Бош мия тўқимаси ичида ўткир яллиғланиш оқибатида йирингнинг бир жойга (ўчоқли) тўпланиб, унинг атрофи қобиқ билан ўралиши мия абсцессларидир.
Келиб чиқишига кўра бош мия абсцессларининг бир неча хили тафовут қилинади:
- риноген (йирингли ринит ва синуситлар натижасида);
- отоген (йирингли отит, лабиринтит, эвстахеит, мастоидитлар оқибатида);
- очиқ тешиб кирувчи бош мия травмаларининг асорати туфайли ва метастатик (бошқа аъзо ва органларда кузатиладиган йирингли-яллиғланиш касалликларининг асоратлари туфайли).
Шунингдек, йирингли ўчоқнинг жойлашишига қараб чакка бўлаги, мияча, пешона бўлаги, тепа ва энса соҳаларининг абсцесслари ҳам кузатилади.
Бош мия абсцесслари ҳамиша иккиламчи касалликлар ҳисобланиб, унинг асосий қўзғатувчилари стафилококклар, стрептококклар, замбуруғлар, ичак таёқчалари, анаэроб бактериялардир. Инфекциялар икки хил йўл билан контакт ва гематоген (қон орқали) тарқалади. Инфекциянинг контакт йўли билан тарқалиши бош мия абсцесси шаклланишида эшитув аъзоларининг йирингли яллиғланишлари (отит, мастоидит) оқибатида инфекция калла қутиси ичига кириши натижасида келиб чиқади ва бу абсцесслар кўпроқ чакка бўлагида жойлашиши билан характерланади. Шу боисдан бундай абсцесслар отоген асбцесслар деб ҳам аталади.
Гематоген йўл билан инфекция тарқалиб, мия абсцесси вужудга келишида бошқа аъзолардаги йирингли яллиғланишлар (пневмония, инфекцион эндокардит, ошқозон-ичак тизими, буйрак ва талоқда жойлашгани) сабабли инфекциянинг қон-томирлар орқали мияга кўчиши (метастатик абсцесс) рўй беради. Абсцессларнинг бундай турида бактеремия ўчоғини (кўп ҳолатларда) топишнинг иложиси бўлмаслиги мумкин.
Бош мия абсцессларининг клиник манзарасини умумий хуружлар ташкил этади. Яъни:
- бош мия симптомларининг кучайиб бориши (бош оғриғи, кўнгил айниши, қусиш, дармонсизлик, қувватсизлик, эсҳушнинг бузилиши);
- қалтираш (юқори тана ҳарорати ва интоксикация эвазига);
- ўчоқли неврологик симптомлар (қўлоёқларда ҳаракат чеклануви ёки йўқолиши, ҳаракат фаолиятига тегишли бош миянинг нервлари фаолиятининг издан чиқиши, тананинг маълум қисмларида сезги бузилиши, мияча ярим шарлари ва бодомсимон соҳаларига тегишли ўзгаришлар);
- менингеал симптомлар (энса мушаги таранглашуви, оёқларни ёзолмаслик);
- эпилептик (талвасали).
Бош мия абсцессларининг шаклланиш даврида тана ҳароратининг баланд бўлиши, пульснинг тезлашуви, абсцесс шаклланиб, унинг атрофини капсула тўлиқ ўраб бўлгач эса аксинча, тана ҳарорати меъёрлашиб пульснинг секинлашуви (брадикардия) қайд этилади. Шуни таъкидлаб ўтиш ўринлики, кўрсатилиб ўтилган умумий бош мия симптомлари калла ичи босимининг ошиб кетиши, интоксикацион (заҳарланиш) симптомлар йирингнинг қон–томир тизими бўйлаб тарқалиши, ўчоқли симптомлар эса бош миянинг қайси соҳаси абсцесс туфайли босилаётганлиги оқибатида, менингиал симптомлар мия пардаларининг таъсирланиши сабабли, мувозонатга, қад-қоматни тутишга тегишли ўзгаришлар эса мияча ва унинг бодомсимон қисми фаолиятларининг бузилиши туфайли юзага келади.
Абсцесс шаклланиб бўлгандан кейин санаб ўтилган симптомлар орасидаги ўчоқли симптомлардан бошқаси (йиринг капсула билан ўралиб атрофдаги мия тўқимаси ва бошқа аъзоларга таъсир қила олмаслиги натижасида) сўна бошлайди. Бош мия абсцессларининг жойлашишига қараб ўзига хос ўчоқли неврологик симптомлар кузатилади.
Бош мия абсцесси пешона бўлагида жойлашганда интеллектнинг сусайиши, хотира сустлашуви, гандираклаб (мастга ўхшаб) юриш, эпилептик хуружлар, юрганда орқага қараб йиқилиш ҳолатлари рўй беради. Абсцесс миячада жойлашганда мушаклар тонуси пасайиши мумкин. Абсцесс тепа бўлакда жойлашганда сезги бузилишлари кузатилади. Мия асосида жойлашганда кўз олмалари ҳаракати ва кўриш фаолиятининг ҳар хил бузилишлари пайдо бўлиши мумкин.
Бош миянинг абсцесс касаллигига ташхис қўйишда беморнинг шикоятлари, касалликнинг ривожланиш хусусиятлари, қулоқ, томоқ, бурунда йирингли-яллиғланиш ва юрак касалликлари мавжудлиги, аниқланган неврологик умумбошмия ва ўчоқли симптомлар, эхо-энцефалоскопия, бош мия компьютер ва магнит-резонанс томография текшириш усулларининг натижалари инобатга олинади. Бош мия абсцесслари ўз вақтида малакали тарзда даволанмаган ҳолларда калла қутиси суякларининг остеомиелити, мия қоринчалари ичига йирингнинг ёриб кириши сабабли даволаниш мушкул бўлган менингит, менингоэнцефалитлар, гидроцефалия, эпилепсия, қўл-оёқлар фалажланиши сингари оғир асоратлар ва ушбу асоратлар сабабли беморнинг умри қисқариши сингари нохуш ҳолатлар юзага келиши мумкин.
Бош мия абсцесслари хирургик усулда даволанишни тақозо этади. Ҳозирги вақтда абсцесс бўшлиғини дренажлаб йирингдан ҳоли қилиш, кейин антибактериал эритма билан ўрнатилган узоқ муддатли дренаж орқали абсцесс бўшлиғини ювиб туриш, шунингдек, уни очиқ усулда, яъни калла суяги очилиб капсуласи билан бирга олиб ташлаш усуллари амалиётда қўлланилади.
Бош мия абсцесси касаллигининг профилактикасида соғлом турмуш тарзининг аҳамияти катта. Инсон ўзининг саломатлигига болаликдан жиддий эътибор ажратиши, ота-оналарнинг гўдакларини соғлом улғайтиришлари, томоқ, қулоқ, бурун соҳаларидаги яллиғланиш касалликларини профилактика қилиш сингарилар касалликка чалинишга қарши синалган чоралардир.
Амирқул ШОДИЕВ,
Самарқанд давлат тиббиёт институти
“Нейрохирургия, травматология ва ортопедия”
кафедрасининг доценти,
тиббиёт фанлари доктори.