Адиб сиймосининг уч тасвири

Суҳбатларимизнинг бирида Эркин Воҳидов: “Ёзувчиларга бағишланган фильмларда қаҳрамон жавон томон боради. Бир китобни олиб жимгина варақлайди-да, дарҳол жойига – токчага қўяди. Мени ҳам кинога олишса шу ҳаракатни қайтаришимни таклиф этишмасмикан, деб ўйлаб юрардим, шундай бўлди”, деб қотиб-қотиб кулган.

Таниқли кинорежиссёр Қамара Камолова ўзи ҳақида киноочерк яратилишининг дарагини эшитиб, дарҳол рад этганди. Ҳатто сценарий ишлаб чиқаришга туширилганида ҳам студия режаларидан бу мавзуни чиқаришни талаб этиб, мақсадига етганди. Сабабини сўраганимда у “Кўриб турибман кинопортретларни… яна битта шу даражадаги “асар” пайдо бўлишининг олдини олмоқчи бўлдим”, деб жавоб берганди.

Аслида бизда бу соҳада катта тажриба орттирилган. Биргина ифода воситаси – сўз билан қуролланган авлод-аждодларимиз тасвирлаган воқеалар, манзаралар, айниқса, сиймолар асрлар давомида қадрланиб келинмоқда. Профессор Ҳасан Қудратуллаев “Бобурнома”ни синчковлик билан ўрганиб, “1600дан ортиқ персонажлар галереяси” яратилганини қайд этди. Биз ҳам бу ноёб насрий асарни ўқиганимизда ҳар гал микропортретлардан завқ оламиз, мутолаа жараёнида муаллифнинг автопортрети намоён бўлиб боришини кузатиб мароқланамиз. Ишончимиз комилки, мусаввирлар шоҳ ва шоир портретини чизишда “Бобурнома”дан озиқ олганлар. Чизги ва “бўёқларнинг нафис оҳанги… товланишида” (Ойбек) бадиий сўз ила битилган асарнинг ўрни катта. Малика Гулбаданбегим сўз билан самимият ила чизган портретлар, мавлоно Хондамир қаламга олган тарихий шахслар, кейинроқ ижод этган, бизга “Рисолаи мусиқа” трактатини қолдирган, буюк замондошлари ҳамда уларнинг насл-насабининг “мусиқавий” таърифини келтирган Дарвешали Чангий…

Ҳозирча шеърни кино ёки телесценарийда, фильмда, теледастурда кўрсатишнинг йўли, эстетик шакли топилганича йўқ. Бадиий сўз устаси, сухандон, ҳатто шоирнинг ўзи шеърни ўқиб берганида ҳам ҳақиқий шеърий мисраларнинг туб моҳиятини томошабинга, тингловчига тўла-тўкис етказиб бериб бўлмайди. Аслида шеъриятни тасвирга кўчириш объектга, аввало, семиотик ёндашувни талаб этади. Асарнинг фалсафий асосини, шоир тасаввуридаги тасвирни соддалаштирмай тасвирлай оладиган кадр, телевизион шакл излаш талаб этилади. Адиб баъзан ўз истагини очиқ-ойдин, маслаҳат тарзида айтган ҳоллар ҳам учрайди.

Таниқли адиб Асқад Мухтор 50 ёши арафасидаги портретини самимият билан ёзиб қолдирган. Бу шеърни ҳам айнан ўзидай экранлаштириб бўлмайди. Шеър ҳам лирик кайфият, ҳам эҳтирос билан, ўйчан бир ҳолатда, соғинч, қўмсаш туйғулари билан, қувноқ – ҳазин ёзилган. Кейинчалик бу назм ва наср устаси ўша дамларни, мисраларни, ёзилган шеърини шарҳлаб берган. Улар телевидение нуқтаи назаридан ўрганилса, қизиқарли хулосаларга келиш мумкин. Зеро, шеърий ҳикояни автопортрет чизаётган шоир айтиб берган. У ўз шахсиятини улуғламаган, зиддиятларни қаламга олганида ўткинчи ҳиссиётлардан йироқ бўлган. Булар телевидениенинг алифбосида қайд этилган.

Мазкур шеърдан бир парчани ўқиб, шоир тасаввуридаги тасвирни кўз олдингизга келтириб кўринг:

… Аммо менинг чуқур ажинларим,

На қарилик, на оҳларимдан,

Улар менинг қалбим қайноқлари,

Виждон олдидаги гуноҳларимдан.

Бири, балки, совуқ юрак билан

Ишқ ҳақида шивирлаганим,

Балки дастлаб ажин бўлиб тушган –

Ўпич, муҳаббатсиз ўғирлаганим.

Бири – узоқларда, узоқ хат ёзмай

Онамни интизор этганимдандир.

Кейин вақт ўтгач, пушаймон бўлиб,

Аламим ичимга ютганимдандир.

Ҳомий бўлолмадим бир вақт бир дўстимга,

Кўнглимга ўй келди: “Балки душмандир”.

Ўша қўрқув бир зум менинг юзимга

Хунук ажин бўлиб тушгандир.

Ўн тўрт йил ўтгач, ҳис-ҳаяжон билан ёзилган бу мисраларга муаллифнинг ўзи қайта мурожаат этиб, ҳазил-мутойиба билан муносабатини билдирган: “… ҳаёт ҳақида қувноқ ҳазил ўйга тўлган кезларим эди. Яъни бу сатрлар энг самимий онларда туғилган… Бу ҳақда эндигина ўйлаётганим йўқ. Ўша шеърдан кейин ҳам бир онлик хатонинг гоҳо ҳаётда нақадар қимматга тушиши хусусида (“Чинор” романида) қисса ёзган эдим. “Ёздингми – демак, ўйлаяпсан”, деган М. Пришвин. Мен бироз бошқача айтган бўлардимки: “Ёздингми – демак, шунга ўхшаш ниманидир бошингдан кечиргансан”. Поэтик ижод, йиллар давомида шаклланган мазкур мушоҳадалар фақат китобхон учунгина эмас, телепортретга чизгилар излаш билан банд ижод аҳли учун ҳам “ўгит оҳанги” (А. Мухтор) сифатида кўмаклашиши мумкин. Воқеани (бу ўринда портрет чизиш жараёнини) муаллифнинг ўзи шоирона руҳда таърифлаётгани – бу ҳам “ойнаи жаҳон”нинг асосий талабларидан бири – чизгилар, лирик-психологик бўёқларга бой, ранг-баранг экани, бинобарин, “автопортрет” ижодкори ижобий кўринишлар билан бирга ташвишли, “ҳазин онлар”га мос сўз, ранг излагани кўзга ташланади. Мисраларда намоён бўлган ҳар бир чизги муайян воқеа билан боғлиқ. Натижада “нурли чизиқларни” атай чизмаган камтарин шахснинг, қалам тебратишидан ўзи ҳам завқ олаётган нафис дидли, нозик табиатли шоирнинг портрети китобхон кўз олдида намоён бўлиб боради.

Ушбу сатрларни битаётиб буюк мусаввир Абдулҳақ Абдуллаев чизган А. Мухтор портрети(репродукция)ни яна кўрдик, ўргандик ва тағин ҳайратландик ва тасаввур қилдик: мусаввир “Портрет” шеъридан илҳом олгандир, “қалб қийноқларини” намоён этиб турган шоирнинг қалам тебратиб турган қўллари, чарақлаб турган кўзлари, ўткир, эҳтиросли нигоҳини илиқ нурлар ёритиб турганини полотнога муҳрлаш завқли бўлгандир… Ушбу мулоҳазаларни қоғозга тушираётганда Асқад аканинг ўғли Элдорга сим қоқиб, гап орасида сўрадим: “Элдор, падари бузрукворингизнинг портретлари хонамдаги китоб жавонида ҳамиша нур сочиб тургандек. Табиийки, мендагиси репродукция, портретнинг асл нусхаси қаерда?” “Абдулҳақ Абдуллаев чизган энг зўр, кўркам портретлардан бири бу. Асл нусха бизда, – деди Элдор. – Укам Тимурнинг уйида. Хонанинг тўрида”. Қувониб кетдим. Шу кунгача билмас эканман. “Ҳозир айта оласизми – қайси йили, қаерда чизилган?” – “Болалик чоғларим эди. Йилини аниқ айтолмайман. Тимурнинг уйига бориб портретни синчиклаб кўриб топаман йилини. Сизга хабар қиламан”, деди Элдор.

Шундай бўлди. Портрет ортида сана ёзилган экан: 1962 йил! Демак, мен янглишган эканман. Портретнинг шеърий ифодаси Абдулҳақ Абдуллаев тасвирлаган портретдан кейин – олти йил ўтар-ўтмас ёзилган. Мусаввир шоир мисраларидан эмас, Асқад ака Абдулҳақ ака асаридан йўл-йўриқ олганмикан?! Қалам соҳиби ўзининг тасвирий-психологик ифодасини (ажинсиз портретини!) кўриб шеър ёзганми? Мўйқаламда рўй-рост гавдаланган адибнинг жозибали сиймоси Асқад ака битган мисраларда ҳам ёзма ифодасини топган. Жўшқинлиги, самимийлиги, шиддати, айни вақтда меҳрли кўриниши жиҳатидан бир-биридан қолишмайдиган мазкур асарлар бадиий сўз ихлосмандларини ҳам эстетик жиҳатдан қониқтиради.

Синкретик фикрлаш, икки санъат ўртасидаги ижодий фаоллик бадиий ихтироларга олиб келишини яна бир бор кўрдик. Вақти келиб буюк аждодларимиз тутган йўлнинг янги, синтетик, аудиовизуал кўринишларини яратиш, бу жараённинг назарий асосларини ишлаб чиқиш илм ва ижод даргоҳларининг режаларига киритилар. Телевидение назариясида бу ҳақда илмий концепциялар илгари сурилаётган бўлса-да, амалиётда ўтмиш, мерос, биз қаламга олаётган коммуникацион алоқа сезилмаяпти. Нутқий, ёзма, чизма телепортретлар эса жиддий таҳлилга, таркиби, эстетик шакли тадқиқот объекти бўлишига катта эҳтиёж бордек кўринади бизга.

Ҳамидулла АКБАРОВ

uzas.uz