Yangi shahar (ma’lumot)

Post Views:
358

YANGI SHAHAR – Toshkentning chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan (1865)dan keyin vujudga kelgan, yevropacha uslubda qurilgan janubi-sharqiy qismi, Eski shahardan Anhor kanali bilan chegaralangan mustaqil aholi manzili sifatida barpo etilgan. Yangi shahar qurilishi tarixan shakllangan Eski shaharni hisobga olmay, harbiy istehkom tipidagi inshootlar qurishdan boshlangan. 1865 yil shaharning Qo‘ymas darvozasi ro‘parasidagi tepalikda rus askarlari uchun harbiy istehkom – Toshkent tuproqqo‘rg‘oni qurildi. Tuproqqo‘rg‘on orqasida garnizon kazarmalari solindi. Keyinchalik Anhor kanali chap sohili bo‘ylab O‘rda bilan Tuproqqo‘rg‘onni bog‘laydigan yo‘l qurilgan; bu yo‘l Yangi shaharning birinchi ko‘chasi bo‘lib, Chernyayev ko‘chasi deb atalgan (hozirgi Mustaqillik maydonidan o‘tgan). 1866–67 yillarda Yangi shaharning birinchi qat’iy loyihasi (muhandis M.N.Kolesnikov) tuzildi. Yangi shahar qurilishi dastavval Obuxov ko‘chasi (hozirgi Navoiy ko‘chasining bir qismi) bilan Sapyorlar ko‘chasi oralig‘ida olib borilgan. Eski shahardan boshlangan Shayxontohur ko‘chasi (hozirgi Navoiy ko‘chasi) O‘rdagacha uzaytirildi. Anhor kanaliga Yangi shaharni Eski shahar bilan bog‘laydigan yog‘och ko‘prik qurilgan. Yangi shahar qurilishi Toshkent Turkiston general-gubernatorligining ma’muriy markaziga aylangan (1867)dan keyin ayniqsa avj oldi. Yangi shaharda ma’muriy, harbiy, moliya, tibbiy, qishloq xo‘jaligi va boshqa boshqarmalar joylashgan. Turkiston general-gubernatorligi tuzilgandan keyin (1867) Yangi shaharda Turkiston general-gubernatori va Sirdaryo viloyati harbiy gubernatorining qarorgohlari va mahkamalari (hozirgi Mustaqillik maydoni hududida) joylashdi. «Shahar nizomi» (1877) joriy qilingach, Yangi shaharni boshqarish Shahar dumasi qo‘liga o‘tdi. Shahar mahkamasi a’zolari Duma deputatlaridan saylangan. Yangi shahar chor hukumatining Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarini bosib olishda hamda O‘rta Osiyo va Qozog‘istonda mustamlakachilik va milliy zulmni tobora kuchaytirib borishda muhim tayanch joyi bo‘ldi. Chor ma’murlari bu yerdan turib butun Turkiston o‘lkasini boshqardi va boyliklarini o‘zlashtirdi. Bu hol 1917 yildan keyin ham davom etdi.
Yangi shaharda harbiy idoralar uchun bir qavatli mustahkam uylar, harbiylar va xususiy kishilar uchun paxsa yoki xom g‘ishtli uylar ko‘plab qurilgan. Yangi shahar hududining jadal sur’atda kengayib borishi shahar planining yangi loyihasini tuzishni taqozo qildi. 1870 yil me’mor A.V. Makarov Yangi shaharning Shibli arig‘ining chap sohiliga mo‘ljallangan (hozirgi Shahrisabz va Amir Temur shohko‘chasi oralig‘i) qurilishlari loyihasini radial-halqa sxemasida tuzgan. Konstantin skveri (hozirgi Amir Temur xiyoboni) uning markazi bo‘lib, undan Moskva (hozirgi Amir Temur shohko‘chasi), Lager (hozirgi Mustaqillik ko‘chasi), Kaufman (hozirgi Sayilgoh va Taraqqiyot ko‘chalari), Qo‘yliq (hozirgi Istiqlol ko‘chasi), Duxovskiy prospekti (hozirgi Amir Temur shohko‘chasi) atrofga tarqalar edi. Yangi shaharda turar joy va ma’muriy binolardan tashqari korxonalar ham qurila boshladi. Zakaspiy – Toshkent (1899) va Orenburg – Toshkent (1906) temir yo‘l qurilishi o‘lkaga monopolistik kapitalning kirib kelishi, sanoat va savdo-sotiqning rivojlanishiga, ayni vaqtda ko‘plab xom-ashyo (paxta, ipak, oltin, qorako‘l teri va h.k.)ni tashib ketilishiga imkon yaratdi. Yangi shaharda sanoat korxonalari, vino, yog‘-moy zavodlari, temir yo‘l ustaxonalari ochildi; uning markaziy qismida banklar, savdo uylari, mehmonxonalar, restoranlar qurildi. Yangi shaharning savdo-xo‘jalik hayoti markazi Voskreseniye bozori bo‘lgan. Ayrim obodonchilik ishlari ham amalga oshirilgan. 1882 yil shahar bog‘i barpo etildi. Yo‘lkalar va ko‘priklar qurildi, ko‘chasining chetlariga daraxtlar o‘tkazildi. 1893 yil Aleksandr parki (hozirgi Fidoyilar xiyoboni) barpo etildi. Katta ko‘chalar tunda kerosin chiroqlar bilan yoritilar edi. Oktyabr to‘ntarishiga qadar bajarilgan shahar obodonchiligiga doir ishlardan eng yirigi ko‘nka va tramvay qurilishi bo‘ldi.
1910 yil Yangi shaharda 4702 uy (aksariyati bir qavatli) bo‘lib, ularda 54,5 ming kishi, aksariyati rus va boshqa millat vakillari yashagan. Binolar ichida knyaz Romanov saroyi (1889–90; me’morlar: A.L.Benua, V.S.Geynselman), davlat banki (1895, me’mor V.S.Geynselman), Rus-Osiyo banki (1910; me’mor I.A.Markevich), «Regina» (1916, me’mor, G.M.Svarichevskiy), «Natsional» mehmonxonalari ajralib turar edi. Yangi shaharda o‘rta o‘quv yurtlaridan gimnaziya, real bilim yurti, kadetlar korpusi, kommersiya bilim yurti, shuningdek, 30 quyi o‘quv yurtlari bo‘lgan. 1870 yil Turkiston ommaviy kutubxonasi (hozirgi Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi) ochildi. Madaniy muassasalardan 2 teatr (qishki va yozgi), harbiy va jamoat majlislari binolari qurildi. Oktyabr to‘ntarishi vaqtida Yangi shahar bolsheviklar uyushtirgan g‘alayonlar markaziga aylandi. 1917 yildan Yangi shahar bilan Eski shahar rasmiy ma’muriy birliklar hisoblangan. 1917 yil 28 martda Yangi shahar Ishchi va soldat deputatlari Toshkent Kengashi tuzildi. 1929 yil Yangi shahar va Eski shahar kengashlari Toshkent ishchi, dehqon, qizil askarlar deb atalmish deputatlari shahar Kengashiga birlashdi, yagona shahar doirasida yangi ma’muriy bo‘linish joriy qilindi. 1939 yil birinchi marta Yangi shahar va Eski shaharning barcha qismlarini yagona shaharga birlashtirish ko‘zda tutilgan Toshkentni rekonstruksiya qilish Bosh plani loyihasi tasdiqlandi.

«Toshkent» ensiklopediyasi. 2009 yil