Oʻn yilcha oldin adabiy jamoatchilik lugʻatida “bozor adabiyoti” degan atama paydo boʻldi. Til ham oʻrgandi, quloq ham. Bir qarasang binoyidek, ammo haqqingiz ketganini sezasiz! “Adabiyotni ham bozorga solib boʻladimi?” deb oʻylaysiz. Ammo hurmatli adiblarimizdan biri: “Har qanday adabiy jarayon oʻzining ichki qonuniyatlariga boʻysunadi. Adabiyotda qanday asarlar yaratilyapti, ijodiy muhit, kayfiyat qanday, badiiylik mezonlari toʻgʻri tanlanganmi-yoʻqmi – bularning bari oʻsha qonuniyatning samarasi…
Adabiy jarayondagi har qanday yangilanish, intilish munosabat bilan tirik. Munosabat – badiiy ijodga hayot baxsh etuvchi qudratli kuch. Bizning “bozor adabiyoti”miz malakali va xolis munosabatga juda muhtoj!” deb aytgandan soʻng hayron boʻlib qoldik.
Bu haqda yosh ijodkorlar nima der ekan?
– Ijodkor shaxs – ijtimoiylik farzandi. Shunday ekan, uning dunyoqarashi, turish-turmushi shu ijtimoiylikning tutumlari bilan uygʻun holda kechadi. Bugun bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyatda yashayotganimizni his qilishimiz uchun atrofga “koʻzlarimizni katta-katta ochib qarashimiz” shart emas. Obrazli qilib aytganda, bozor kayfiyati ruhimizga singib ketdi. Keyingi paytlar adabiy jarayonda ayni shu mavzu koʻp koʻtarilyapti, nazarimda. Matbuotda, televideniye va radioda bot-bot chiqishlar qilinsa-da, sezilarli natija yoʻq. Nega? Bu savolga javobni ziyolilarning har biri oʻzidan qidirishi kerakday. Mana biz, hammamiz matbuotda, ijodga yaqin sohalarda ishlayapmiz. Doʻstlarimiz, hamkasblarimiz va oʻzimiz ham kitob chiqarganmiz, jilla qursa, shunga oʻxshash masalalarga aralashganmiz. Xoʻsh, qaysi ijodkor bugun kitob chiqarar ekan, bozorboplik masalasini chetlab oʻta oladi?! Kitobning dizayni, nomi, hech boʻlmasa, qogʻozi bozor talabiga moslashtirilmayaptimi?! Endi mavzuning bozorbop qilib tanlanishiyu ommaviy oʻquvchini nazarda tutib kitob chiqarishni qoʻyavering. Nima, “Daydi qizning daftari” kabi nomlar faqatgina muallifning didsizligiyu noshirning savodsizligi bilan paydo boʻlibdimi? Yoʻq, buning ortida oʻsha bozor turibdi…
Aytmoqchi boʻlganim, “bozor adabiyoti” shu ijtimoiy-iqtisodiy zarurat yuzasidan chiqayotgan tabiiy hodisa ekanini nazardan qochirmasligimiz kerak. Aks holda, sogʻlom fikrlashdan qochib, hayot haqiqatlaridan yuz oʻgirgan boʻlamiz.
Men bu bilan shamol qayoqqa essa, shunga qarab ketaveraylik, demoqchi emasman. Shunchaki, shamolga qarshi turganimizni eslatib oʻtmoqchiman, xolos. Albatta, “bozor adabiyoti”ga butunlay barham berib boʻlmasa-da, muayyan chora-tadbirlar bilan muvozanatni saqlab turish mumkin. Gapning indallosini aytadigan boʻlsak, bu muvozanat tizginini ushlab turish faqat ijodkorga bogʻliq emas.
Behzod QOBULOV:
– Mening kuzatishlarimga qaraganda, bugun bozorgir (“bozor adabiyoti” demaylik, “bozorgir asarlar” deyilsa, asliga toʻgʻri boʻladi, shekilli) asarlar haqidagi tanqidiy-tahliliy fikrlarni umumlashtirsak, adabiyotshunoslikning bu boradagi konseptual qarashlarini qayta baholash, oʻzgartirish zarurati haqida gap ketayotgani oydinlashadi. Sodda qilib aytganda, ilm bugungi adabiy jarayonni baholashning metodologiyasini oʻzgartirishi kerak, degan fikrdaman. Adabiy janrlarning tipologiyasi evolyusiyaga uchraganini va bu jahon adabiyotida ancha burun boshlanganini nazarda tutib, endilikda janr xususiyatlarini nazariy jihatdan uzil-kesil sharhlash, farqlash kerak. Oʻshandagina bu jiddiy va bu siyqa degan yalpi boʻlinishda mantiq boʻladi. Hozirgi munosabatlarda joʻyali nazariy asosning yoʻqligi, fikrlarning hissiyotlargagina asoslanib qolayotgani yozarlarni ham, oʻquvchilarni ham, olimlarni ham qoniqtirmayapti. Biz har qanday asarga janr talablariga muvofiq baho berishimiz kerak. Yozuvchiga ham, olimga ham, koʻngilli bir tahlilchiga ham yagona nazariy asos kerak. Nazariyaga koʻz tashlamay turib, taassuf va taassurotlarni qalashtirib tashlash, aytilajak fikr quvvatini susaytiradi. Yana bir gap. Siz bozor haqiqatlarini katta bir kuchga qiyos qilibsiz. Bu – xato fikr. Odamzod ming yillardan beri bozor atrofida aylanadi. Bozor geografik tushuncha, moddiyat kasb etgan maydon emas, uning juda chuqur maʼnolari bor. Dunyoning boqiy sifatlaridan biri ham – bozor. Har qalbning yaratigʻiga talabgor bor – talab va taklif aro bogʻlanishda hayotning koʻhna mantigʻi mavjud. Bozor biz uchun yangilik emas. Ilm va adabiyotning ommaviy oʻzlashtirilishi hamisha oʻz maromida kechgan, bu jarayonga katalizatorning hech bir keragi yoʻq, aks taʼsir qilishi mumkin. Adabiy jarayonga bozorning taʼsiri haqida gap sotish bemaʼni tuyuladi menga. Sotsiologlar, faylasuflar bu haqda oʻylashayotgandir. Fanning qamrovidan chekinish, zimmasiga ulkan yuk ortib qoʻyish depsinishga olib keladi. Sistemalar, tuzumlar haqida bahslashish ilmning oʻzagidan chalgʻitadi.
Jasur KENGBOY:
– Men adabiyotshunos emasman. Ammo bir oʻquvchi sifatida, koʻp qatori badiiy baquvvat, magʻizli asarlar bilan “karra jadvali”dan iborat bitiklarning farqini sezaman. Suhbatimizda koʻtarilayotgan mavzu – asl adabiyot va “bozorgir adabiyot” degan narsaning ahamiyati uncha yoʻq men uchun. Nega? Mening nazarimda, adabiyot – adabiyot degani. Bozorbop nom qoʻyilib, ohanjama dizaynda chiqarilgan kitoblar orasida adabiyotga daxldori yoʻq, deyishga shoshmaylik. Ayni paytda adabiyotshunoslarimiz koʻkka koʻtarib maqtaydigan asarlar ichida ikki sahifasidan u yogʻiga odam esnay boshlaydiganlari ham topilsa kerak…
Demak, hamma gap – adabiyotning mazmun-mohiyati, magʻzida. Bugun istagan kutubxonangizga kiring: biz ikki qutbga ajratib, gapirayotgan adabiyotning ikkisi ham oʻz mijozi – isteʼmolchisini topganini koʻramiz. Faqat… rastabop, bozor qonuniyatlariga soʻzsiz boʻysungan kitoblar chaqqon sotiladi.
Xoʻsh, nega bugungi yozuvchi zap asar yozib, uni bozorgir qilishga qiziqmasin ekan? Oʻzi asar yozsa, oʻzi pul toʻlab nashr qildirsa, sotish ham oʻz gardaniga tushsa… Yozuvchini chalgʻitadigan, charchatadigan ish emasmi bular? Undan koʻra, asarni ham pishiq bitib, kitob nomidan tortib rangi-roʻyigacha jozibador, xaridorgir qilgani behroq emasmi? Albatta, bu fikrlarimni “bozor adabiyoti”ni qoʻllab-quvvatlash deb tushunmaslik kerak. Fikrimcha, adabiyot mezonlari davrlar osha oʻzgarib tursa-da, oʻquvchining adabiyotdan kutadigani, umidi aslicha qolgan – yangi gʻoya, yangi gap, yangi tasvir. Kitobxonni puch gʻoyalar bilan bir aldasangiz, qaytib mehrini qozonib boʻlmaydi. Shuning uchun adabiyotning qay yoʻldan ketishi, qaysi mezonlar asosida yashab qolishi alal-oqibat adibga bogʻliq boʻlib qolaveradi.
Umid YOQUBOV:
– Yozuvchi aslida qutulish uchun yozadi. Yozadi, oʻzini qiynayotgan his-tuygʻulardan ozgina qutuladi. Tamom. Ammo u yozganlarini kimdir oʻqishini istashi bilan, ha, aynan chop etishi emas, istashi bilan bozorga kiradi. Bozor esa olagʻovur. Hech kim oʻz mahsulotini yomon demaydi:
“Ixtilofi juzv ila kun mundadur –
Kim taraqqiyu tanazzul mundadur…” (Alisher Navoy).
XX asr oʻzbek nasri xulqlanishni hayotiy maqsad, ahdni eʼtiqod, vafoni hayo, oʻziga sadoqatni burch deb bilishdan boshlangandi. Bu inson gʻalabasini, Eshqobil Shukur tili bilan aytganda, “insonni insonday koʻrmoq orzusi” edi. Bugun esa shu boshlanmaga qaytishning oʻzi katta gap boʻlib qoldi. Chunki yillar toʻfonida bu qarashlar evrildi, oʻzgarmoqda (bu ham mobil telefon rivojiga oʻxshaydi-da: u dastlab faqat gaplashish vositasi boʻlgan boʻlsa, hozir uning dasturlari bitta odamning vaqtini bemalol olishga yetadi, hamma gap shu vaqtning qanday taqsimlanishi, istifoda qilinishida). Shunday ekan, adabiyotning ham hamisha yaxshi maʼnoda oʻz bozori boʻlgan, deyishsa, yoqavayron boʻlmang. Faqat bu bozor halol savdoga asoslanishi lozim. Yaʼni, sotuvchi oʻz xaridoriga sifatli asar yetkazib berishi kerak: geni oʻzgartirilgan yo kimyoviy oʻgʻitlar bilan koʻkartirilgan narsasini toza, tabiiy mahsulot deb oʻtkazishga urinish – ochiq pastkashlik, muttahamlik.
Bu masalada yana bir jihat: “maʼnaviy hamyon” masalasi. Bozorga bodini koʻrgani bormaydilar, deyishadi, odamning nimadir xarid qilish maqsadi boʻladi. Ammo xarid qurgʻur hamyonga yarasha-da. Oʻquvchi ham badiiy adabiyotni “maʼnaviy hamyoni”ga yarasha xarid qiladi. Hamyoni boʻsh odamni “Qimmatbaho narsani nega sotib olmading?” deb soʻroqqa tutish behuda.
Jasur KENGBOY:
– Yaxshi, isteʼdodli adiblar avlodi qaysi davrda koʻproq yetishib chiqqan boʻlsa, oʻsha zamonda adabiyotning piligi baland, ijodkorning ham manglayi yarqiroq boʻlgan. Tarixga qarang – ming bitta dalil. Shunday ekan, haqiqiy adib, haqiqiy ijod oʻzi qanday boʻladi, degan savol doim bizni qiynashi kerak, deb oʻylayman. “Haqiqiy yozuvchi – oʻng-soʻliga qarab, ehtiyot bilan qadam bosishga fursati boʻlmaydi. U oʻz vazifasini ado etadi-yu, dunyodan oʻtadi. Agar siz oddiy isteʼdod egasi boʻlsangiz, uzoqroq yashashingiz kerak, negaki, tuzukroq biror narsa yozish uchun vaqt darkor. Qobiliyatsiz yozuvchilar esa abadiy yashamasa boʻlmaydi”, deydi Ernest Heminguey. Darhaqiqat, shunday. Ammo, eng achinarlisi, bugun qobiliyatsiz “ijodkor”lar ham koʻpayibgina ketdi-da. Boʻsh vaqti boʻldi deguncha kitob chiqarib tashlayotganlar qancha…
Toshi yengil gazetalarning oddiy xronologik voqealar asosida toʻqib-bichilib, uchi-keti yoʻq hodisanoma bitiklari ham bir zarbda toʻplanib, qalin-qalin asar, detektiv kitoblar shaklida rastaga chiqarilmoqda. Buning oqibati hammani oʻylantirishi kerak…
Odob bozorda sotilmaydi, deydi xalqimiz. Asosi, tayanch nuqtasi odob hisoblangan adabiyot ham bozorga solinmaydi. Bozorga solindimi endi, u adabiyot emas, qiymati uch pulga qimmat matohga aylanadi-qoladi. Men, shundan asrasin, deyman.
Behzod QOBULOV:
– Koʻrayapmizki, masalaga har xil nuqtai nazardan yondashish mumkin va shunday boʻlishi ham kerak. Jasurbek aytganday, adabiyotni farqlamay, ajratmay qoʻyaqolish prinsipi bugungi aksariyat ziyolilarning yoʻli, tutumi. Bunda ular haq. Lekin adabiyotshunoslik ilmi bunday yoʻl tuta olmaydi. Chunki u alohida bir shaxsning imkoniyatlari bilan chegaralanmaydi. Aniqrogʻi, xalq, ziyolilar, qolaversa, yozuvchilarning oʻzi ham bu maydonga chiqqan kattayu kichikning jami yozganiga munosabat kutadi. Demak, tahlil uchun material haddan ziyod koʻpaygan bir paytda adabiyotshunoslik ularni turkumlashi kerak edi. “Bozor adabiyoti”, “bozorgir adabiyot” deganlari shunday ehtiyoj tufayli paydo boʻlgan tushunchalardir. Bunday ajratishning oʻziyoq, aslida bozorgir asarlar turkumiga xolis va haqqoniy munosabatdir. Ijobiy va salbiy xususiyatlari bilan birgalikda bu adabiyot bugungi oʻzbek adabiyotining uzviy bir qismini tashkil qiladi. Faqat asar fabulasida, tasvirda, syujet yaratishda adib, oʻquvchining savqi tabiiysini inobatga olgan holda, qayerda qanday gʻirromlik qilganini… shunoslar juda yaxshi biladi. Aslida, bizning gurungimiz ana oʻsha gʻirromlik ustida boryapti, nazarimda.
Umid YOQUBOV:
– Oʻquvchi kutilganidan kamroq oʻqiyotgani, adabiy saviya, did pasayib ketayotgani haqida koʻp gap boʻlmoqda. Albatta, quruq diydiyo bilan ish bitmaydi. Prezidentimiz taʼkidlaganidek: “Endi odamlar, yoshlar kitob oʻqimay qoʻydi, deb faqat nolib oʻtirmasdan, taʼsirchan zamonaviy axborot vositalari orqali adabiyotimizni keng targʻib etish, xususan, internet imkoniyatlaridan foydalanib, yetuk badiiy asarlarni yoshlarga yetkazish ustida ham jiddiy bosh qotirish zarur”.
Foydali oziq-ovqat tanimizga quvvat, ruhimizga darmon beradi. Shunday ekan, nazarimda, badiiy adabiyotning ham bitta mezoni bor – inson ruhiga, maʼnaviyatiga foydali boʻlishi.
Sof badiiyat – insonning oʻz-oʻzi (nafsi, istaklari) bilan mangu kurashi, qadriyatlar, tutumlar taftishi ifodasi. U inson tafakkuri va tasavvurining badiiy inʼikosi, timsol bilan tillashish, dunyoni, insonni yangicha idrok etish va oʻsha idrokni ifodalab, kerak boʻlsa, isbotlab berish. Biroq “yozish – tanlay olish salohiyati” (A. Kamyu) ekanini ham unutmaslik kerak. P. Lagerkvist aytganidek, “odamning maʼnaviy ehtiyojlariga daxl qilish sanʼatning yutugʻi emas”. Adabiyot – maʼnaviy tozarishga, ibodatga aylangandagina, oʻz mohiyatiga yaqin keladi.
Agar oʻquvchilar, chindan ham, “bugun tashviqoti zoʻr, nomi ohanjama asarlarga emas, tom maʼnodagi yaxshi asarga ehtiyoj sezib qolgan” boʻlsa, yaxshi. “Yomondan yaxshini ajrata olib, tanlab oʻqishni boshlagan” boʻlsa-ku, nur ustiga nur. Ammo unaqa oʻquvchilar koʻp emas deb oʻylayman. Adashayotgan boʻlsam, xursand boʻlardim. Masalan, yaqinda bir professor aytdi: “Taʼtilda beshta kitob oʻqidim”. Oʻqiganlari nima ekan desam, oʻsha, yengil-yelpi bitiklar yozib yuradigan akamizning “eʼjod” mahsuli. Kundalik gazetalarda parcha oʻqib, asabim buzilgani uchun hayron boʻlib soʻradim: chindan yaxshi asarlarmi? Professor aytdiki: “Ha, chunki boshni ogʻritmaydi, odam dam oladi”. Beshta kitobni u sotib olgan. Chunki “maʼnaviy hamyon” shuni taqozo etgan. Kim bilsin, vaqti-vaqti bilan shunday ham boʻlib turar. Chunki oʻzi turmush tashvishlaridan charchagan odam, deylik, Raskolnikov, Mishkin, Stavrogin yo Merso kabi odamning asabini egovlaydigan, biz koʻnikkan hayot qoidalarini tan olmaydigan qahramonlarning tashvishini koʻtarishga majoli bormi? Oʻzidan ortib, ularning iztirobini oʻzida kechirishga, yashashga irodasi, quvvati yetadimi? Oʻzi, shunga majburmi?
Bugun kitob rastalari va oʻquvchilar javonini egallab olgan “asar”larni saralab olish, foydali-foydasizga ajratish – adabiy tanqidning ishi. Balki bizda bugun tom maʼnoda Butun va Sof adabiyot nazariyasiga ehtiyoj borligi uchun ham chin ijod bilan qalbakilik kundan-kun qorishib ketayotgandir. Balki Abdulla Qahhor singari murosasiz ustozlarning “qalampir” soʻzlari yetishmayotgandir. Bilmadim. Bilganim, asarni yaxshi-yomonga ajratish – bugun oʻquvchining gardanida: u bechora esa taʼmi shoʻrmi yo tuzi kammi, achchiqmi yo oʻta shirinmi – baridan bir oʻzi tatib koʻrishga majbur.
Bu masalada koʻrsatuvlar qilinyapti, maqolalar yozilyapti. Yaqinda bir koʻrsatuvda oʻsha “yallachi shoir” chiqib, menga yordam beringlar, aybimni tushuntiringlar, dedi. Albatta, shunday degani uchun ham rahmat, lekin hamma bilib turgan aybini oʻzi tushunmayotgani – unga yordam berishning imkonsizligidan darak.
Joʻramizning “qobiliyatsiz “ijodkor”lar moʻr-malaxdek koʻpayib ketgani”dan kuyunganicha bor. Ammo ularning urinishi vaqt chigʻirigʻidan baribir oʻta olmaydi, desak, oʻzimizga taskin bergan boʻlamiz. Axir, ularning vaqt chigʻirigʻidan oʻta olmaganini koʻrishni kutish uchun umrimiz yetarmikan?!. Sabrimiz-chi?! Farzandlarimizning maʼnaviy olami nima boʻladi?!
Behzod QOBULOV:
– Menimcha, bunday tashvishli savol qoʻyishga hojat yoʻq. Chunki sifatsiz narsalar asl bahosini juda oladi. Ehtimol, asar yozib boʻlingan paytidayoq muallifning oʻzi chin qalbdan: “Esiz vaqtim”, deb oʻrtansa kerak. Harholda, qoʻliga qalam ushlagan yozar baribir oʻzi yaratgan asarning asl bahosini sezadi, biladi, kuyunadi yoki sevinadi – azaldan shunday. Lekin Umid Yoqubov aytgan boshqa bir masala, yaʼni adabiy didning taraqqiysi qayon ketib borayotgani, chindan ham, oʻylovga muhtoj masaladir. Baribir, zoʻr asarning paydo boʻlishi – noyob voqelik. Buni tan olishimiz kerak. Butun boshli adabiyot tarixida salmoqqa yaraydigan asarlar koʻp emas. Dunyoda ham, oʻzimizda ham. Ammo bu oʻrinda boshqa bir xosiyat bor, yaʼni ijodkor oʻzi mansub boʻlgan adabiy jarayonning rivojlanib, ildamlab, yangiliklarga quchoq ochib borishini taʼmin etadi. Shu tarz keyingi hodisaga vaziyat yetiladi. Xuddi ijtimoiy munosabatlar kabi adabiy jarayonda ham xaosning muayyan tartibga kelishi, fluktuatsiya jarayoni sodir boʻlib, yangi tartibga boshlovchi kuchning tugʻilishi uchun juda koʻp va xilma-xil voqelik talab etiladi. Umid Yoqubov taʼkidlaganidek, keyingi yuz yillikda negadir adabiyotimizda fikrlar maromi, ideallar kutilmagan yoʻnalishga oʻzgarib bordi. Qahramonlarning qadriyatlarga munosabati mutlaqo oʻzgacha, baʼzan qoʻrqinch tus oldi. Axloq, eʼtiqod, vafo, hayo, sadoqat, burch kabi tushunchalarning mazmuni, sovet adabiyoti misolida, qashshoqlashtirildi, tuzumga sadoqat bosh mezon sanaldi. Hozir shunday bir fikr tugʻildiki, oʻsha jimjimador adabiyot taʼsiridan xalos boʻlishni niyat qilgan davrimizda bozorgirlikka oshiqqan adiblarning birdan bodroqday koʻpayishi, rastalarni egallab olishi aslida kutilgan, kechishi muqarrar jarayon boʻlsa-chi? Chunki bitta yaxshi asarning paydo boʻlishi uchun yuzlab tajribalar, umri qisqa bitiklar ham kerak boʻlganday, asillik bilan xom-xatalani farqlash uchun muayyan maydon, material, sodda aytganda, raqib zarurmikin, deb oʻylab qoldim. Ammo bu jarayonlar, adabiy reaksiyalar biz nima deb oʻylashimizdan qatʼi nazar, bizning inon-ixtiyorimizdan tashqarida, oʻz-oʻzicha rivojlanishini nazarda tutishimiz kerak.
Nurilla ChORI:
– Nazarimda, bugungi suhbatimiz besamar boʻlmadi, mavzu boʻyicha oʻz qarashlarimiz, fikrlarimizning bir-birimizga havola etib, chigʻiriqdan oʻtkazib oldik. Oʻrtaga tashlangan masalalar bizni qanchalik oʻylantirmasin, Behzod doʻstimizning fikriga qoʻshilaman: har bir asar Vaqtdan haqqoniy bahosini oladi. Olganda ham, uzoq emas, qisqa fursatda oladi. Hozirdanoq buning alomatlari sezilmoqda, odamlar ilgarigiday oldi-qochdi hikoyalarni koʻp oʻqimayapti, bunday “asar”larni chop etayotgan nashrlarning ham bozori avvalgidek chaqqon emas. Oʻquvchi asl, jiddiy adabiyotga qaytmoqda. Shubhasiz, bunda davlatimiz tomonidan olib borilayotgan maʼnaviy islohotlar, chinakam kitobxonlikning targʻiboti, yosh ijodkorlarga berilayotgan eʼtibor va boshqa omillar muhim oʻrin tutmoqda. Xalqimiz “Zar qadrini zargar biladi”, deydi. Ikkilanmasdan aytish mumkinki, yurtdoshlarimiz orasida ana shunday yuksak taʼbli “zargar” kitobxonlar koʻpchilikni tashkil qiladi…
Nurilla ChORIYEV yozib oldi.
(Davra suhbati Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasi bilan hamkorlikda tayyorlandi.)
“Yoshlik”, 2015 yil 8-son
https://saviya.uz/hayot/nigoh/yollar-turli-tuman-ammo-mezonlar-ozgarmas/