Ҳамидулла БОЛТАБОЕВ: ҲАЁТДАН ТАШҚАРИДАГИ ҲАЁТ

Шундай бўлиши мумкинми?
Ер юзида ҳаёт – умр борки, инсон ундан ташқарида яшай олмайди. Ер ости ва фазодаги ҳаётни гапирмаса ҳам бўлади. Бироқ осмон ва Ер орасидаги оддий турмушдан ташқарига чиқиб, унинг катта-кичик ҳаётий ташвишларини унутиб, бошқа ҳаёт билан яшаётганлар бордай.
Таниқли адиб Иброҳим Ғафуров ёзади:
– Ҳамма нарса ҳаётнинг ичида, ҳаётнинг ўзида. Даврон тўхтовсиз айланиб туради. Бир нимадан бошқа нимани… иккинчи, учинчи… чексиз нималарни яратиб туради. Ҳаммаси ҳаётнинг ичида. Унинг оқимида.
– Суврат чизиб битирган эдим. Ҳаётдан ташқаридаги ҳаётни чизган эдим…
Йигит узоқ ўйланиб қолди. У ҳеч ҳаётдан ташқаридаги ҳаётни тасаввур қилолмас, кўз ўнгига келтира олмасди. Валлоҳу аълам, борми шундай ҳаёт?
Қиз ниманинг суратини ва қандай чизганини билмаймиз. Бироқ шундай ҳаётдан ташқаридаги ҳаёт билан яшаётганлар ҳақида тасаввур оламиз, адиб ҳам бизни мана шундай ҳаётга бошлаётгандай бўлади. Аслида моддий-маиший турмушимиздан ташқарида зиёли инсон қалбида шундай ботиний ҳаёт кечиши мумкин. Шундай яшаётганлар борлигига қаҳрамони ҳам ишонади ва бизни ҳам ишонтира олади адиб. Бундай ҳаётда умргузаронлик қилаётганлар учун мансаб, шавкат, тирикчилик – кун кўришлик муҳим эмас. Муҳими, шу ҳаётнинг ичида яшаб туриб ҳаётдан ташқаридаги ҳаётни яратмак. Ана шу каби яратувчанлик руҳи билан яшаган француз рассоми Андре Малро “Агар биз руҳга шакл берсак, ундан ўзимизни қутқарамиз”, деб ёзган экан. Руҳнинг шаклини топиш ва уни ўз шакли билан яшатиш рассомнинг орзуси! Эҳтимол, нафақат рассом, бошқа ижодкорларнинг ҳам иштиёқи шундадир. Руҳга шакл бериш худди ҳаётдан ташқаридаги ҳаётнинг суратини чизишдай гап. “Агар кўзингиз ўтса ва кучингиз етса, – деб ёзади Ф.Достоевский, – ҳаётнинг кичик бир заррасидан ҳам Толстойда йўқ улуғворликни топишингиз мумкин, лекин ҳамма гап кимнинг кўзи ўтиши ва кимнинг кучи етишида”.
Иброҳим Ғафуров “романлари”нинг қаҳрамонлари ана шундай фавқулодда шахслар – интеллект одамлари. Улар: “Ёмон бўлса ҳам ҳаёт яхши. Тирик юрганга нима етсин” дея кунлик турмуши билан қониқмайдилар, улар ердаги ҳаёт тугул “юлдузларнинг оппоқ шуъласида қайнагиси” келади, “руҳият ҳаракатларининг тошбитиклари”ни ўқийди, “тарихнинг тошларда қолган саси”ни тинглайди. Мана шунинг ўзини ҳаёт ва ўлим орасидаги ўзининг мангу ризқи деб билади. Тарихлар қаъридан ҳам, замонининг кўзидан ҳам миллатнинг руҳий ривожини излайди. Интеллект дунёси унга руҳи равонни эмас, “сўлим-сўлим суяк овозини рўпарў” қилганда ҳам ота тарих билан тиллашишдан тийилмайди.

Ишқ олдида ўлим тору мор бўлди,
Ўлим ўлди, севги барқарор бўлди,

дея бўзлаган шоир Муҳаммад Иқбол сўзларидан нажот топади.
Ўлимни ўлдириб яшаш – руҳият иқлими нуфузига тегишли. Иброҳим Ғафуров ижодий дунёси сари яқинлашганингиз сари шу каби фавқулоддаликлар тўсинда олдингиздан чиқаверади. Уларни излаш, топиш ва тушуниш насиб қилармикин?!

Болаликни ўқиш

Иброҳим Ғафуровнинг болалигини таржимаи ҳолидан ўқиб бўлмайди. Гарчи ҳамма қатори бола бўлгани, 1944 йилнинг кузида мактабга боргани ва мактабни аъло баҳоларга тугатгани кабилар ташқи тавсифлар холос. Бу ахборий воқеалар замирида Иброҳим Ғафуровдай улкан адиб ва мунаққиднинг беғубор ва покиза қалбини топиб, кўришлик…
Болалик қиссаларини ўқишда тажрибакор бўлганимиз ҳолда Лев Толстой (“Болалик. Ўсмирлик. Ёшлик”)дан тортиб Абдулла Қаҳҳорнинг эртакка йўғриб айтиб берганлари (“Ўтмишдан эртаклар”)дан муаллиф “мен”ини излаб топишга қанчалик уддабурон бўлмайлик, Ғафуров тарижимаи ҳолидан болаликни уқиб бўлмайди. Худди бир пайтлар урф бўлган адиб Темур Пўлатовнинг жажжи қаҳрамони бешикда муштчасини сўриб, дунёнинг муаммоларини ўйлаб ётгани каби ҳасби ҳолдан ҳам бола бўла туриб улғайиб қолган зукко устоз қайдларини ўқиймиз: “3-4 яшарлик пайтларимни эс-эс хотирлайман… Қичқириқ беш-ўн қулоч пайтда пишқириб, уввос солиб чакалакзорлар орасидан буралиб-буралиб оқади. Айниқса, унинг увиллашлари кечаси одам кўнглига ваҳима солади ва узоқлардан эшитилади”. Эҳтимол, Қичқириқ сувининг “увиллаши” қулоғимизга қандайдир оғир эшитилар, ғайритабиийдек туюлар. Бироқ бу болалигига уруш муҳрланиб қолган авлоднинг қора кунлар манзарасини қайта идрок этиши, уни бутун ваҳимаси ва шовқини билан китобхон кўз ўнгида акс эттиришнинг маҳоратли адиб томонидан ижросидир. Эҳтимол, қишнинг кунида оёқ оғриғига чидай олмай, лойга ботган “жуҳуд калиш”ни жойида қолдириб, енгил тортган боланинг тасаввуридир: “Тириклик қон силқиб турган оёқ бўлиб кўринарди бизга”. Бу бола нигоҳи эмас, балки болалик завқини азобга алишган авлод тасаввури. Кейинроқ у кунларни қайта кўнглидан кечирган адиб “қийинчиликлар юракларимизни ипакдай юмшатиб қўйган эди” деб ёзади. Энди қаҳратон қишдагидай қақраган тасвир бир оз юмшагандай бўлади, бунинг боиси тасвирда энди Она кўрина бошлайди: “Онам сочлари қордай оқарган, икки юзи нақш олмадай қип-қизил…” Бошқа бир ўринда: “Онам жуда ҳам маъюс ва жуда кичрайиб кетгандай кўринди кўзимга” деб ёзади беморлик ҳолатини чизиб. Тасвирни ўқиётиб, хаёл ҳар кимнинг ўз онаси томонга олиб қочади. Унинг сиймосини кўз ўнгига келтираркан, яна муаллиф тасвирига қайтади… Айни тасвирлар нафақат бир адиб болалиги, балки уруш даврида болаликни бошдан кечирган авлод тарихидай тасаввур беради.
“…Мансурадай очилар гуллар!” Эҳтимол мутолаага иштиёқманд китобхон қалбида мансуралар гуллардай очилар, бироқ муаллиф ташбеҳ объектини алмаштиради. Буни кейинги сатрларда асослайди: “Биласизми, тўкмас экан гулларини олмалар, мевасининг учида доим сақлар гулини. Олмада садоқат бор ўз гулига”. Худди шу каби мансурадай очилади олма гуллари, эҳтимол, шу олма гулига менгзаган садоқати туфайли бу бит­икларни муаллиф “Мансуралар – менинг романларим” деган хулосага келгандир. Уларни муаллиф шу жанрга киритиб, садоқат билан бизга хизмат қилдириб, замондош қаҳрамонимизга айлантиргани каби романлардай садоқат ва салобат билан хизмат қилмоқда адабиётимизга…
Бугунги кунда гўзал минироманлардай ўқилаётган мансураларда биз Қуръон каломлари сеҳри, “Забур”да акс этган Довуд (а.с.) тараннуми, Имом Ғаззолий тасаввуфи, Навоий унсияти, Машрабнинг ўтли байтлари, Ницше шиддатини ҳис қиламиз. Улар бизни ўша муқаддас манбаларни қайта ўқишга чорлайди, бир бора ёки вақтида юзаки ўқиш орқали биз топмаган янги маъниларни топишга ундайди.
…Иброҳим Ғафуров Машраб ҳақида: “Қатлгоҳда ўйнаган бола” деб фикр қилади, ёки “Пастда рўмол ўраган, қизил нимча ва қизил кўйлак кийган (Машрабнинг байти эсга келади: То кийди қизил ўзини зебо қилайин деб – Ҳ.Б.) ўн беш ёшлардаги бир қиз унинг танбурини шохдан олиб ҳавас билан оҳиста чертади. Бобораҳим шарпа берди…” деб ёзади. Бундай тасвир “Шоҳ Машраб” қиссасида йўқ ва бу қизғин тасвирни “Бобораҳимнинг сариқ гуллари” деб хулосалашга изн бермайди, бироқ биргина “Кўрдим юзингни девона бўлдим…” мисраси тарихини мана шу тасвир – “қисса”да ўқийсиз. Шоҳ Машрабнинг “исёнларидаги ифрот жўшқинлиги”га, ўзини холис қилиб, тушида кўрган Мажнундай назар топганига ишонасиз. Ҳатто Мажнуннинг “икки кўзачага ўхшаган юзи”га термулиб, Иброим Ғафуров тасвирлаган “У кўзаларга Мажнун кўзларидан ёш қуюлиб оқар, кўзачалар тўлиб-тошиб тинимсиз Мажнун кўксига шовуллаб оқарди” деганига ишонасиз. Шуурингизга архетипдай ўрнашган Машраб сиймосини И.Ғафуровнинг “дунёнинг барча байтларини ойга айтган вирди забон шоири” билан солиштира бошлайсиз. Гарчи бу бутунлай янги, ҳеч қайси сийратда ўқимаган тасвирингиз бўлса ҳам Сизнинг кўнглингиздаги Машрабингизга яқинлашиб келаётганини ҳис қиласиз! Машраб Мансур Ҳаллож йўлини тутса-да, Имом Ғаззолийнинг “Яратганнинг йўли бандаларининг кўнгилларидан ўтади” деган ҳикматига шоир Машраб каби ишонасиз. Нега энди “Бобораҳимнинг сариқ гуллари” сарлавҳага чиққани ҳақида тўлиқ англамга келмасангиз ҳам девона шоир Сизга қадрдон дўст бўлиб қолади, у Сизга танбурини тиринг-тиринг қилиб сирли қўшиқ айтаётгандай туюлаверади:
Ичолинг бодани гуллар сўлиюр…
Умримиз оқибат тупроқ бўлиюр…

Танқид ва таржима

Агар шу икки ижодий юмушни Иброҳим Ғафуров фаолиятининг бош йўли деб белгиласак, улар ўзаро уйғун келади, худди ўзи Шоҳ Машраб ҳақида ёзганидай: “Дарё дарёга қўшилгандай унинг ғазаллари улуғларнинг абётларига уйғун ва теран оқимда қўшилиб кетар, нимаси биландир уларни тўлдирар ва нималари биландир уларни давом эттирар, аллақандай томонлари билан уларнинг барчаларидан ажралиб турар эди”. Одатда, таржима асаридан мутаржим услубини уқиш қийин. Кўп таржимонлар ўз бисотидаги сўзлару ўзининг бутун тажрибасини таржима қилинаётган асар муаллифининг услубини беришга қаратишади. Ўзини, ўзлигини унутиб бўлса-да, таржима объектини худди муаллиф шу тилда ёзганида қандай ёзадиган бўлса, шунга ўхшатишга ҳаракат қиладилар. Бироқ Иброҳим Ғафуров таржималаридан бирор парча ўқиганингиз ҳамоно таржимондаги ўзига хосликни илғайсиз. Бу аслият муаллифининг “мен”лигини ёпиб қўймайди ёки “кўриниши”га монелик қилмайди, аксинча, китобхон муаллиф ўзига хослигини таржимоннинг маҳоратли ўзлиги орқали танийди. Шунинг учун ҳам у китобхон қалбида таржима асари бўлибгина қолмай, балки аслият каби ўрин олади. Иброҳим Ғафуров таржимонгина эмас, таржимашунос сифатида ёзади: “Таржимон бу – услуб. Услуб эса жумла. Жумла яратиш маҳорати. Жумласи йўқ одам ёзувчи, шоир, драматург бўлолмаганидек, жумласи йўқ кимса ҳам ҳеч қачон таржимон бўлолмайди. Ишнинг тугал замирига келсак, роман – бу жумла, шеър ҳам – жумла… ёзувчига ҳам, таржимонга ҳам энг муҳими – жумлани, ўз жумласини чиқара олишда… Жумласидан ёзувчини таниб оладилар” .
Иброҳим Ғафуровнинг таржималари бизга Достоевскийнинг ўқилиши оғир кечган жумлаларини уқишга ўргатди, унинг романлари (“Жиноят ва жазо”, “Қиморбоз”, “Телба” ва “Иблислар”) қатидаги турфа қаҳрамонлар келбати ва “миқёсан олганда оламга сиғдириб бўлмайдиган азоб фалсафаси”ни ҳис қилишга ўргатди. Достоевский асарларидаги “оғриқ онгнинг оғир ҳақиқатлари” билан ўзбек китобхонини танитар экан, “романчилик даҳосининг улуғ Руҳи” ёзганини унинг айтганидек қабул қилавериш шарт эмаслигини, уни оғриқли бўлса-да онгли идрок этиш лозимлигини ҳам уқтириб қўйди. Чунки муаллиф ёзишича: “Даҳо ҳамма нарсани ўзи айтади… Ўзи кўради. Ўзи тавба қилади”.
Асрнинг энг мураккаб сиймоларидаги даҳолик сирларини уқишга киришар экан, Иброҳим Ғафуров Нитшени, Жойсни, Маркесни тушунишга ва тушунтиришга ҳаракат қилди. Ғафуров таржималари шунчаки ғайри тилидаги матнни ўзбекчага ўгириш эмас, балки ўша даҳолар синоатининг ўзбек китобхони учун талқинлари ҳамдир. Баъзи ўринларда мунаққид Ғафуров талқинлари аслиятдан йироқлашиши, таржима қилинаётган асарга сўзма-сўз, сатрма-сатр ва саҳифама-саҳифа мос келмаслиги мумкин. Бироқ “Европа фалсафаси ва социологиясининг том маънодаги кашфиётчилик руҳи”ни ўзига сингдирган Фридрих Нитшенинг ўзидан салкам уч минг йил аввал яшаган Зардушт каломи орқали айтган фалсафасини ўзбекка боридай бериб бўлармикин?! Ҳар қандай зукко китобхон ҳам шу ўринда таржимон талқинларига суянади. Қадимги лотин тилидаги “феросиа аними”нинг “кўнгил ғалаёни” дея ўзбекчалаштирилиши кифоя эмас, Нитше ҳикматларидаги “кўнгилнинг териси”, “мустабиднинг даҳоси” моҳиятини англаш учун ўқувчининг мутаржимга мурожаат этиши табиий. Мана бу ҳолни олдиндан сезган мутаржим талқинлар билан таржима қилади, тўғриси, мутолаа заҳматини енгиллаштиришга китобхонга ёрдам беради. Бу китобхон завқи савияси учун ҳам тараққиёт имкони. Нитше ёзади: “Йиқилаётганни йиқит”. Бу жумлани шундай яланғоч ҳолда қабул қилишлик ғайриинсоний хулосаларга олиб боради. Шунда китобхон мутаржим талқинига юзланади. Иброҳим Ғафуров ёзади: “Нитшедан келиб чиқсак, бу инсон йиқилиб, йиқилиш азобини бошидан кечирсин, оқибатда чиниқсин, тажриба орттирсин ва ҳеч қачон қайта йиқилмайдиган бўлсин деганидир”.
Ғарбнинг мураккаб дунёсини тараннум қилган адиблар ижоди ўз йўлига. Шу билан бирга биз билан бир муҳитда яшаб, ўсиб, бизлардан осмон қадар йироқлашиб кетган Айтматов дунёсини ҳам Ғафуров талқинларида қабул қилиш нақадар мароқли. Айниқса, улуғ қирғиз адибининг сўнгги видосига айланган “Қулаётган тоғлар”, вақтида “Асрга татигулик кун” романига сиғмай, ундан йигирма йилча кейин мустақил асар сифатида дунё юзини кўрган “Чингизхоннинг оқ булути” сингари асарлар таржимасини мунаққид талқинлари билан бирга ўқигандагина бу асарлар тубидаги мангу ҳақиқатни англаш сари йўл топиш мумкин.
… Ҳамма мунаққидлар ҳам мутаржимликни ўзига эп билишмайди, ҳамма таржимонлар ҳам мунаққидлик тажрибасидан ўтмаган. Бироқ И.Ғафуровда шу икки йўл туташиб, ўзига хос теранликни ҳосил қилади. Таржимон тажрибалари мунаққид танқидини тўлдириб, ажиб бир жозиба касб этади. Шунинг учун Иброҳим Ғафуров таржималари шеърдай ўқилади, мансураларининг ички ритмикаси китобхон қалбининг тепишига ҳамоҳанг келади. Таржима шунчаки тил билиб, матнни ўзга тилда беришлик эмас, ўзи ўқиганини бошқаларга ўқитиш, ўзи суйганни ўзгаларга суйдириш, ўзи азиз билганни бошқларга ҳам соғиниш ҳисси билан яшашдир. Ўқиганда, таржима қилганда ҳам, шунчаки машҳур асарларни эмас, миллий эҳтиёжни ҳисобга олиб дунё адабиётининг улуғларини сайлайди. Агар Хемингуэй ёки Достоевский ўзбек бўлганида қандай қилиб ўзбекча гапира олишини кўрсатади. Мунаққидликда ҳам шу каби ўзи туйганларини бошқалар ҳам ҳис қилиши учун, ўзи англаганларини бошқалар ҳам тушуниши учун тилда ўзбекона ёзиб, тимсолда эса асл матнга яқинлашади.
Мунаққид Иброҳим Ғафуров ҳақида кўп ёзишган. Бироқ танқид мутолаасига киришган китобхон борки “Гўзалликнинг олмос қирралари”дан бошланган нафис ва гўзал талқинларни севиб қолади. Даврида Ёшлар иттифоқи мукофотига сазовор бўлган “Ёнар сўз” китобхонларга шеър ўқишнигина эмас, балки яхши шеърни танишликни ҳам ўргатади. Танқидчининг “Адабий қаҳрамонларга мактублари” ўзбек талқиншунослигида янги саҳифани очгани ҳеч кимга сир эмас. Одатан, асар муаллифларига мактуб битилар, шу баҳона битикчи китобдан олган таассуротларини муаллиф билан ўртоқлашар, мактуб ёзувчи ва мунаққиднинг самимияти асосига қурилар эди. Иброҳим Ғафуров Ўлмас Умарбеков қаҳрамонларига мактуб йўллаб, уларга тирик инсондай муносабатда бўлгани, қаҳрамоннинг тириклиги асарнинг ўқишлилигини таъминловчи асос бўлиши кераклигини танқидчиликда сингишига кўмак берди. Танқид декларативликдан, минбарда туриб, адибга ақл бўлишликдан чекинди, у том маънода ёзувчи ва китобхоннинг дўсти бўлиши кераклигини тушундик. Айни муддао билан ёзилган “Адабий ўқишлар” – мутолаа сирлари ва маҳорати ҳақида тасаввуримизни тўлдирди. Дунё адабиётшунослиги рецептик эстетика дея китобхон мутолаасига эътибор қаратаётгани сир эмас. Чунки китоб китобхон учун ёзилар экан, муаллиф, матн ва мунаққид муносабатларида китобхоннинг ўрни жуда муҳим. Мунаққид ҳам аввало китобхон, агар у асардаги бадиият сирларидан озиқланмаса, унинг ёзганлари ўқувчи қалбига етиб бормайди. Китобхон учун мутолаа бурч ёки таҳсил азоби эмас, балки ҳеч нарсага алмаштириб бўлмайдиган бир завқли юмушга айланиши керак. Мутолаа машаққати ҳақида ёзганлар (Асмус: “Чтение – это труд”) унинг завқли машғулот эканини бир зум ҳам унутишмаган. Танқид ҳам мутолаа объекти. Шеър ҳақида ёзилган мақола шеърдай ўқилиши, роман талқинидаги тадқиқот романдай салобат ва муҳташамликни китобхонга юқтира билиши керак. Мана шу маънода Иброҳим Ғафуровнинг мақолалари: ХХ аср ўзбек адабиёти устунлари Ғафур Ғулом, Ойбек, Қаҳҳор, Усмон Носир, Шайхзода, Миртемир, Зулфия, Асқад Мухтор, Саид Аҳмад, Эркин Воҳидов ҳақида ёзган мақола ва китобларини ҳаяжонсиз ўқиш мумкин эмас. Танқид муаллифни нафақат тўғри тушуниши, балки тушунтира олиши ҳам керак. Мутолаага киришаётган бугунги китобхон ХХ аср ўзбек адабиётини бадиий асарлар билан таниши баробарида мунаққиднинг шарҳ ва талқинларини ўқир экан, бадиий матн сари ўзини етакловчи беминнат устозни топгандай бўлади. Унинг ёрдамида “гўзалликнинг олмос қирралари”ни кашф этади, бадиий матн “жозиба”сига мафтун бўлади, “насрнинг шоири” ҳам бўлиши мумкинлигига имон келтиради.
Иброҳим Ғафуровнинг “Ҳаё – халоскор” деган сўзлари Достоевскийнинг “Дунёни гўзаллик қутқаради” шиори каби машҳур бўлиб, адабиёт, санъат – инсонийлик илмидаги кўп моҳиятларни англашга йўл очди. Аслида бир мўъжазгина талқинга асос бўлган жумла имоннинг сарлавҳасига айланди. “…уят, ҳаё, номус – ахлоқнинг жилваси. Эркин Воҳидов ўзининг халқ менталитетини тасвирлаб берган машҳур шеърида “одамийлик дини” деган тушунчани қўллаган:

Одамийлик дини бирла тоза иймон ўзбегим…

Ахир одамийлик дини нима? У инсониятга нима беради? Бу шеърда шу фавқулодда тушунча илк бора дунёга келди. Одамийлик динида балки инсон ҳар нарсадан афзалроқдир… Бу Навоийнинг “Одами эрсанг…” деб бошланадиган ҳаётий улуғвор ғоясининг давоми, балки ундан туғилаётган тушунчадир. Одамийлик динида адаб, шарму ҳаё, халқпарварлик, оддий одамларнинг дардларига дармон бўлиш, барча одамларни бир одам деб қараш ҳукмрон бўлади. Одамийлик динида одамлик энг қимматли, энг қадрли ҳодисага айланади. Бизнинг бу ерда ҳаё деб айтаётган барча гап­ларимиздан мурод ҳам шунинг ўзи” .
Мунаққид тушунчани англатиш учун Суқротдан Чўлпонга қадар ўтганлар ижодидан талқинлар беради, ниҳоят китобхон англаши керак бўлган ҳақиқат юзага чиқади: “Яланғочликка хушомад қилаётган ҳирсий тилёғлама санъат нақадар юзаки ва нақадар одамийликдан йироқ. Яланғочни ер ҳам қабул қилмайди. Одамийликда ҳаё халоскор. У ҳамиша разолатдан қутқаради”.

2017/12