Alvido, azizim daraxt!

Azizim, daraxt! Ilk kez uchrashganimiz esingdami, oʻshanda sen quriy boshlaganding. Hatto mening, insonning koʻzi bilan boqqanda, qurib boʻlganding hisob. Oldingga bolta koʻtarib borib uzoq vaqt boʻyi-bastingga sarasop solib turgandim. Chunki yaqindagina xarid qilganim dala hovlining juda yaxshi joyida, shundoq boʻsagʻada, bu yerga keladigan odam zoti borki, bariga birdek asqotadigan – soya tushadigan yerda oʻsganding. “Esizgina daraxt!” deya chuqur bir xoʻrsingan koʻyi oʻzagingga bolta urgandim. Soʻng yana, yana… Keyin ilkis toʻxtagandim. Chunki ruhim sening hayot bilan orangdagi oʻta mustahkam va xuddi shunday nozik ip uzilmaganini sezib qolgandi. Sezishim hamona qoʻlimdagi boltani bir chetga uloqtirgandim. Gunoh qilgan odam kabi qunishib yoningga yovuq kelgancha, bolta qiymalagan quruq tanangni oʻkinch bilan silagandim. Achingandim. Yoʻq, sengagina emas, senga achinganim qadar oʻzimga ham xoʻrligim kelgandi. Ojizligimdan, ojizligimizdan, bilsang…

Oʻsha kundan eʼtiboran seni sugʻora boshladim. Yozning qaynoq pallasida oyogʻimni qoʻlimga olib har kun shahardan sening yoningga oshiqdim. U yerda haftada ikki marta – dam olish kunlarigina suv berar ekan. Qarasam, qurib badar ketishing aniq edi, men senga bunday qismatni ravo koʻrmadim. Seni omon saqlab qolgim keldi. Juda seni oʻylab emas, albatta, koʻproq oʻzimni oʻylab koʻkarishingni istadim. Jaziramada qochib boradigan joyim boʻlsin, dedim. Lekin kutilmaganda koʻkarib ketganingni koʻrib esa, seni ham chinakamiga oʻylay boshladim. Bora-bora shunday kunlar keldiki, faqat seni oʻyladim, ey daraxt! Ammo ilk kezlar shahardan 21 kilometrlik masofadan Xudo bergan kuni sen tomon chopdim. Dala hovlining shundoq tumshugʻida daryo bor edi, kelib chelaklarni dangʻur-dungʻur qilgancha suv tashidim. Sendan boshqa daraxtlar ham koʻp edi. Jami sizlar 53 tup edinglar. Men tong saharda qoʻlimda ikki chelak bilan daryoga 53 marta tushib chiqar boʻldim. Har bir daraxt tagiga ikki chelakdan suv quyar va soʻng mashinamga oʻtirib ishga joʻnardim. Orada bir necha marta ukamni ham yordamga chaqirdim, lekin asosan bir oʻzim kelar, bundan erinmas ham zerikmas edim. Zero, oldida maqsadi bor inson hech qachon zerikmaydi. Buni oʻsha paytda ham bilardim, hozir esa inchunun. Senga hamda bu dala hovlida qovjiray boshlagan qolgan 52 tub daraxtga qayta hayot bagʻishlash mening maqsadimga aylangandi oʻshanda. Eh, maqsadga intilib yashash naqadar zavqli!..

Xullas, mehnatim samarasi uzoq kuttirmadi: bir necha hafta oʻtar-oʻtmas yoʻgʻon bilakdek keladigan tanang ostidan kurtaklar unib chiqdi. Yosh boladek quvonganim hanuz yodimda! Keyin ular koʻpayishib, asta-sekin bachkiga aylanishdi. Men sening qurib qolgan oʻzagingga qoʻshib, kichik bachkilarning hammasini kesib tashladim. Faqat uch-toʻrtta kattaroq boʻlib qolgan shoxlaringnigina saqlab qoldim. Xullas, bir necha yil ichida koʻz oʻngimda muhtasham bogʻ paydo boʻldi. Ha, qilgan mehnatlarim, chekkan zahmatlarim zoye ketmagan edi. Sen esa, mana shu bogʻning eng suyumli, eng kerakli daraxtiga aylanding! Nega, deysanmi? Chunki sen boshqa hamma daraxtlardan koʻra menga yaqinroq joyda oʻsib turarding. Koʻzga yaqin – koʻngilga yaqin, deydi bizning qavm. Oʻylab qarasam, bu gap odam bilan odam munosabati uchungina aytilgan emas ekan, odam bilan daraxt munosabatiga ham toʻgʻri kelarkan. Xullas, yashab ketsang, yashnab ketsang, mening dala hovlidagi tirikchiligim asosan sening atrofingda kechadi, deb taxmin qilardim. Ilk damlar, seni koʻkartirib olish uchun endi-endi suv tashiy boshlagan vaqtlarim “mayli, meva bermasa ham, faqat uyim oldida ulgʻayib soya bersa, shamolda shovullab tursa, bas”, deb oʻylaganman. Sen avval qaddingni tiklab koʻzga koʻrinding. Yana biroz fursat oʻtib esa, meva tugding! Ha-ha, men tanangning chor tomonida omon saqlab qolganim shoxlar nafaqat quyuq soya berdi, ayni damda larzon-larzon hosil ham hadya qildi. Uzoq mashaqqatlardan soʻng sen mening kaftimga tutganing – ilk mevani tatib koʻrarkanman, butun borligʻimni allaqanday sirli bir zavq, quvonch, shukronalik va hayrat tuygʻulari qamrab olgandi. Men senga ikki chelakdagi suvga qoʻshib mehrimni ham qoʻshib bergandim – eslayman. Endi qara, sen kaftimga mevangga qoʻshib oʻzligingni, borligʻingni, jon taningni qoʻshib toʻkarding…

Oradan qatorlashib yillar oʻtdi. Bu vaqt mobaynida men dala hovlimni ancha sarishtalab oldim. Endi u yerga nafaqat oʻzim borardim, balki bola-chaqam, qarindoshlarim, doʻstlarim, goho ularga qoʻshilib tanishlarim ham kela boshlashdi. Koʻpchilik keldi, juda-a koʻpchilik! Lekin hamma kelib ketar edi-yu, bir sen yonimda qolarding. Hatto men ketsam ham sen qolarding. Askar kabi! Vatanni qoʻriqlayotgan askar kabi! Ulkan va yemrilmas qoya singari!.. Mana shu menga yoqardi… Odamlar oʻzgarishlardan bahs etishadi, hayotlarida mudom oʻzgarishlar boʻlishini xohlashadi, hamrohlari ham xuddi kiyayotgan kiyimlaridek yangilanib turishini istashadi. Ehtimol, kiyimning yangisi yaxshidir, lekin insonning, doʻstning emas. Insonning har doim koʻrishib turadigan doimiy doʻstlari, har doim boradigan doimiy joylari, har doim yuradigan doimiy yoʻllari… boʻlishi kerak, deb oʻylayman. Kiyim-kechagiyu yeyish-ichishiga qoʻshilib, uyi, yori, doʻstlari, yoʻllari, orzuyu maqsadlari ham mudom oʻzgarib turaversa, bunday insonning insonligi qolarmikan?.. Unga suyanib boʻlarmikan, ishonib-chi?.. Ichimda, ruhimda bir ehtiyoj borki, ismi sobitlikdir. Men hamisha shuni istayman. Doʻstim boʻlsa, bir umr yonimda tursa, yorim boʻlsa, oʻlimdan oʻzga sabab bizni ayirmasa, deyman. Lekin negadir odamlardan omadim chopmaganmi, bilmadim, bir qarasam, doʻstim raqibga, yorim esa begonaga aylanib qolayotgandek tuyulaveradi. Boshqa bir payt qarasam esa, oshirib yuborayotgandek boʻlaveraman. Lekin sen! Senga qachon, qanday kayfiyat bilan qarasam ham oʻsha-oʻshasan, oʻzgarmassan, sobitsan!.. Men sening mana shu muqimligingga taʼzim qilaman! Boshim egilib yerga yetguncha taʼzim qilaman, ey daraxt!!!

Yillardan bir yil qoʻqqisdan kattagina bir shoxing quriy boshladi. Avvaliga qoʻrqib ketdim, soʻng yuragimni taajjub tuygʻusi qopladi: nega qolgan shoxlaring barq urib oʻsib turibdi-yu, shu birgina shoxing kutilmaganda qurishga tushdi ekan? Men seni koʻproq sugʻorishga tutindim. Lekin foydasi boʻlmadi. Koʻp oʻtmay yana bitta shoxing yaproqlari ham soʻlinqiradi. Mening tipirchilab qolganimni koʻrsang! Xuddi bolam, doʻstim yoki ustozimning bitta qoʻli ishlamay qolgandek qabul qildim men buni. “Nima qilsam ekan?” deya chora qidirib, oldin botinimda har tomonga chopib koʻrdim, keyin tashqariga chiqib zir yugurdim: toʻgʻri koʻchat sotiladigan bozorga bordim. U yerda bogʻbonlar koʻp boʻladi. Soʻradim. “Oʻz vaqtida sugʻoring, oʻgʻit soling!” deyishdi ular. Doʻstlarimdan biri xorijlik olim edi, xuddi shu kunlari internetda gaplashib qoluvdim, u sen haqda soʻradi: “qalay daraxt? Turibdimi?”. Ajab, odamlar toʻgʻrisida “yuribdimi?” deyishardi, daraxt haqda “turibdimi?”, deyisharkanda, a? Aslida, sen ham yurasan. Odamlardan koʻp sayohat qilasan sen. Odamlardan koʻp yangilanasan. Axir, har koʻklamda yaproqlaringni bir yangilab olasan-ku! Mana shu sening sayohating boʻladi. Yana har yili shamol sening yaproq-qulogʻingga butun olamlarning sirini shivirlab ketadi. Sen hamma narsadan voqifsan! Sen mendan – insondan koʻp narsa bilasan. Bitta joyda turgan koʻyi olam kezasan. Ildizing bir joyda, lekin har yaprogʻing oʻtmishu bugunning holidan afsona soʻzlay oladi. Xullas, men doʻstimga afsus bilan “negadir bitta shoxi quridi, yana bittasi oʻylanib turibdi” dedim. U shlankada sharillatib sugʻormay, tomchilatib sugʻorishimni maslahat berdi. “Shlanka bilan sharillatib sugʻorilganda suv daraxtning poʻstlogʻini hoʻl qiladi, xolos, tomir-tomiriga yetib bormaydi, Oʻzbekistonda yoz oʻta issiq, daraxtlar suvsizlikdan qiynaladi”, dedi. Maslahatga amal qildim: butun bogʻni sugʻorib boʻlib, eng oxirida shlankani sening belingga oʻrab qoʻyaman-u, ogʻzini bitta-bitta tomchilaydigan darajada boʻgʻaman, soʻng soatlab, kunlab shunday qoldiraman. Oʻzimizning bogʻbonlarning aytganini ham qildim: ildizingga ozuqa soldim. Vey, natijasi boʻldi-yey! Qurigan oʻsha bitta shoxingni qutqarib boʻlmadi, ammo soʻlinqiragan ikkinchi shoxing yashnab ketdi. Yaproqlaring yashnadi! Mening koʻzlarim ham ana shu yaproqlardek porladi bilsang, yuzim kuldi. Boʻlar ekan-ku!..

Sen bu yillar mobaynida mening nafaqat yaqin doʻstim, qismatdosh yoʻldoshim, balki, ayni damda, nasihatgoʻy ustozimga ham aylanib qolganding, ey daraxt! Qanday qilib deysanmi? Aytay: men senga juda qattiq ozor berganimni eslaysanmi? Hovli yuzini yovvoyi oʻt-oʻlan bosib ketaverganidan, mening esa shahardan tez-tez kelib ularni oʻrib-tozalashga vaqtim boʻlmaganidan sahnni betonlab tashlatgandim. Shundan keyin xiyol oʻtmay, shunday barq urib turgan holingda qoʻqqisdan yana bitta katta shoxing quriy boshladi. Vaziyatingni tarozuga solib mushohada qilib koʻrsam, buning sababi gir atrofingni aylantirib beton qildirganimda ekan. Tavba, qaysi fahm, qaysi farosat bilan! Ammo sening javobing menga bir umrlik saboq boʻldi. Sen aksar odamlardek ish tutmading: mendan oʻch olish yoʻlidan bormading, bor-e deya, qurib qoʻya qolmading, meni jaziramada yolgʻiz tashlab ketmading. Balki indamaygina ogohlantirding. Sen hol tilida soʻzlarding. Senga yaqin yurib, sen bilan muloqotda boʻlib, sen bilan birga, bir hovlida yashab sening tilingni ancha-muncha tushunib qolgan ekanman. Sening bitta shoxingni qurishi, “Ey odam bolasi, menga zulm qilding, ildizlarimga boradigan havoni, suvni, erkinlikni toʻsib qoʻyding! Mayli, shunda ham chidayman. Chidab, yoningda qolaman. Lekin bu oson boʻlmaydi. Qurbonliksiz mumkin emas bu ish. Shu bois, qolgan shoxlarimni omon saqlab qolish uchun bitta shoximdan voz kechaman. Menda qolgan quvvat hamma shoxlarimni yashatish uchun yetmaydi. Sen quvvatimni, menga taqdir tomonidan inʼom etilgan quyosh yoʻlini, suv yoʻlini, nafas olish yoʻlini kesding. Endi tanlashim kerak boʻladi. Sen meni shunga majbur qilyapsan. Men tanladim. Tanlab bitta shoximni qurbon berdim. Aks holda, butun shoxlarimni, ildizimni boy berib qoʻyaman. Ammo qurbonlikka berilgan oʻsha shoxim ham mendan edi, men edim. Sen, ey, inson, boq endi oʻsha qurigan shoximga! Mening erkimni toʻsib, nimalar qilib qoʻyganingni koʻr-da, saboq chiqar!” deganing boʻlardi. Men senga, qurigan shoxingga qaradim va hol tiling bilan demoqchi boʻlganlaringning hammasini tushundim. Doʻppi tor kelganda jang maydonini tashlab ketguvchilardan emasligingni angladim. Sendek boʻlish naqadar ogʻir ekanligini uqdim. Kelib betonlarni koʻchirdim, ildizlaringga boradigan quyosh, suv va havo yoʻllarini ochdim, yelkangga boshimni qoʻyib “kechir!” deya oʻtindim…

Bilasanmi, oʻsha kundan boshlab senga boʻlgan munosabatimda yangorish paydo boʻldi: sendan koʻp narsa oʻrganishim mumkin va lozimligini sezib qoldim. Senga shu choqqacha indamagan boʻlsam-da, aslida koʻp yillardan beri men senga zimdan shogird, oʻquvchi boʻlib kelganimni anglab yetdim. Axir, insonning bunga iqror boʻlishi juda qiyin-da. U emasmi olamlarning gultoji! “Shunday maqomda boʻla turib, kelib-kelib bir daraxtga shogird tushamanmi?” deb kelgandi chamamda shu choqqacha ichimdagi nafs…

Azizim daraxt! Doʻstlarimning orasida uchtasini sen juda yaxshi eslaysan. Ular bilan necha yoz kechalari sening shivirlab turgan yaproqlaring ostida tongotar suhbatlar qurganmiz. Sen ana shu suhbatlarning bariga guvohsan! Demakki, bizga sheriksan! Bizning bittamizsan! Eslaysanmi, biz hamma narsa haqida gaplashardik, dunyoning u burchagidan kirib, bunisidan chiqib ketardik. Balki, aslida, qayeridadir qisilib qolib ketardig-u, lekin, baribir, gapda chiqib ketardik-da! Nima boʻlganda ham biz begʻubor edik: tortishardik, kulishardik, orzu-havaslarga tolardik… Keyin uxlab qolib kun chosh boʻlgandagina koʻzimizni arang ocharu, butunlay boshqa kayfiyatga tushardik. Bu kayfiyatda endi dunyo ham koʻzimizga boshqacha koʻrinardi. Dunyo, balki, oʻsha dunyo edi, lekin baribir kechagi emasdi. U yangi va boshqa edi. Uni yangi va boshqa qilgan esa bizning, insonlarning kayfiyati boʻlardi. Biz, sendan farq qilib, turlanib-oʻzgarib uyimizga ketishga oshiqardik. Tunda bir-birimizga aytgan shirin soʻzlarimizning yarmi ham kunduzi topilmasdi: goʻyo shirin soʻzimiz kecha bozordan endi xarid qilingan butun-butun poʻrsildoq patirlar edi-yu, bugun esa ulardan ushalgan ushoqlar edi. Bu ushoqlar endi dasturxon kunjlarida biqinib yotar, hech kim, och boʻlishiga qaramay, ularni terib ogʻziga solgisi kelmas, aksincha, tezroq bu yerdan ketishga oshiqar, ketish hamma muammolarni hal qilib beradigandek tuyulardi. Ammo hosil payti boʻlsa, kayfiyat bir muddat koʻtarinki maqomda qolar-da, avval seni alqab-alqab mevalaringdan terib yer-u, soʻng paqirlab uy-uyimizga olib ketar edik. Oʻsha doʻstlarimdan biri hozir Fransiyada yashaydi. Nega deysanmi? Ishi oʻsha yoqda, oʻshanchun bola-chaqasi bilan Parijda istiqomat qiladi. Koʻrdingmi, doʻstlar ham omonat: ular yer yuziga tariqdek sochilib ketishdi, qolganlari ham sening shoxlaring kabi oʻylanib turishibdi. Xullas, oʻsha doʻstim, toʻgʻrirogʻi, oʻsha doʻstimiz ham kuni kecha seni soʻradi. Men esa… men nima deyishimni bilmay chaynaldim. Keyin rostiga koʻchdim: daraxtimiz bizni tashlab ketib boryapti, doʻst, dedim. “Hay attang-a, hay attang! Yaxshi daraxt edi!..” dedi u chuqur uh tortib. Uning bu xitobi xuddi bir moʻmin banda vafot etganda janoza mahali mullaning “Musulmonlar, falonchi qandoq odam edi?” deya soʻraganida jamoaning bir ovozdan “Yaxshi odam edi!” deya bergan javobini eslatib yubordi menga. “Yaxshi odam edi!..”, “Yaxshi daraxt edi!..” Nima farqi bor? Oʻylab qarasam, tavba deb aytay, sen men uchun eng yaqin odamlarimning hech biridan kam emas ekansan. Oʻshalar qadar aziz, oʻshalar qadar sevimli, oʻshalar qadar qadrdon, oʻshalar qadar… Xullas, oʻshalar qadar: koʻp ham, kam ham emas!..

Ammo ne yoziqki, sen quriy boshlading. Endi navbat senga kelganga oʻxshaydi. Ammo sen tirik turib ketmading-ku! Tanangda hayot qoni oqib turar ekan, odamlardek ayrilaman, demading-ku! Shunisi koʻngilga tasalli beradi. Shunisini oʻylab oʻzimni ovutaman. Tasalli!.. Aslida, u sening holing qarshisida yoʻqdek edi. Hamma shoxlaring birdan qovjiray boshlagandi. Bu gal bitta shoxni qurbon berib oʻtirmading: “hayo-huyt!” deya tiriklikka etak silkitding goʻyo. Yozning issiq kunlaridan birida dala hovliga borib bularning hammasini koʻrdim. Oʻtgan hafta bunday gap yoʻq edi-ku! Yoki men eʼtiborsiz qoldimmi? Endi ne koʻz bilan koʻrayinki, butun borligʻing soʻlib, egilib-bukchayib boryapti ekansan. Koʻriboq ichim titrab ketdi. “Vo, darigʻ!” degan boʻlardi Parijda yashayotgan oʻsha bir gapirib oʻn kuladigan doʻstimiz sening shu holingni koʻrganida. Men esa… men bir soʻz ham demadim. Deyolmadim chunki. Indamay keldim-da, shoxlaring ostiga qoʻyilgan karavotga oʻzimni tashladim. Tashlagan koʻyi jim qoldim. Men gapirib iztirob chekolmayman, axir! Iztirob chekkanimda esa gapirolmayman… Mum tishlagan koʻyi sen haqda oʻylay ketdim. Hammasini oʻyladim, hammasini esladim. Ilk tanishuvimizdan to shu damgacha boʻlgan muloqotimizni birma-bir xayolimdan oʻtkazib ezildim, ezilib oʻtkazdim. Yuragimning bir tomoni oʻpirilib ketgandek tinimsiz huvillashga tushdi. Yana ildizingga suv quyib, tagingni yumshatib, oʻgʻit solsam yashnab ketarmikansan, degan umid, yoʻq, umid ham emas, ilinj tugʻildi ichimda. Shu ilinjga suyanib oʻrnimdan qoʻzgʻaldim-da, atrofingni aylana ketdim. Tanangga sinchkov nigoh tashlab aylandim. Oh, bu nimasi yana!?.. Yoʻgʻon gavdangning koʻzdan pana tomonini qurtlar ilma-teshik qilib yuboribdi-ku!.. Ajab, koʻp ajab, nega shu choqqancha koʻrmadim ekan? Tananing orqa tomoni boʻlgani va u tomonda panjara borligi uchun, toʻgʻrisi, qurt tushgan yeringga koʻz tushishi amrimahol edi. Atay tekshirib, kuzatib kasallikni topib olish esa biz oʻzbeklarga yot. Axir, hatto oʻzimiz gursillab yiqilganimizdagina doʻxtirni eslaydigan xalqmiz-da! Yana nimani kutay oʻzimdan? Oʻzimizdan?.. Xullas, seni men sogʻ deb oʻylabman. Sen boʻlsang, oʻlim bilan tugashi muqarrar kasallikka, dardga chalingan ekansan…

Sening ulkan gavdangga oʻzimni tashlab mahkam quchoqlab oldim va shu asno yorugʻ olamdagi safaring yakunlanganini his qildim. Ruhim bilan sezdim buni va muzlab ketdim. Goʻyo dunyoda yolgʻiz qolgandek tuydim oʻzimni. Nega bunday? Axir, yonimda oilam, bola-chaqam, doʻstlarim, hamkasbu tanishlarim bor. Yaratgan Egamga ming qatla shukurki, ota-onam tirik. Lekin nega sensiz men oʻzimni bunchalar gʻaribu notavon seza boshladim?!.. Koʻzlarimdan alam va oʻkinch yoshlari quyildi: endi nima qilaman? Kimga, qayga yukinib boraman? Odamlargami? Axir, ular qanchalar ishonchsiz! Jismlari kabi qalblari ham bir joyda turmaydi ularning, doim harakatda. Men esa muqimlikni, sobitlikni istayman. Bularning hammasi esa senda bor edi, huzuringda jam edi… Chunki sen Vatan darvozasini qoʻriqlayotgan askardek bir joyda turarding. Sendan kelguvchi tasalli ham xuddi jisming yangligʻ mudom oʻz oʻrnida sobit edi. Menga bu holing buyuk vafoning, oʻlmas doʻstlikning ramzi boʻlib tuyulardi… Oh, bu jumlalarni oʻtgan zamonda yakunlash naqadar ogʻir!.. Endi-chi? Endi nima boʻladi?.. Axir, sen oʻlyapsan? Men… mening umrim esa hali uzunga oʻxshaydi. Bu uzun umrni endi kim bilan baham koʻraman? Odamlarning orasidan sendek bir suyanchiqni topa olarmikanman?.. Eh, shu arzimga boq, azizim daraxt! Boqsang-chi, shu yerda ham oʻzimni oʻylayapman. Sen qurib boryapsan, erta-indin oʻtin boʻlib olovga kirasan, men esa sensiz qolayotgan oʻzimni oʻylashdan tinmayapman. Qanchalar xudbin-a, bu odamzod degani! Lekin nima qilayinki, men mana shuman! Odamzod mana shu!..

Nihoyat, sen qulading. Shundoq koʻz oʻngimda sodir boʻldi bu mudhish ish. Ichimda ham senga qoʻshilib nimadir qarsilladi. Vijdonmidi u yoki senga berib ulgurmaganim mehrim rishtasi, bilmadim. Endi bilmasam ham kerak… Ehtimol, u men va hayot oʻrtasidagi eng pishiq ip edi, tiriklik ipi…

Men oʻtinchilardan tanangni teparoqdan kesishlarini iltimos qildim. Chunki balandroq toʻnka xuddi qabrga oʻxshaydi-da. Sening qabring boʻlishini xohladim. Balki bu ojizlikdir, lekin men shunga ehtiyoj tuydim. Axir, senga bogʻlanib qolishimni, yaxshi koʻrishimning oʻzi bir ojizlik emasmi! Boʻlsak boʻlibmiz-da! Kim, qachon mudom kuchli boʻlibdiki, biz boʻlsak? Bormikan shunday zot? Boʻlsa koʻrsating, borib poylarini tavof aylaylik! Uning ham inson zotidan ekaniga guvoh boʻlaylik! Nazarimda, hamma joyda hamma vaqt birdek kuchli boʻlib boʻlmaydi. Har kimning kuchli va kuchsiz boʻladigan damlari boʻladi. Mana men, hozir, shu tobda ojizu notavonman, qasirlab singan va boʻlak-boʻlak boʻlib kesilgan tanang kabi maydalanib yotibman. Senga muhtoj boʻlib yotibman. Kuchli boʻlganimda-chi, muhtoj boʻlarmidim? Albatta boʻlmasdim!.. Sening tanangdan chiqqan oʻtinlarni oʻtinchilarga berib oʻtirmay, oʻzim lovullatib yoqib taftida isinardim. Hatto oʻtinchilarni chaqirib oʻtirmasdim: baquvvat bilaklarim bilan oʻzim tanangga arra solar, qulatar va maydalab tashlardim. Oʻtiningda pishgan shoʻrva yoki qaynagan choyni xoʻrillatib ichardim. Ana, oʻtinchilar sening katta-kichik shoxlaringni nimtalab boʻlishgach, ichkarida mazza qilib ovqatlanib, choy ichishyapti, gangur-gungur gaplashishyapti. Agar men kuchli boʻlsam, shubhasiz ularning yonida boʻlardim, gaplariga qoʻshilardim. Oʻz bolasini yegan choʻchqadek lab-lunjlarimni yalab oʻtirardim. Lekin men zaifman, bas, ular bilan birga ovqatlana olmayman. Koʻnglimda aza bor ekan, tomogʻimdan suv ham oʻtmaydi, axir!.. Endi oʻzing ayt: kuchli boʻlish yaxshimi yoki aksi?.. Oh, bu hayotda bir toʻxtamga kelish va bu toʻxtam tomonida bir umr qolish naqadar mushkul boʻlmasa!..

Xullas, oʻtinchilar tanang boʻlaklarini yuk mashinasiga ortib ketishdi. Dala hovlida soʻppayib bir oʻzim qoldim. Borib sendan qolgan toʻnka poyiga tiz bukdim. Yuragim ming yil urush boʻlgan yurtdek vayron edi. Balki achchiq-achchiq yigʻlasam, yengil tortarman, deb oʻyladim. Axir, bir paytlar, hu-u-v olis oʻtmishda, bundan 24 yil burun birinchi oʻgʻlimni tuproqqa topshirib kelib, uch kechayu uch kunduz tinmay yigʻlab oʻzimga kelgandim-ku!.. Ammo hozir… hozir negadir koʻzlarim suvi ichib boʻlingan quduq kabi qurib qolgandi. Ey daraxt! Oʻgʻlimdan-da aziz boʻldingmiki, senga bunchalar aza tutmasam?!. Beixtiyor koʻkka, bir toʻda qora bulutlar ov qidirib izgʻib yurgan falakka umidvor boqdim. Balki ana shu qora bulutlar menga tasalli berar – oʻylayman. Ey daraxt, kim biladi, kesik toʻnkangning ostidan koʻklamda yana kurtak yozib yangi avlod qiyofasida qaytib qolarsan. Lekin sening yangi avloding bilan doʻstlashish uchun menga fursat va istak berilmagan boʻlsa-chi?.. Axir, men ham senga oʻxshayman-da: eski doʻstni va eski yorni sevguvchiman, ey daraxt!..

Ertasiga sendan qolgan toʻnka atrofini yaxshilab tozalab, yerni yumshatdim-da, gul oʻtqazib, suv quydim.

Alvido, azizim daraxt!..

Ulugʻbek Hamdam

 2018 yil, iyun

“Ijod olami”, 2018/3