgan. Demak, mazkur holat dostonning mifologik qatlami, yuzaga kelish davriga ham maʼlum darajada aniqliklar kiritadi. Boshqacha aytadigan boʻlsak, xalqning koʻp ming yillik tarixi, tafakkur tarzi haqida juda boy va qimmatli maʼlumotlar beradi.
Savolning ikkinchi qismiga kelsak, biz bugun milliy qadriyatlarimizni, anʼanalarimizni xalq ogʻzaki ijodisiz tasavvur eta olmaymiz. Folklor milliy anʼanalarimizning oʻzagini tashkil etadi. Bu anʼana va qadriyatlar birinchi navbatda ogʻzaki ijodda kuylanib, ulugʻlanib kelingan. Faktlarga murojaat qilaylik: hech bir eposda xalqimizning maishiy hayoti, milliy qadriyat va urf-odatlari “Alpomish” dostonichalik keng koʻlamda oʻzining badiiy ifodasini topmagan. Farzandning tugʻilishidan oldin ovga chiqmoq, suyunchi olmoq, farzandning tugʻilishi, farzandga ism qoʻymoq, etagiga solmoq, beshik toʻy, toʻy maslahati, jarchi qoʻymoq, chufurron toʻy, toʻyona bermoq, atashtirib beshikkerti qilmoq, ikkinchi ism qoʻymoq, atashtirib roʻmol oʻramoq, qalliqqa bormoq, sovchi qoʻymoq, shartlashish (kurash, koʻpkari, poyga) kuyov navkar, toʻqqiz tovoq, kuyov tovoq, oʻtni aylanmoq, qiz yashirdi, vakil ota, vakilini bermoq, chimildiq tutmoq, it irillar, oyna koʻrsatar, soch siypatar, qoʻl ushlatar, kuyov uloq, yuz ochdi, baqan tashlamoq, solim bermoq, oʻlan aytmoq, yor-yor, kelin salom kabi turli xil odat va marosimlarning “Alpomish” eposidan joy olishi muhim ahamiyatga ega. Bu mavzu alohida tadqiqotni talab etadi.
Shuni aytib oʻtish kerakki, eposda marosim hech qachon batafsil tasvirlanmaydi, balki uning muhim nuqtalari oʻz aksini topgan boʻladi. Eng eʼtiborli jihati, marosim epos tizimida syujetni yuzaga keltirib, epik xarakter kasb etadi. “Alpomish” dostonidagi Hakimbekka ikkinchi ism berilishi bilan bogʻliq halqa olib tashlansa, doston mazmuniga jiddiy putur yetadi. Demak, marosim, milliy qadriyat va urf-odatlar maʼlum maʼnoda epos syujet halqasining yuzaga kelishiga zamin boʻlishi bilan birga bevosita estetik funksiya bajarib keladi.
Jeyms Joys yarmi hazil, yarmi chin aralash mabodo Dublin shahri yer yuzidan yoʻqolib ketsa, mening “Uliss” romanimga qarab uni qayta tiklash mumkin, degan gapni aytgan. Xuddi shunday bizda qadimiy urf-odat va aʼanalarimizning unutilgan uzvlarini “Alpomish”ga oʻxshash epos matniga qarab tiklab olish imkoniyati mavjud.
Bunday misollarni yana koʻplab keltirishimiz mumkin. Navroʻz bayrami xalqimiz hayotida nechogʻlik muhim oʻrin tutishini oʻzingiz yaxshi bilasiz. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin bu bayram tamomila yangicha mazmun va mohiyat kasb etdi. Har gal uni nishonlaganimizda qadimda unut boʻlgan qaysidir uzvi qayta tiklanib, yangicha talqin etilganiga guvoh boʻlamiz. Ana shu uzvlarning qayta tiklanishiga xalq ijodi namunalari – doston, ertak, qoʻshiq, maqol-matallar, xalq oʻyinlari asos boʻlayotganligi hech kimga sir emas.
– Xalq dostonlari bir qarashda insonning insonga muhabbatidan oʻsib chiqqandek tuyulsa-da, uning zamirida daho ijodkorning oʻz xalqiga yoki xalqning oʻz qadriyatlariga boʻlgan sadoqati, hurmati mujassam. Zamon evrilishlari, insonlarning fikrlash tarzidagi oʻzgarishlar xalq dostonlariga taʼsir koʻrsatishi mumkinmi?
– Toʻgʻri aytasiz, xalq dostonlari eng avvalo oila totuvligi, ishq-muhabbat, yorga sadoqat, shaxs tarbiyasi, yurtga muhabbat haqidadir. Dostonlarda ishq-muhabbat, insoniy munosabatlar, oila mavzui muhim oʻrin tutadi. “Alpomish” dostonida bir oila tarixi asosida butun bir urugʻning, millatning tarixi hikoya qilinadi. Turli xil sabablar tufayli parchalanib ketgan millat ogʻir sinovlardan soʻng yana qayta birlashishi, oila baxti, millatning, yurtning or-nomusi, shonu shavkati uchun kurash qahramonlik eposining bosh gʻoyasini tashkil etadi.
Maʼlumki, shoʻro tuzumi davrida bizga Sharqda hamisha ayollarni tutqunlikda saqlab kelishgan, ularning oilada ham, jamiyatda ham hech qanday oʻrni boʻlmagan va hokazo deya uqtirib kelishdi. Arxeologik topilmalar, qadimgi bitiklar, xalq dostonlari esa buning aksini urgʻulaydi.
Yevropada etrusklar madaniyati ustida ish olib borgan olimlar qiziq bir faktga duch kelishadi. Hali Gʻarbda demokratiya degan tushuncha boʻlmagan, ayollar hech qanday huquqqa ega boʻlmay, uyda erlarining quli boʻlib turgan bir paytda, gʻarbliklar nazdida Yevropaga begona va yovvoyi xalq deb hisoblangan etrusklarning saroylaridagi koʻplab qadimiy devorlarda yuksak mavqega ega boʻlgan ayol suratlari tasvirlangan. Bu suratlarni tahlil qilgan arxeolog va tarixchilar etrusk madaniyatida ayolning oʻrni oilada ham, jamiyatda ham erkaklar bilan baravar boʻlgan, koʻpgina davlat ishlarini bevosita ayollar boshqargan degan xulosaga kelishgan. Garchand bahsli boʻlsada, etrusklarning kelib chiqishini, Yevropaga borib qolishini turkiy xalqlar tarixi bilan bogʻlashadi.
Yurtimizda topilgan arxeologik topilmalarda ham aynan ayol tasvirlangan sanamlar koʻplab uchraydi. Xalqimizning kuy-qoʻshigʻi, maqol-matali, alqovida ayol nechogʻlik ulugʻlanganini kim bilmaydi deysiz? “Alpomish” dostonining bir oʻrnida Barchin:
– Xotin boʻlmasmikan erning vaziri, – deydi.
Bir qarashda baxshining shunchaki badihagoʻyligidek koʻringan ushbu bir misra, xalqimizning tafakkuridagi evrilishlarga oydinlik kiritadi. Qadimgi bitiklarda ham “xotun” soʻziga alohida urgʻu beriladi, hurmat va izzat bilan tilga olinadi:
“Otam Hoqon oʻlganda, inim Kultegin yetti yoshida Umayday onam xotun baxtiga, inim Kultegin er degan nom topdi” yoxud “Otam Eltarish hoqonni, onam El bilga xotunni Tangri oʻz martabasida tutib, yuqori koʻtargan ekan”, deyiladi Kultegin bitigida.
Eʼtibor qilsak, bitikda ham, dostonlarimizda ham ona (ayol) va xotun soʻzlari yonma-yon qoʻllaniladi.
Xotun soʻzi turkiy xalqlar eposida bir titul, bir unvon maʼnosida keladiki, shuning uchun u hamisha “alp”, “bek”, “xon”, “toʻra” kabi soʻzlar bilan baravar qoʻllaniladi. Bu esa “xotun” oddiy bir kalima emas, yuksak bir unvon, ulkan martabani ifodalashidan darak beradi.
Xalq dostonlari asrlar davomida avloddan-avlodlarga meros qolib kelayotgan sanʼat. Uning qat-qatida ibtidoiy davrlar bilan bir qatorda, animistik, shomonlik, islom madaniyati va shuning bilan bir qatorda doston ijro etilayotgan davrdagi tasavvurlar ham qorishiq holda kelishini kuzatamiz. Dostonlarimiz shu darajada serqatlamki, unda tarixning istagan bir davriga oid u yoki bu maʼlumotlarga duch kelasiz. Siz aytganingizday zamon evrilishlari, xalqimizning tafakkur tarzidagi oʻzgarishlar bosqichma-bosqich, betakror metafora va timsollarda oʻzining badiiy ifodasini topganligini koʻrishimiz mumkin.
– Maʼlumki, qadimiy afsona va rivoyatlar necha zamonlardan beri ijod ahli uchun tengsiz ilhom manbai boʻlib keladi. Birgina yunon afsonalarini olaylik. Buyuk Homerning “Iliada” va “Odisseya” dostonlariga asos boʻlgan mazkur afsonalar ayni paytda Evripid, Sofokl hamda Esxil singari olamshumul fojianavislarning benazir asarlariga mavzu bergan. Umuman olganda, dunyo adabiyoti, sanʼati va falsafasi rivoji dunyo mifologiyasi bilan chambarchas bogʻliq. Shunday emasmi?
– Bizga maʼlumki, sanʼat va mifning tili bitta – ramzlarga asoslanadi. Har ikkalasini ham ramzlarni sharhlab oʻrganish mumkin.
Momoqaldiroqni nayza deya tushunish bu miflarni yaratgan ibtidoiy ajdodlarimiz uchun tashbeh emas, shunday tushunilgan, qabul qilingan. Xalq ogʻzaki ijodini tadqiq etuvchi bunday metod miflarni, ramzlarni sharhlashni inson ruhiyatini tadqiq qilish bilan birga qoʻsha oldi. Garchi ushbu metod yagona boʻlsa-da, miflardagi ramzlarni sharhlashda har xil qarashlar dunyoga keldi.
Mif – insonning faqat oʻtmishi, ajdodlarning xayolparastligi emas, balki ularning kayfiyati va oʻzi anglab yetmagan, biroq miyada singib yotgan kechinma va taassurotlaridir. Mifga ajdodlarning joʻn xomxayollari yoki choʻpchaklari sifatida emas, inson ruhiyatining inʼikosi sifatida qarash zarur, shu sababli ham mif oʻtmish sadosi emas, u kecha, bugun va ertaning mujassami, inson ruhiyatining manzarasidir. Mif odam bilan birga yashaydi, odam yashar ekan u oʻzicha mif yaratadi. Biroq hamma ham oʻz miyasi yaratgan mifni “oʻqiyvermaydi”.
Amerikalik olim Erix Fromm hamma bilishi shart boʻlgan umumiy til – ramzlar tili mif, umuman badiiyatni sharhlashda eng zarur va yagona vositalardan biridir, deya taʼkidlaydi.
Bugun ibtidoiy davr deb baho beriladigan paytlarda ajdodlarimiz bizga qaraganda yuz karra shoirroq boʻlganlar. Minglab yillar avval ajdodlarimizning tafakkur tarzi “poetik mushohada” tarzida edi: ular hayotlari va tabiatdagi har bir narsani tasavvur qilgan tushunchalarining ramzi sifatida qabul qilardilar. U paytlar osmon, suv, koʻkat, quyosh, oy, yorugʻlik va zulmatning joni bor deb tushunilgan; kunduz oʻrnini tun egallarkan, ezgulik va yovuzlik kurashi ketayapti deb oʻylashgan.
Adabiyotda mifologik tasvirga ehtiyoj hech qaysi zamonda pasaymagan. Alisher Navoiy asarlarining asosi mifga qurilgan. Buyuk shoir mifga oʻz gʻoyalarini, inson haqidagi tadqiqot va taʼlimotini singdirdi.
Mif va adabiyot mavzusi yozma ijod paydo boʻlgandan buyon faylasuflar, olimlar, shoirlarning eng qizgʻin munozara maydoni boʻlib kelgan. Mifning adabiyotga taʼsirini aniqlovchi, tahlil qiluvchi turli-tuman oqimlar paydo boʻldi; bu oqimlarning bir qismi adabiyotni real hayotga, real tasavvurlarga yaqinlashtirish, undan mifologik tasavvurlarni surib chiqarish tarafdori boʻlsa, bir qismi adabiyotni mifga yaqinlashtirish masalasini koʻtardilar. Insoniyat aqli mifdan, mifologik olamdan, ajdodlarning ilk xayoliy dunyosidan qanchalik uzoqlashib va taraqqiyot zinalaridan koʻtarilgan sayin bu mavzu yana ham qizgʻinroq tus oldi. Yuksak texnika taraqqiyoti asri boʻlgan XX asrda ham fizika va ximiyaning yutuqlariga qaramay mifologiya yana adabiyotning asosiy mavzusiga aylandi. Dunyo adabiyotining durdonalari hisoblangan “Ulis”, “Yolgʻizlikning yuz yili”, “Qoʻrgʻon”, “Yusuf va uning birodarlari”, “Pedro Paramo”, “Gʻazab va Shovqin” kabi asarlar buni tasdiqlaydi. XVIII-XIX asrdagi tanqidiy, romantik realizmlarni oʻzlashtirgan, insonni oʻrganishda oʻzigacha boʻlgan boy tajribadan unumli foydalangan XX asr adabiyoti inson dunyosi va ruhiyatini tahlil qilar ekan, yaʼni u oʻzigacha boʻlgan adabiyotlardan ham koʻra inson ruhiyati va qalbiga koʻproq yaqinlashar, uni tadqiq etar ekan, ana shu ruhiyat va qalbda ilk insonlar dunyosi kabi mifologik timsollarga duch keldi. Shundagina mifni faqat ifoda usuli, badiiylashtirish vositasi sifatida emas, balki insonni tahlil va tadqiq qiluvchi poetik til sifatida qabul qilish boshlandi. Shu sababli bugun mif va adabiyot aloqasi haqida gap ketganda, bu aloqani faqat syujetlashtirish va tasvir usuli, badiiylik vositasi sifatida emas, inson ruhiyatini aks ettiruvchi poetik til sifatidagi oʻrniga katta ahamiyat berish kerak. Zero, Tomas Mann, Frans Kafka, Joys kabi adiblar asarlarida biz ilgari koʻnikkan parallel mifik syujetlar emas, balki ichki va tashqi olamdagi mifologik jarayon modelining yaratilishiga urgʻu berilgan.
Umuman, XX asr adabiyoti mifologiyaga yangi munosabatni shakllantirdi. Bu mifologiyani tushunish uchun mifologiyani talqin qilishda yangi nazariyani yaratgan psixoanalitiklarning inson va ijod jarayonlari haqidagi qarashlarining oʻziyoq mifologiyani adabiyotga, sanʼatga yaqinlashtiradi.
Shu sababli ham bizning asrimizda adabiyotda miflar maʼlum maʼnoda yangilandi va inson ruhiyatiga kirib borilgan, uning ong qatlamlari kashf etilgan, adabiyot haqiqiy insonshunoslikka aylangan sayin sivilizatsiya yangi bir choʻpchak deb qaragan mifga ehtiyoj shunchalik kuchaydi.
Mif, aytish mumkinki, badiiy ijodda uslub imkoniyatlarini kengaytirdi, poetik mushohadaga erkinlik berdi, uni falsafiy koʻlam bilan toʻldirdi. Maʼlumki, mif olamning yaralishi, xaosning kosmosga aylanishi, tartibsizliklarga tartib berilishi, umuman, dunyo va insonning yaratilishi haqidagi tasavvurlar yigʻindisidir. Xoʻsh, bu tasavvurlarning poetik tasavvurga, asar poetikasiga qanday aloqasi bor?! Bu shu bilan ifodalanadiki, asarda ham mifdagi dunyo kabi yozuvchi dunyosi yaraladi; yaʼni keng olam haqida asarda faqat shu yozuvchiga xos maʼlum gʻoya singdirilgan va shu gʻoya ifoda etilgan dunyo yaraladi. Ana shu kichik olam yozuvchining katta olam haqidagi mifologik mushohadasining mahsuli oʻlaroq paydo boʻladi. Mifni shunchaki qaytarish, bayon qilish – bu hali ijod emas. Gʻarbda ham ilgʻor adabiyot tugʻilishidan ilgari miflarni shunchaki qaytarib yoki ozgina oʻzgartirishlar kiritib, mifologik ruhdagi asarlar eʼlon qilgan yozuvchilar koʻp boʻlgan, biroq bu yuksak badiiy adabiyotning ilk bosqichi edi. Uning yuqori bosqichi yozuvchi asarida, u yaratgan dunyo modelida aks etadi. Qadimgi odamning dunyoning yaralishi, ilohiyot, atrofni oʻrab turgan kuchlarning taʼsirida tugʻilgan tasavvuri bilan yozuvchi yaratgan dunyo tasavvuri oʻrtasidagi mantiqiy bogʻliqlik mifologiyani poetikaga aylantirishdagi eng muhim jihatdir. Miflar insonning koinotdagi oʻrniga maʼlum maʼnoda javob bergan, javob topgan. Adabiyot esa haligacha bu masalaga tugal oydinlik kiritganicha yoʻq. Bugungi adabiyot ham insonning oʻrnini va vazifasini(missiyasini) aniqlashga urinar ekan, tabiiy ravishda miflar bilan uygʻunlashadi va mifologik tafakkur qonuniyatlariga amal qiladi.
– Har qanday afsona zamiriga (u qaysi millatga tegishli ekanligidan qatʼi nazar) muhim hayotiy mazmun yashiringan boʻladi. Shu bois adabiy faoliyati davomida ularga murojaat etgan ijodkor kam boʻlgani yoʻq. Chingiz Aytmatov ijodi buning yaqqol isbotidir. Adibning “Asrga tatigulik kun” romanidagi manqurt oʻgʻil afsonasi, Raymali oqin va Begimoy haqidagi rivoyat, “Oq kema”qissasidagi Shoxdor ona bugʻu rivoyati yoki “Sohil boʻylab chopayotgan olapar” qissasidagi suv parilari, shamollar egasi haqidagi afsonalar oʻquvchini shu asarlarga maftun qilib qoʻyadi. Zamonaviy adabiyotimiz namunalari orasida ham shunga oʻxshash, folklor va adabiyot oʻzaro sintezlashgan asarlarni kuzatganmisiz?
– Siz aytayotgandek adabiyotdagi sintezlashuv jarayoni hech bir davrda toʻxtagan emas, hali yuqorida taʼkidlaganimdek, u bir davrda chuqur yoki yuzaki, past yoxud baland boʻlishi mumkin xolos. Bugungi sheʼriyatda ham, nasrda ham biz bu oʻzgarishlarni, ijodiy oʻzlashtirishlarni koʻrib turibmiz. Bu jarayon, albatta, har bir ijodkorda oʻz imkoniyati, qobiliyatiga yarasha amalga oshirilmoqda.
Nazarimda har qanday ijodkor, hatto folklor haqida tushunchaga ega emasman deb oʻylagan taqdirida ham ongi, shuurida folkloriy anʼanalar yashaydi. Oʻz ijodi davomida ayrimlari bilib, ayrimlari bilmay ham shu anʼanalarga suyanadi. Yaʼni badiiy ijod jarayonini biz folklordan ayro holda tasavvur eta olmaymiz.
Shu oʻrinda men bir narsani aytib oʻtishni istardim. Haqiqatdan ham Chingiz Aytmatovning “Oq kema”, “Asrga tatigulik kun” kabi asarlarini hammamiz sevib oʻqiymiz. Ayniqsa, “Oq kema” eng yuksak maqomdagi badiiy asar bilan bemalol bellasha oladigan, dunyo adabiyotining eng nodir durdonalaridan biridir. Men har gal bu asarni oʻqiganimda, yozuvchining mahoratiga tan beraman. Qirgʻiz xalqi tarixi, tafakkuri, taqdiri bilan bogʻliq asotirlarga shu darajada chiroyli sayqal berilganki, undagi har bir jumla, har bir timsol sizning ruhiyatingizga taʼsir etmay qolmaydi. Biroq yozuvchi keyingi asarlarida oʻz xalqining emas, balki boshqa xalqlarning miflariga badiiy sayqal berishga urindi. Ammo keyingi urinishlari (bu albatta mening shaxsiy kuzatishim) oldingiday muvaffaqiyat olib kelmadi. Buning sabablari koʻp, lekin eng muhimlaridan biri shuki, ijodkor qaysi xalqning vakili boʻlsa, uning ruhiyatida, shuurida, tafakkurida, boshqacha aytadigan boʻlsak, ong osti kechinmalarida oʻsha xalqning urf-odat, anʼana, qadriyatlari, badiiy timsollari tayyor kodlar shaklida turgan boʻladi. Chunki u oʻsha muhitda oʻsgan, tarbiya olgan, shu tilda tili chiqqan, “gʻayb olami” bilan ham shu tilda “gaplasha” oladi. Oʻz muhitingizdan uzoqlashsangiz, bilingki, sizni koʻk bilan koʻrinmas iplar bilan bogʻlab turuvchi makondan uzoqlashgan boʻlasiz. Keyin ming urinmang, siz uni qaytib topmaysiz, boshqa begona muhit esa sizni baribir oʻzidan itarib turaveradi. Ijodkorlik oʻsha yoʻqotilgan, boy berilgan, yashiringan, boshqalar koʻrolmagan kodlarni – milliy timsollarni topish va bugun uchun hikmatga aylantira olishda koʻrinadi. Ijodkor qanday janrda ijod qilishidan qatʼiy nazar, u qaysi zaminda, qanda maʼnaviy makonda turganini, nimadan ruhiy quvvat olayotganini, tepib turgan yurak qoni qanday ajdodlarga borib tutashishini unutishga aslo haqqi yoʻq.
– Inson kelajakka intilib yashar ekan, hayot intihosi haqidagi oʻylar uni goh oshkora, koʻp hollarda esa pinhona mushohadaga undaydi. Shubhasiz, inson uchun intihodan koʻra ibtido sirliroq. Shuning uchun fan-texnika olamidagi olamshumul kashfiyotni osongina “hazm qilamiz”-u, afsonaviy Herakl, Yason, Axilles yoki Ali bobo va qirq qaroqchi haqidagi filmlarni hayrat bilan koʻramiz. Oʻrni kelganda, milliy folklor targʻiboti haqida… Oʻzbek xalq folklorida yunon yoki rim afsonalaridan qolishmaydigan, aksincha, ulardan bir qadar ustun turadigan afsona, rivoyatlar bisyor. Lekin ularni jahonga olib chiqish u yoqda tursin, oʻz xalqimizga ham tuzukroq tanishtira olmayotgandekmiz…
– Bu oʻrinda men sizning fikrlaringizga qoʻshila olmayman. Milliy folklor targʻiboti borasida hech ham noliydigan joyimiz yoʻq, ayniqsa, oʻzbek folklorini dunyoga tanitish borasida. “Alpomish” dostonining oʻzi mustaqillikdan keyin rus, ingliz, nemis, turk, uygʻur tillariga tarjima qilindi, Germaniya, Turkiya, Xitoy, Finlandiyada nashr etildi. Anqarada oʻndan oshiq oʻzbek dostonlari oʻzbek va turk tillarida chop etildi, yana qirqqa yaqin doston nashr jarayonini kutmoqda. U yerda oʻzbek ertak, doston, afsona va rivoyat, qoʻshiq, maqol-matallari borasidagi hamkorlikdagi izlanishlar davom etmoqda. Bu tadqiqotlar chop etilib, ilm ahlining eʼtirof va havasiga sabab boʻlayapti. Oʻzbek folklorshunoslari dunyoning koʻplab mamlakatlarida anjumanlarda ishtirok etib, dolzarb mavzularda maʼruzalar oʻqib kelmoqda. Kechagina biz biror-bir xorijlik olim bilan tanishishni oʻzimizga sharaf deb bilgan boʻlsak, bugun xorijlik mutaxassislar oʻzbek folklorshunoslarining ilmiy qarashlariga suyanib tadqiqotlar olib borayapti, ularning fikri bilan hisoblashishga majbur boʻlayapti. Folklor asarlari asosida multfilm, kinolar ishlanayapti, muntazam telekoʻrsatuvlar tashkil etilgan.
“Oʻzbek folklori yodgorliklari”ning yuz jildligini chop etish borasidagi ishlar allaqachon boshlab yuborilgan. Bu ulkan merosning yaxlit holda chop etilishi, oʻylaymanki, respublikamiz maʼnaviy hayotida erishilayotgan eng ulkan yutuqlardan biri boʻladi. Toʻgʻri, hali qilinadigan ishlar koʻp. Biroq bunga asta-sekinlik bilan erishiladi. Har ishning oʻz vaqti-soati bor.
– XXI asr farzandlariga “Alpomish” yoki “Goʻroʻgʻli”ni oʻqitish metodlari haqida nimalar deya olasiz? Kezi kelganda ertak oʻqimaydigan bolalarda dostonga qanday muhabbat uygʻotish mumkin?
– Javobni savolning keyingi qismidan boshlasak. Mening nazarimda aybni bolalardan emas, kattalarning oʻzlaridan izlash kerak. Agar kattalarning oʻzi ertaklardan uzoqlashmagan boʻlsa, bolalarning kelajagidan xavotirlanishga oʻrin yoʻq: olmaning tagiga baribir olma tushadi. Ot aylanib yana qozigʻini topadi. Gap faqat oʻsha qoqilgan qoziqning nechogʻlik mustahkamligida.
Kitobning qanday shaklda oʻqilishi emas, balki uni oʻqishga, oʻrganishga boʻlgan ehtiyojning mavjudligi muhim. Bir paytlar hamma narsa ogʻzaki tarzda boʻlgan. Yuqorida aytganimday, ertak ham, doston va qoʻshiqlar ham ogʻzaki tarzda ijro etilgan. Ogʻzaki ijod namunalarining nashr etilishi oʻz vaqtida bu sanʼatni tamoman soʻndiradi deb qaralgan. Biroq kitob holida chop etish jarayoni qaysidir darajada xalq ijodining yanada ommalashishiga, yashab qolishiga ham xizmat qilmoqda.
Bugungi zamonning shiddati tez, shunga yarasha talab va imkoniyatlar ham kengaymoqda. Bugun farzandlarimiz oʻz hayotlarini zamonaviy texnologiyalarsiz tasavvur qila olmayotgan ekan, ularning talablarini ham inobatga olishimiz zarur boʻladi. Qani edi yuzlab ertaklarimiz, oʻnlab dostonlarimiz asosida ishlangan multfilm, kinolar, kompyuter va uyali telefon oʻyinlari, elektron dasturlar ishlab chiqilsa! Xalq oʻyinlaridan tortib, epos ijrosigacha barcha ogʻzaki ijro jarayonining audio, video tasvirlarini istagan doʻkondan xarid qilish imkoniyati boʻlsa! Bu bugun ehtimol bir oz xom xayolga oʻxshab tuyular, biroq albatta, shunga kelamiz. Chunki xalq boʻlishning, buyuk boʻlishning, globallashuvning shafqatsiz talotumida oʻz ismi va ruhi bilan yashab qolishning talabi shu. Buning uchun bizga hamisha folklor yordamga keladi, folklor qutqaradi.
“Alpomish”, “Goʻroʻgʻli” kabi xalq dostonlarini oʻqitish masalasiga kelsak, bir tomondan erishgan va erishayotgan yutuqlardan faqat quvonish mumkin, boshqa tomondan olganda biz hali ham dostonlarni choʻpchaklar sifatida talqin qilishda, shunday saboq berishda davom etayapmiz. Usulni va uslubni yangilash kerak, folklordan choʻpchak emas, fikr va hikmat izlash kerak. Chunki u azal va abad haqidagi eng buyuk hikmatdir.
– Koʻp yillardan beri “folklor” deb atalmish begʻubor, zavqli, sirli olamda umrguzaronlik qilasiz. Suhbat yakunida jurnalxonlarga shu olamda erishganlaringiz haqida gapirib bersangiz.
– Bolaligimda qachondir kelib folklorchi boʻlaman, deb orzu qilmaganman. Hayotdagi oddiy tasodif, ustozlarning eʼtibori va mehri tufayli shu tomonga yuz burdim. Biroq endi oʻylayapmanki, xalq ijodi tomon yuzlanish tasodifiy boʻlmagan, bu taqdir boʻlgan. Otam diniy bilimga ega boʻlish bilan bir qatorda doʻmbirani yaxshi chertardi. Momom topishmoq, maqol-matallarni, onam esa xalq qoʻshiqlarining koʻpini yoddan bilardi. Men oʻsgan qishloqda bironta toʻy-hasham baxshilarning ishtirokisiz oʻtmasdi. Tandirda yopilgan nondan tortib, uydagi har bir jihoz, ularning rangi, bezagi aslida folklor bilan bogʻliq boʻlgan. Biz mohiyatini anglamagan boʻlsak ham folklor ichida yashardik, u bilan nafas olardik, dunyoni uning koʻzi bilan koʻrardik. Biz shunday muhitda oʻsdik. Deylik, xorijliklar yuzlab kitoblarni titkilab anglaydigan narsalar bizga bolalikdan tanish, tushunarli, taʼbir joiz boʻlsa qonimizga singdirilgan edi. Men buni endi-endi anglayapman.
Yutuqlarga erishish borasiga kelsak, hali qoyil qiladigan, gʻururlanadigan biron narsani doʻndirganimizcha yoʻq, deb oʻylayman. Bor-yoʻgʻi, folklor deb atalgan sirli, maftunkor olam sari yuzlanib turibmiz, xolos. Men anglagan narsa shuki, biz oyoq qoʻyib turgan tuproq zarrasidan tortib, taʼbir joiz boʻlsa nafas olayotgan havomizgacha, farzandning tugʻilishidan to insonlar yoshini yashab, oshini oshab vafot etgunga qadar boʻlgan barcha jarayonlar, marosimlar, yashash tarzimiz, ongimiz, fikrimiz, tilimiz, kuyimizu qoʻshigʻimizgacha barchasi aytilgan-aytilmagan, toʻqilgan-toʻqilmagan, yozilgan-yozilmagan folklor. Bizni folklor oʻrab turibdi, zaminimiz ham folklor, osmonimiz ham. Olam va hayotning oʻzi folklor. Faqat uni baxshilar va ijodkorlarga oʻxshab oʻqiy olishimiz kerak. Dunyoviy bilimlar, adabiyot, umuman har qanday sanʼat eshigiga yoʻl mana shu milliy boylikni anglashdan, oʻzingga, ruhiyatingga singdirishdan boshlanadi. Xalqimizning oʻziday sodda, oʻziday donishmand, ulugʻ va boqiy bu meros oʻzbek degan nomni har yerda va har doim ulugʻlab turaveradi. Chunki folklor deb atalgan meros xalqning hamisha uygʻoq va boqiy tarixidir.
Suhbatdosh: Gulnoz MOʻMINOVA
“Yoshlik”, 2014 yil 8-son
https://saviya.uz/hayot/suhbat/folklor-millatning-boqiy-tarixi/