Жаҳон фантастик-мистик адабиётида “даҳшат” йўналишининг отаси, “ХХ асрнинг Эдгар Поси” ҳисобланган америкалик ёзувчи Ҳовард Филлипс Лавкрафтнинг “Остонада пинҳона” романи ҳам, адибнинг ўзи ҳам адабиёт тарихида алоҳида ўрин тутади.
Биринчидан, адибнинг ягона йирик асари бўлмиш ушбу романда ҳаммага таниш, кундалик турмушда учраб турадиган шунчаки ёмонлик эмас, балки коинот миқёсидаги “соф”, самовий ёвузлик бор бўйича, бутун маҳобати, қудрати билан рўй-рост тасвирланган. Ер сайёрасида инсон пайдо бўлмасидан анча аввалроқ мавжуд бўлган беҳисоб ёвузлик маъбудлари билан танишар экансиз, ҳақиқий ёвузлик аслида нима эканини англаб ета бошлайсиз.
Роман “Остонада пинҳона” деб номлангани ҳам бежиз эмас. Асарда ёритилишича, асил ёвузлик ҳар қандай уйнинг остонасида (жамиятнинг оёғи тагида) пинҳона бўлиб, ўзи учун қулай вақт-соатни кутиб ётади. Оила аъзоларидан биронтаси ёмонликка қўл ургудек бўлса ёхуд олимлар қизиқсиниш сабаб уйғотиб қўйса борми – пайт пойлаб ётган ёвузлик жонланиб, бутун атрофга мисли кўрилмаган балоларни ёғдира бошлайди.
Лавкрафтнинг шахси ҳам ниҳоятда сирли, жумбоқли. У ҳаммадан пинҳона, мутлоқ узлатда яшаган. Америка адабиёт йўналишидаги “даҳшат” адабиётининг отаси – ҳеч қачон ҳеч ким ўз кўзи билан кўрмаган ёзувчи”, деб таърифланади. Ҳаттоки Лавкрафтнинг энг яқин дўсти, шогирди ва кўплаб асарларининг ҳаммуаллифи бўлган Огюст Дерлетт ҳам у билан телефонда атиги икки марта гаплашган, холос, бошқа пайтлари эса ёзувчининг ўзга дўстлари, шогирдлари ва ўғиллари қаторида у билан фақат хат орқали ҳол сўрашиб турган, холос.
“Остонада пинҳона” асарининг ўзбек тилида чоп этилиши терроризм, экстремизм ва бошқа салбий кучлар дунё ҳаётига катта хатар солаётган ҳозирги қалтис замонда ёшларимизни асил ёвузликдан огоҳлантиришга, қора кучларга хизмат этувчи турли ёмон йўллардан қайтаришда катта ёрдам бериши турган гап.
Таржимон
ОСТОНАДА ПИНҲОНА
I қисм
Биллингтонлар ер-мулки
Архамдан шимол томондаги адирлар ёнбағри нимжон, пастак дарахтлар бир-бирига чирмашиб ўсган буталар билан қопланганидан қорайиб кўринади, бу дарахт ва буталар океанга бориб қуйилувчи Мискатоник дарёсининг сўл соҳилигача чўзилиб кетади. Гарчи у ер-бу ерда адирларни оралаб ўтиб, бийдек даштлар оша Мискатоник соҳилига элтувчи ташландиқ сўқмоқлар кўриниб турса ҳам, сайёҳлар ора-сирада ўрмон ёқасидан у ёғига ўтиб адашиб қолади.
Вақтнинг бешафқат таъсиридан омон қолган эски иморатлар бир хил ва мунгли кўринади. Дарахтларнинг шох-шаббалари ям-яшиллиги, бир-бирига чирмашган буталарнинг тиғизлигига қарамай, иморатлар олдидаги ерлар ҳам худди биноларнинг ўзидек абгор таассурот туғулади. Архам-ситини у четидан бу четига кесиб ўтувчи Ривер-стритдан Эйлсбери-пик ва черепица қопланган томларидан олачипор ҳолга келган шаҳарчанинг ғарбий кварталларини кезиб юрган йўловчи кўзга ташланади. У Данвичдаги қаровсиз ётган ерлар атрофида, қашшоқлар маҳалласининг кулбалари ортида ёш дарахтзорга кўзи тушиб ажабланади. Яқинроқдан қаралса, бу пастак эгри-бугри танали қайрағочлардан иборат яқинига йўлаб бўлмас ғаройиб чакалакзор бўлиб чиқадики, шох-шаббаларни гўё минглаб йил б?????? ???? ???? ???? ??????.
????? ??????? ?? ??????????? ?????? ?????? ???????; ?????-??????? ????????? ???????? ????? ????? ????????? ????? ??????? ??? ????????? ????? ?? ?????? ????????????? ???????? ??????, ?????. ?? ????????????? ????????? ??????? ?? ?????????? ???????? ??????? ???? ???? ?????????? ????? ????????; ????? ?????? ?????? ????? ?????? ??????????? ??? ???? ????? ??????????. ??? ???????????? ?????? ???????? ????????? ??????-??? ???? ????? ?????, ???? ????????? ????????? ????? ????????? ???????????? ????? ???? ?????? ????????????? ??-????? ??? ???????, ??????? ????????? ????? ??????? ???? ???????? ????? ?????????????? ?????? ??? ???? ?? ????????? ???? ???????? ?????. ?? ?? ????????? ???????? ?????? ?? ?????? ???????? ????? ????????? ?????????? ????????? ??????????, ??? ??????????. ??????????????? ???? ??????? ????-?????? ??? ???? ??????? ???????? ????????? ?????? ????? ?????????. ????? ??? ???????? ?? ??????? ?????? ?????-??????? ?????? ??? ??????? ??? ???? ???????? ??????? ???????? ???? ??????? ?????? ?????????. ??????????? ??? ?????? ?????, ???????, ??????? ?????, ????????? ??????? ????? ????? ?????? ??????? ???? ??????????????? ????? ???????? ???????? ?????????? ????????, ???????, ???????? ?????? ????? ????????? ?? ???????? ?????? ?????? ???? ????, ??? ?????? ???????? ?????????.
????? ???????????? ???? ??? ????? ????????; ?? ???? ? ????? ????-????? ????????? ?????. ?? ?????????? ??? ????????? ?????? ???????? ???? ?????????? ???-??????????? ????? ?? ???????? ????? ?????, ?? ???? ??? ???? ??? ?????????? ?????. ??? ??? ????? ????????? ??? ?????? ?????, ?????????? ???????? ????? ?????? ????????? ????? ??????, ????????? ???????????? ?????? ????????? ??????. ??????? ???? ????? ??? ?????? ???-????? ??? ???????-??, ???? ??? ?????????? ??????? ????? ????????? ?????? ??? ???? ?? ??????? ??????? ?????, ?? ????????? ?????????? ??????? ????? ?????????? ???????? ???-???????? ??????? ????? ??????? ??????????. ????? ????? ?????? ????. ???? ?????????? ???, ????? ??????? ????????? ??? ????????? ?????? ????????? ??? ???? ???????, ????????. ????? ?????? ???? ?????? ????, ?????????? ????????? ??? ?????? ?????? ??????? ????????. ?????? ????? ???? ???-???? ????? ?????? ?????????? ??? ???????? ??????? ???????, ??-???? ????? ????????????? ?????? ???. ???????, ?????????? ??? ????????? ??????????? ?????? ??????, ???????? ???? ?????? ???? ???????? ???????????, ????? ???-?????? ????????. ??????, ?????? ?????, ??-???? ???? ????? ?????? ????. ????? ?? ????? ?????? ?????? ????? ????? ?????? ????? ??? ????? ?????? ??????. ??? ???-?????? ????? ????????? ??????? ????? ??????? ?????????, ?????, ????? ?????????? ?? ????? ???????????? ??????????? ??????? ????????? ?????? ?????????? ?????? ????? ??? ??????? ????!
??????????? ????????? ??????????? ??????????? ??????? ?????? ????? ?????????. ???????, ????-?????? ????? ??????? ???? ????? ???????? ??????????? ??? ??????? ??? ???? ??????? ????????? ?? ??????? ??? ?????? ??? ???????. ???????? ???????????? ????? ?????????? ???????? ???????????? ????????? ??? ???? ?????? ???????? ????????, ??????? ??????? ????????? ????-????? ?????-???????? ?? ???????-???????????? ???????. ????? ???????????, ????????????? ??????? ????????? ??? ?????????????? ????? ?????? ?? ?????????????? ????? ??????????? ???? ???????? ????????. ????? ????? ??????? ????????? ??? ????? ???????, ?????? ?????? ??? ??? ?????????. ?????, ???? ?? ?????????? ????????? ?? ????? ????????? ??????????? ???? ?????????? ???? ????????? ???????? ?????? ???????, ????? ????? ?????????? ?? ?????????? ?????? ?????? ?????????? ?????? ??????? ??????? ??? ??? ??????? ??????. ?? ????????? ????????????? ??? ?????????? ????????? ??????? ?????????? ???????? ????????. ????? ??????? ???????? ????? ????????? ??? ???????????? ???????? ??????? ?????????, ???????????? ????????, ???????? ?? ??????? ?????? ??????? ??? ????????? ??????? ??????????? ????? ????????? ????. ?? ????? ??? ????????? ?????? ????? ???? ????? ??????, ???????????? ??????????? ???????? ?? ???? ?? ???????? ?????? ?????????? ????????, ???????????. ?? ???????? ???????, ????????????? ???????, ????? ??????? ??????? ?????????? ?????? ???-??? ??????? ????????? ?????? ??? ?? ?????? ????? ????? ????. ???? ?????????? ????? ?????????? ???? ?????? ?????-?, ????? ?????????? ????????? ?????????? ????? ????????; ???????????? ??????? ??????? ????????-? ??????????? ????????? ????????????, ?? ???????? ??????? ????????????? ???????? ???? ???????? ??? ????? ??????.
???? ?????? ???????? ????? ??????? ???????? ???? ??????? ??????? ???????? ????? ????? ???? ??????? ??? ???????? ?? ???? ???-???????? ????? ?????. 1921 ??? ???? ??????????? ?????? ??????? ?????????? ????????????? ?????????? ?????? ?????? ????? ????? ??? ????? ????????????? ????? ????? ?????? ?? ???????? ????? ???? ??????? ?????????? ?уруноқ ҳаёт тарк этиб бўлган.
Шаҳар аҳолиси бу дарахтзорни қарийб унутиб юборган; қариб-чуриган кампирлар кечқурун камин ёнида ўтирганча ҳикоя қилишни хуш кўрадиган сирли ва машъум афсоналаргина сақланиб қолган, холос. Бу афсоналарнинг айримлари жодугар ва алвастилар гулханда ёқилган жуда узоқ замонларга бориб тақалади; бироқ асрлар ўтгани сайин мудҳиш тафсилотлар ҳам хира ториб бораверган. Ўша замонлардаги қўрқув сабабини эндиликда камдан-кам одам эслай олади, аммо ташландиқ дарахтзор билан атрофдаги тепаликларни ҳамон одат бўйича Биллингтонлар ер-мулки деб аташади, ҳолбуки дарахтзор тўсиб тургани учун шаҳардан кўзга ташланмайдиган қўрғон бир неча ўн йиллардан буён ҳувиллаб ётади. Бу уй тўғрисида “қадимий минора ва тошдан қурилган халқа яқинидаги хушманзара тепаликда жойлашган”, деб гапиришади. Қайрағочларнинг тунд қиёфаси аҳён-аҳёнда бир ўтиб қолувчи сайёҳлар диққатини зинҳор ўзига тортмайди. Ҳатто бир пайтлари шу атрофни босган дайди-саёқлар тўдаси ҳам бошпана ёки ўлжа илинжида қадимий қўрғонга яқин йўлашга журъат этолмаган. Дарахтзорни ҳар қандай кимса, албатта, айланиб ўтади, Бостондан Архамга қараб йўлга чиққан сайёҳми ёхуд Массачусетсдаги овлоқ қишлоққа бозордан қайтаётган деҳқонми, барибир, кўнгилда ғалати ҳадик уйғотувчи бу бехосият жойдан тезроқ ўтиб олай, деб дарров қадамини тезлатади.
Кекса Биллингтонни ҳали ҳам эслаб туришади; бу ерда у ҳақда анча-мунча афсоналар юради. Ўн тўққизинчи аср бошларида қишлоқ эсквайри Илия Биллингтон ота-боболаридан мерос шу қўрғонга кўчиб келиб, бу ерда бир неча йил ёлғизликда яшади. Ёши бир жойга борганида эса оиласи билан, Америкадан Англияга кўчиб борган аждодлари қўним топган, Лондондан жануброқдаги мўъжаз шаҳарчага қайтди. Ўшандан бери ундан ҳеч қандай дом-дарак йўқ бўлмаса-да, аммо бир адвокатлик идораси ерини муниципал фондга ҳар йили ўз вақтида ўтказиб турар, бу идоранинг Бостондаги манзили қария Биллингтон ҳақидаги миш-мишларга алоҳида сомеъ салобат бағишларди. Орада ўнлаб йиллар ўтди. Илия Биллингтон ҳам, унинг ишончли вакиллари ҳам аждодлари ёнидан аллақачон жой олиб улгурди, ҳойнаҳой. Унинг мероси ўғли Лаанга ўтди, адвокатлик идорасида ҳам оталар ўрнини ўғиллар эгаллади. Йиллик тўлов энди Нью-Йорк банки орқали аввалгидан ҳам батартиб ўтказиб турилар, ер-мулк ҳануз Биллингтонлар номида эди. Дарвоқе, йигирманчи аср бошларида эсквайрнинг сўнгги авлоди, Лааннинг ўғли ўзидан ўғил меросхўр қолдирмабди, деган миш-мишлар тарқалди. Хуллас, шундай қилиб, ер-мулк энди унинг қизига ўтди. Лекин бу хоним ҳақида миссис Дюарт деган номдан бўлак ҳеч нарса маълум эмасди. Ўша миш-мишлар шаҳар аҳолисида унчалик катта қизиқиш уйғотмади, зотан, кекса Биллингтон ва унинг “ғалатилиги” тўғрисидаги ардоқли хотиралар олдида аллақандай миссис Дюарт ким бўлибди ўзи?!
Эсквайрнинг ажабтовур жиҳатларини шаҳарликлар бениҳоя ҳаяжон билан эслашарди. Айниқса, насл-насаби кўҳна бўлгани учун ўзини маҳаллий асилзодалар деб билувчи бир неча хонадон авлодлари шу мавзуда сўз очишни хуш кўрарди. Вақтнинг бешафқатлиги сабаб Биллингтон ҳақидаги афсоналардан биронтаси ҳам асил ҳолида сақланиб қолмаган, барчаси кейинги даврларда озми-кўпми қўшиб-чатишлар ва бузилиш-ўзгаришларга учраган. Ҳикоя қилишларича, Биллингтонлар қўрғони жойлашган ўша қайрағочзордан сирли шовқин ва момақалдироққа ўхшаш гумбурлаган овоз эшитилиб тураркан. Бунга кекса эсквайр сабабчими ёки бошқа бировми, бунинг тагига ҳеч ким етолмаган. Рости, мана шу ҳувиллаган дарахтзор ва қалин чангалзор бўлмаганида Илия Биллингтон номи аллақачон унутилиб кетган бўларди, чунки фақат ўшаларгина бу ғайриоддий жойлар ўзидек ғайриоддий одамга тегишли эканини ҳар гал эслатиб туради. Уй яқинидаги дарахтзорнинг қоқ ўртасидаги ботқоқлик беҳисоб қурбақалар маконига айланган. Баҳор пайтида уларнинг бўғиқ қуриллаши чор атрофдагилар қулоғини қоматга келтиради, кексаларнинг айтишича, Архамдан юз чақирим масофа наридан ҳам бунақанги бақироқ махлуқларни топиш амримаҳол эмиш. Ёз пайти эса ботқоқлик устида сирли ёғду пайдо бўлади, момақалдироқ гумбурлаган тунларда бу ёғду ер бағирлаб сузган булутларда аксланиб, милтиллайди. Бу ерликлар фикрича, дарахтзордаги бақалар, бошқа жирканч махлуқу ҳашаротлар қатори виж-виж ялтироқ қўнғизлар тўдаси ана шу ёғдуни ҳосил қилар эмиш. Илия Биллингтон жўнаб кетганидан сўнг шовқин тинди-ю, лекин қурбақалар жазавакор қуриллашда давом этаверди; момақалдироқ олдидан беҳисоб чигиртка-ю чирилдоқлар чириллаши тинмаганидек, ёз кечалари ялтироқ қўнғизларнинг милтираб ёғду таратиши ҳам давом этарди.
Узоқ йиллар қаровсиз ётган қадимий қўрғонга янги хўжайин келгани ҳақидаги хабар шаҳар аҳли орасида тез тарқалди ва анча гап-сўзларга сабаб бўлди. 1921 йил март кунларининг бирида Архамда чиқадиган “А??????????? ?????????? ?????? ?????? ????? ????? ??? ????? ????????????? ????? ????? ?????? ?? ???????? ????? ???? ??????? ?????????? ?двертайзер” газетасида мистер Амброз Дюарт деган бир кимса Биллингтонлар уйини қайта тиклаш ва янгитдан қуриш учун ишчилар ёллаётгани ҳақида кичкина эълон босилди. Ишлашни хоҳловчилар бу одам билан “Мискатоник” отелида учрашиши мумкинлиги маълум қилинган эди. Ўрни келганда айтиб қўйиш жоиз, бу меҳмонхона, аслида, Мискатоник университетининг атиги талабалар ётоқхонаси эди, холос.
Орадан бир кун ўтмовди ҳамки, Архамда янги гап тарқалди. Шаҳарга яқинда келган Амброз Дюарт деган кимса Илия Биллингтоннинг тўғридан-тўғри меросхўри эмиш. У ер юзи бўйлаб узоқ вақт сайру саёҳат қилгач, ниҳоят наслий ер-мулкини ўзига қароргоҳ этиб танлабди. У эллик ёшлар чамасидаги ўрта бўйли, очиқ ҳавода кўп юрганидан юз териси юпқа, қирғийбурун ва қуюқ сап-сариқ сочли, нигоҳи ўткир кимса эди. Охирги урушда яккаю ягона ўғли ҳалок бўлганидан кейин, бошқа қариндошлари йўқлиги сабаб, Дюарт Америкага кетишни дилга туккан ва умрининг қолган қисмини осойишта ўтказиш учун қадимий ер-мулкка равона бўлган эди. Шу мақсадда у икки ҳафта бурун Массачусетсга келиб, мулкини кўрмоқчи бўлди. Ер-мулк уни қаноатлантирди, шекилли, қўрғонни аввалги шон-шуҳрати билан қайта тиклаш ниятида бўлғуси харажатларни хомчўт қила бошлади. Босиқ-сиполиги ва андак ҳазилкашлиги у ёллаган ишчиларда яхши таассурот қолдирди. Баъзи ишларни орқага суриб туришга тўғри келди, чунончи, энг яқин электр узатиш симлари дарахтзордан бир неча мил жанубдан ўтгани боис уйда электр чироқлари ўрнига керосин лампалар ёқилди. Бошқа ишлар эса жадаллик билан борарди. Қурилиш ишлари баҳор бўйи давом этди; уй тартибга келтирилди, йўл қурилди, ёзга чиқиб эса, мистер Амброз Архамдаги отелдан қўрғонга кўчиб ўтди-ю, ишчиларга дурустгина ҳақ тўлади. Улар уйларига қайтгач, қария Биллингтоннинг қўрғони ҳақида: унинг зинапояларидаги ажойиб ўйма нақшлар; нақ икки қаватни эгаллаган кабинет ва шу хонадаги ҳар хил рангда ойналар солинган каттакон дераза; барча жилдлари тўлиқ сақлаб қолинган маҳобатли кутубхона; шунингдек, мистер Дюарт осори-атиқа ишқибозларининг жон-дили деб билган турли меъморий хусусиятлар тўғрисида ўзгача эҳтиром ва завқ-шавқ билан ҳикоя қилиб юришди. Ташқи томондан уй Кембрижнинг бир вақтлар кимсан буюк Лонгфелло яшаган машҳур Крейг-Ҳаузига ўхшаб кетарди.
Кўп ўтмай шаҳарда ақл бовар қилмас ҳар хил гаплар ўрмалаб қолди; кекса Биллингтон ҳақидаги унутилаёзган афсоналар яна эсга олина бошлади. Эмишки, Илия Биллингтон билан мистер Дюарт худди икки томчи сувдек бир-бирига ўхшармиш. Шундан сўнг болалаб кетган тахмин-гумонлар орасида қари қирриқнинг “хурмача қилиқлар”ига доир машъум хотиралар яна юзага қалқиб чиқди. Бу хотираларнинг “тирилиш”ию янги ваҳимали тафсилотлар билан бойиши Данвичдаги ташландиқ ерлар атрофида бир асрдан буён яшаб келаётган бир неча хонадон, жумладан, Уайтли ва Бишоплар оиласининг кор-амалига ўхшарди. Уларнинг бир вақтлар мана шу гўшани ўзига макон этиб танлаган аждодлари кекса эсквайрнинг замондошлари бўлган эди. Энг биринчи Биллингтон “пушти дераза”ли маҳобатли қўрғонни – кабинетдаги витраж гарчи кўп рангли бўлса ҳам, барча уни шундай деб атарди – айнан ўшаларнинг кўз ўнгида бунёд этган эди. Уларнинг Биллингтонлар хонадони ҳақидаги афсоналари ўзининг қадимийлиги учун ҳам бошқаларда ишонч уйғотар эди. Афсоналардаги баъзи гаплар ҳақиқатга тўғри келмаса-да, қадимий қ??????? ???, ????? ???? ?????? ? ?????? ??????? ??? ????????? ??????????.
ўрғонга ҳам, унинг янги соҳиби – мистер Дюартда ҳам қизиқишни орттирарди.
Дюартнинг ўзига келсак, бу ерда пайдо бўлиши билан тарқалган ҳар хил миш-миш ва ғийбатлардан тамомила бехабар эди. Табиатан одамови бўлган бу инсон ўз қисматига битилган шу ёлғизликдан ҳузурланиб яшарди. Бу ёғига ер-мулкни қаровсиз қолдирмаслик учун маблағ топиш унинг асосий ташвишига айландики, энди бутун вақтини ш? ???? ??????? ???????. ??????? ????????-??, ?????? ??????? ?????? ???????? ????? ????? ?????? ???????? ???? ???????. ???????? ????????, ??????, ????? ???????? ??-???? ????? ???? ???????, ????? ????? ????-?????? ??????????? ????????? ?????? ????? ????????? ???? ???? ????? ?? ??? ??? ???? ??????? ????? ???????????, ????????? ?????? ???? ????, ?? ??? ???????? ?????? ????????? ?????? ??????? ???. ???? ??????????? ????????? ??????? ???????? ?????? ? ????? ???? ??? ????? ????? ??????? ?? ?????, ??-???? ??????????? ??? ??? ????? ????? ????? ???????? ????????? ???????????? ?????? ??????? ????? ????? ???? ????. ???? ????????????? ????? ?????????????? ??????? ??????????? ?? ????? ???????? ??? ????? ???, ?????. ????? ???????? ???????? ????? ??????? ????????? ?????? ????? ????? ????? ????????, ?? ???? ????? ?? ?????? ???????? ?????? ??????? ?????? ?????? ?? ???????????? ????????? ????? ????? ??? ???.
??? ??????? ???????????? ?????-????? ??????????????, ????? ?? ???????? ?? ??-?????? ???? ????? ?????-?, ???? ????????? ??????????? ?????????-???????? ???. ????? ????, ??????? ??????? ????? ???????? ??????? ????? ???? ??????, ??????? ??? ?????????? ??????, ?????????, ???????????? ?????? ???? ?????, ????????? ???????, ???????, ??? ??????????? ??? ?????? ???. ?? ?????????, ????? ??????? ??????? ?????-??, ????? ???? ??? ?????? ????????? ???. ??? ??? ??????????? ???? ?????????? ????????? ??????? ??????, ??? ????? ???????? ????? ?????? ????, ????????? ????????? ???????? ???. ??? ?? ???????? ??? ??-?????? ???? ?????????? ????? ?????? ?????????, ???? ?? ?????????????? ?????-?????????? ????? ?????? ?????? ??????. ????? ?? ???????? ????? ??????? ?????? ???? ????? ?????? ??-???????? ????? ?????? ?????????? ????? ?????. ?????? ???? ????? ???? ????? ??????? ??????? ?????? ?????? ???????? ??????? ?????? ???????? ???????. ?? ????? ?????????? ?????????? ?????? ?????? ?????? ?????????? ???????? ???? ????????? ???????? ????, ??? ??? ?????? ?????????? ??????. ???? ??? ?????? ????????? ????? ??????? ??????? ?????? ???, ?????.
?????? ?????????? ????? ?????? ????? ???????????? ????? ??????? ?????? ?????????? ????? ?????-?, ??? ?????? ??????. ?????? ?? ??????????? ??????? ?????? ???????,?????? ??????????? ??????? ???? ???????. ???????????? ???????? ???????? ???????? ?? ???? ??? ?????, ?????????? ??????? ???? ??? ??????? ????? ??????????? ???. ??? ???????? ?????? ????????? ??????? ????? ????? ?????? ?????????, ?????? ??? ????????? ??? ??????????? ?????? ????? ?????? ???. ????? ????????? ?? ????? ????????-????? ?????, ??? ????? ?????????????. ?????????????? ????-????? ?????? ??? ????? ???????? ????? ???????? ?????? ?????; ?????????? ????????????? ??????? ???-????? ???, ?????????, ????? ???????? ?????????? ????? ???????????????? ???? ??????? ?????????. ????????? ????????????? ??????? ???????????? ????????? ????????? ?????? ???????? ?????? ????, ????? ?????? ????????? ?????? ????????? ?????? ?????? ??????? ? ???? ????? ???????? ????? ???????? ????????? ???????? ???? ?????????? ?? ???????? ?????????, ???????? ?????????? ????? ???????. ????? ?????? ?????????, ???????, ?????? ?????? ????????, ?? ??????? ????? ???? ????? ????????? ????????? ?????????. ???? ?????????? ???????? ?????? ??????? ???? ????? ?? ??? ????? ????????, ??????????, ?????? ??? ?????????? ?? ?????????? ?????? ??????, ?? ??????? ?????? ???? ????? ?????? ??????? ?????, ?????.
???????? ????? ????? ????????? ????????? ???? ????????? ?? ????? ????? ?????? ????, ?????? ??????? ???? ??????? ????? ????? ??????? ???????-??, ???? ?????? ?????, ???, ?????? ??? ??????? ?? ?????? ??????? ???????? ?????????? ?????. ???????, ??????????? ????? ????????????? ??????? ??????? ?????????? ????? ????????? ????, ?????, ????????? ???????????? ????? ??????? ????????? ??????? ????? ??????? ?????, ????. ???? ?????? ????????? ??????????, ? ??? ????? ???????, ?????? ?????? ??????????? ???, ??? ??? ????? ????????? ????? ?????. ??????? ????????? ?????? ??? ??????? ????????? ???????? ?? ????????? ???? ??????? ????? ????? ? ????? ???????? ??? ???????? ???. ????? ?? ???????? ?? ??????? ????????????? ???????? ????? ????? ????????? ?????????? ???? ?????. ?? ?????? ????? ?????? ???? ?????? ??? ????? ?????? ????? ??????? ?? ??? ???? ?????????, ??????? ????????? ????? ????????? ???????, ?? ??????? ????? ??????? ???? ?????? ???. ????? ????? ????? ????? ??????? ???????? ?????????? ??????, ????????? ???? ????? ????? ?????? ?? ??????? ?????? ???????? ??????? ??????? ?????-?, ???? ?????????? ?? ????????? ?????? ???????????? ???.
????? ????? ????? ????????? ?????????? ?????? ?????? ????? ?????? ???????. ? ?????? ????? ?? ?????? ??????? ??????????? ??????????? ?????-????? ??????? ???????, ????? ?????????? ??? ??????? ?????? ???. ????? ????????? ????? ????? ??????????, ?????????? ???? ????? ???????? ????, ???????????? ????? ????????????? ??????? ????? ?????. ????????????? ????? ?? ?????????????? ????? ????? ???? ??????????? ???????, ????????? ??? ?? ????? ???????? ????????, ??? ?????, ??????? ???????? ???. ???????, ????? ?????????? ??????????? ???????? ????; ???????? ???????, ??????? ???? ?? ?????? ????????? ??? ????? ?????????, ?????? ??????? ????? ????, ????? ???????. ???? ???????? ??? ???? ???????? ???? ?????? ?????? ??????????, ??????? ?????????? ???? ???? ????? у ишга сарфлай бошлади. Очиғини айтганда-ку, маблағ топишни қандай бошлашни унинг ўзиям дуруст тасаввур қила олмасди. Дюартлар оиласида, одатда, океан ортидаги ер-мулк кўпам эсга олинмас, фақат онаси аҳён-аҳёнда Массачусетс штатидаги “мерос мулк” тўғрисида оғиз очиб қолар ва ҳар гал “уни мутлақо сотиб бўлмаслиги”, Дюартлар авлоди яшар экан, бу жой уларники бўлиши зарурлиги ҳақида уқдирар эди. Оила аъзоларидан биронтаси бахтсиз ҳодисага учраса – вафот этса ёки бошқа бирор тасодиф юз берса, ер-мулк Дюартлардан ҳеч ким ҳатто бирор марта кўрмаган бостонлик қариндошлари Стивен Бейтсга мерос бўлиб ўтар эмиш. Илия Биллингтондан мерос шажараномадаги шубҳали кўрсатмалар ва сирли ишоралар ана шулар эди, холос. Унинг тўсатдан Англияга кўчиб кетгани ташландиқ мулкни янада сирли қилиб кўрсатар, шу боис Дюарт бу мулкка эндигина келган ҳозирги вақтда тахмин ва хотираларига таянишдан бўлак иложи йўқ эди.
Уни болалик чоғлариданоқ қайта-қайта огоҳлантиришар, онаси ёш Амброзга бу ер-мулкда нима қилиш кераг-у, нима қилмаслик кераклигини уқдиргани-уқдирган эди. Мисол учун, “оролни айланиб ўтган ирмоқлар ўзанини бошқа ёққа буриш”, “минора ёки тошдеворни бузиш”, шунингдек, “тақиқланган оламга эшик очиш”, “деразага тегиниш, айниқса, уни ўзгартириш” ман этилар эди. Бу танбеҳлар, гарчи Дюартни сеҳрлаб қўйса-да, бироқ унга ҳеч нимани англатмас эди. Илк бор эшитгандаёқ улар Амбрознинг калласига ўрнашиб қолган, уни худди афсундек ҳадеб таъқиб этар, хаёлотида чақмоқдек чарақлар эди. Ана шу тақиқлар уни ер-мулкни ғоят синчковлик билан кўздан кечиришга, адир ва ботқоқликларда ҳориб-чарчагунча изғиб юришга мажбур этарди. Дюарт шу кезишлар сабаб қадимги қўрғон унга мерос қолган ер-мулкдаги ягона иншоот эмаслигига гувоҳ бўлди. Ёнидан саёз жилға оқиб ётган қиялама дўнглик устида тошдан қурилган бўзранг минора қаққайиб турарди. Бу жилға Мискатоник дарёсининг серсув ирмоғи бўлган замонларда шиддатли оқим дўнгликни ҳалқадек ўраб, уни нақ оролга айлантириб қўярди. Энди эса бундай манзарани фақат баҳорда кузатиш мумкин эди, холос.
Август охирларида Дюарт чошгоҳ пайти шажараномада тилга олинган минора қаршисидан чиқиб қолди-ю, уни дарров таниди. Сўнгра ўз топилдиғини синчков кўздан кечириб, унинг ўлчамларини чамалаб кўра бошлади. Цилиндрсимон асоснинг диаметри тахминан ўн икки фут бўлиб, конуссимон бўзранг томи эса йигирма футча баландликда эди. Бир вақтлари минора деворидан равоқли улкан кириш йўлаги очилганки, бундан ўша вақтларда том бўлмаганини тахмин қилиш мумкин эди. Бироқ эндиликда бу йўлак қўполдан-қўпол қилиб, тош териб беркитилганди. Меъморчиликдан унча-мунча хабари бор Дюарт минорани юраги ҳаприқиб томоша қилди; иншоотнинг қадимийлигига заррача шак-шубҳа йўқ, қолаверса, унинг ғиштлари қўрғондаги бошқа иморатларникидан анча эскироқ кўринарди. Маҳобатли кутубхонадаги лотинча қўлёзмаларни ўрганишда асқотувчи чўнтак лупасини қўлига олиб, Дюарт минора сатҳидаги ғалати нақшларни кўздан кечира бошлади – улар равоқ остидаги кириш йўлагини беркитган тошларга ўйиб туширилган ва ўлчамига қараганда, каттароқ битикларга ўхшаб кетарди. Бироқ минора пойдевори, айниқса, кишини ҳайрон қолдирар, ўз залвори билан ерга чуқур ботгандек таассурот уйғотарди. Илия Биллингтон минорани қурган вақтдан бери ўтган юз йил ичида пойдевор, дарҳақиқат, чўккан ёки атрофидаги ер кўтарилган бўлиши мумкин, бу ҳолатни соғлом фикр фақат шундай изоҳлай олади, холос.
Минорани айнан унинг аждодлари қурганига нега Дюартнинг бу қадар имони комил? Ахир, иншоот тошлари анча қадимий экани яққол кўриниб турибди-ку, агар шундай бўлса, хўш, уларни ким терган? Бу жумбоқ Дюартни ниҳоятда қизиқтириб қўйди. Ҳамонки, аждодлардан мерос кутубхонадаги беҳисоб қадимий қўлёзмалар унинг ихтиёрида экан, демак, сарғайган саҳифалардан унинг тинчини ўғирлаган саволга жавоб топилиб қолар, ахир. Мана шундай хаёлларга берилганча, у уйи томон йўналди, бирров ортига ўгирилганда эса, яна бир муҳим кашфиётга гувоҳ бўлди. Бўзранг маҳобатли минора бир вақтлар тошлардан терилган ва эндиликда ярми бузилиб ётган ҳалқа – девор ўртасида қад кўтарган эди. Дюарт шу заҳотиёқ бу ҳалқани Стоунхенждаги друидлар барпо этган долменлар харобасига қиёс қилди. Юз йиллар аввал оролни ювиб турган сув оқими ўзидан чуқур ўйиқлар ва гил ўзан қолдирган, буталар чангалзор бўлиб кетганига қарамай, бу изларни ҳануз ажратиб олиш мумкин эди. Ҳозир қуриб ётган соҳил беҳисоб жалалару шамолларни кўрган, “бехосият жой” деган тавқи лаънат шу атрофда яшовчи бидъатчи аҳолини тўхтата олган-у, аммо табиатнинг бу кучларига таъсир ўтказолмаган эди.
Дюарт йўсин билан қопланган дўнгликлар бўйлаб оҳиста қадам ташлаб борарди. У минора билан уй турган тепалик оралиғидаги ботқоқликни ҳориб-толиб айланиб ўтганча, уйига қайтганида қош қорайиб қолган эди. Ўзига иссиққина кечки овқат тайёрлагач, ошхонадаги ўчоқ ёнига жойлашиб олиб, кутубхонадан зарур маьлумотларни излашга уннаб кетди. Кутубхонадаги китоб ва қўлёзмаларнинг аксар қисми ўқиб бўлмайдиган ҳолатда, айримлари эса шу қадар ҳилвираб қолганки, қўл тегса, тўкилиб тушгудек эди. Хайрият, баъзи қўлёзмалар пергаментга битилган экан; булардан ташқари, алоҳида ўрам ва тарқоқ саҳифалар ҳам учраб қолардики, уларни бемалол қўлга олиб, ўқиса бўларди. Чарм муқовали бир қора дафтарга вақт қарийб шикаст етказмаган, биринчи саҳифасига бола қўли билан “Лаан Б.” деб ёзилган эди. Дюарт дафтарни очиб, бу – юз йилча аввал шу ердан Англияга кўчиб кетган Илия Биллингтоннинг ўғли болалигида тутган кундалик эканидан ҳайратланди. Қўрғоннинг янги соҳибига омад кулиб боққан, зеро, қидирувни бошлаш учун бундан фойдалироқ ва яхшироқ топилма бўлиши даргумон эди.
Кундаликни керосин чироқнинг ёруғида ўқишга тўғри келди. Чунки қўрғонга электр ўтказиш режасини штатдаги расмиятчи муассасалар чиппакка чиқариб бўлган, ҳар бир мулозим бу муаммога ечим топмай қўймаймиз, яқин орада сим тортиб берамиз, дея катта ваъдалар берарди-ю, аммо бу ваъдалардан ягона нишона – электрдан ҳамон дарак йўқлиги эди. Керосин чироқ шуъласи билан каминнинг қизғиш ёғдуси ўрмоннинг шаҳарга қараганда анча совуқ кечаларида кабинетга ажабтовур шинамлик берарди, шу асно Дюарт сарғайган саҳифалар унинг кўз ўнгида намоён этган ўтмишга шўнғиб кетди. Унга катта бобо ҳисобланувчи Лаан Биллингтон муштдек пайтиданоқ ақли балодеккина экан. Кундаликнинг бошида у эндигина тўққиз ёшга кирган бўлса, охирига бориб – Дюарт буни сўнгги саҳифадан билди – ўн бирдан ошган эди. Лаан ер-мулкда юз берган воқеаларни шунчаки тилга олмай, тафсилотларни ҳам ғоят аниқ қайд этардики, шу сабаб кундаликни ўқиш мароқли эди.
Дастлабки саҳифаларданоқ бола онасиз ўсганини ва ёлғиз Илия Биллингтоннинг хизматкори бўлмиш наррагансет қабиласига мансуб ҳинду билан ўйнаганини билиб олиш мумкин эди. Бу ҳиндунинг исми бир жойда Квамус, бошқа жойда Квамис деб ёзилган эди. Буларнинг қай бири тўғрилигини боланинг ўзи ҳам билмаган, ҳойнаҳой. Ҳиндунинг ёши Лаандан кўра Илияга яқинроқ бўлганга ўхшайди; башарти Лааннинг ўртоғи ўзи каби ўсмир бўлганида, унинг йўғон ҳарфлар билан болаларча нотекис битилган кундалигида, ҳинду бунчалик ҳурмат билан тилга олинмас эди. Дафтар боланинг ҳар кунги машғулотларини баён қилишдан бошланар, аммо у ёғига айрим истиснолар ҳисобга олинмаганда, ҳар кунги машғулотлар ташлаб ўтиларди. Аксар саҳифалар машғулотлардан бўш пайтларга ажратилган бўлиб, Лаан эрки ўзида бўлган бундай пайтларда қўрғонни айланиб юрган ёки ҳинду ҳамроҳлигида ў???? ?????? ???? ??????, ????? ??? ???? ??? ???????, ????? ??????? ??????? ??? ????? ?????? ???????.
??????, ????? ??????? ????????? ???? ????????, ????? ?? ????????????? ??????? ????????????? ??? ??????????? ???? ???????? ??????. ???????? ????????? ??????? ????? ????? ????????? ???????, ????? ?????? ????????? ???????? ??????? ??? ????????, ?????? ??? ???????? ??????? ????? ?????????? ??????????? ???? ??????. ?????, ???? ????? ???? ???????? ???????, ???? ?????????, ????? ???????? ???? ????? ???????????? ??? ??????? ??????.
?????????? ?????????? ???????? ???????? ?????? ??????, ??? ???? ????? ?????? ???????, ?????? ??????? ?????????? ??? ?????? ????? ?????? ???, ?????. ?????? ??????? ???? ?? ??????? ???? ?????? ????? ??????????? (??? ?????????????), ???? ?? ???? ???????, ????? ?????? ??????? ?????, ???????? ?????????? ?????????. ????? ???????? ??????-?????? ??????? ?????? ????? ?????:
?рмон бўйида сайр қилган, лекин ўзи очиқ тан олишича, уйдан узоқлаб кетишга ҳеч қачон журъат этмаган.
Чамаси, ҳинду унчалик киришимли одам бўлмаган, фақат ўз қабиласининг қадимий афсоналаридан сўз очгандагина анча жонланиб қолган. Табиатан таъсирчан болакай ҳинду билан бажонидил ўйнаган, унинг қандай кайфиятда юрганига эътибор ҳам бермаган, баъзан эса ҳиндудан эшитган айрим ҳикояларни кундалигига ёзиб қўйган. Ҳинду, бола билан сайр қилишдан ташқари, Лаан ёзганидек, кечки овқатдан сўнг кекса Биллингтонга ҳам қарашиб турган.
Дафтарнинг ўрталарига борганда кундалик узилиб қолган, бир неча варақ йиртиб олинган, уларга нималар ёзилганини эса тахмин қилиш мумкин эди, холос. Шундан кейинги ёзув ўн еттинчи март санаси билан белгиланган (йил кўрсатилмаган), аммо бу ёзув мазмуни, орада узулиш бўлгани сабаб, бирмунча тушунарсиз кўринарди. Дюарт боланинг қинғир-қийшиқ ёзувини ҳаяжон билан ўқиди:
“Кун бўйи қор ёғди. Совуқ. Машғулотлардан кейин ўрмонни айландик. Квамис менга шу ерда кутиб туришимни тайинлаб, кўпам жиним суймайдиган йиқилган дарахт ёнида қолдирди-да, ўзи ботқоқлик ёқалаб кетди. Қизиқишим устун келди шекилли, янги ёққан қордаги излар бўйлаб Квамиснинг ортидан кетдим-да, отам бизга сайр қилишни таъқиқлаб қўйган минора ёнидаги жилға соҳилига бориб қолдим, Квамис тиз чўкканича қўлларини осмонга чўзиб, менга тушунарсиз ўз тилида бир нималар деб қичқирар эди. Бироқ айрим сўзлар шундай тез-тез такрорланар эдики, беихтиёр “Нарлото” ёки “Нарлотеп”га ўхшаш сўзларни эслаб қолдим. Энди чақирмоқчи бўлиб турувдим, ўзи бирдан мени кўриб қолди-ю, ирғиб ўрнидан турди. Квамис ёнимга шошиб келди-да, қўлимдан маҳкам тутиб, минорадан нарига сургаб кетди. Мен жудаям қизиққанимдан у ерда нима қилгани ҳақида сўрадим. Мабодо ибодат қилган бўлса, нега ҳиндуларга насронийлик динини олиб келган оқ танли миссионерлар қурган черковга бормади? Квамис менинг саволимга жавоб қайтармади, фақат бу ерга келганимизни отамга айтмаслигимни илтимос қилди, холос, акс ҳолда у хўжайиннинг буйруғига қулоқ солмагани учун жазоланар эмиш. Минорага олиб борувчи йўлни, жилғадан ташқари, баҳайбат тошлар ҳам тўсиб турарди, бундай дилгир ва овлоқ жой ҳиндуни нимаси билан ўзига жалб этгани мен учун мутлақо тушунарсиз эди.”
Кейинги икки кунлик ёзувларда муҳим ҳеч гап йўқ, фақат Илия Биллингтон ҳиндунинг қилмишидан хабар топиб, уни жазолагани қисқача зикр этиларди-ю, аммо қандай жазо олгани ҳақида лом-мим дейилмасди. Бир неча кундан сўнг кундаликда тағин “тақиқланган жой” тилга олинади – бу гал ҳинду билан Лаан қор бўронида қолиб йўлдан адашишган эди. Чор атрофни қалин қор пардаси қоплаганидан йўлни йўқотиб, ботқоқликка кириб қолишади-ю, Лаанга нотаниш бир пастқамликдан чиқишади, Квамис тўсатдан бўғиқ овозда қичқириб юборади-да, болани қўлидан чангаллаганча жонҳолатда сургаб кетади.
“Биз яна улкан харсанглар ва минорани айланиб оқувчи жилға бўйидан чиқдик, лекин бу сафар унга қарама-қарши томондан келиб қолгандик. Бу ерга қандай қилиб келиб қолганимизга ҳайронман, чунки йўлни мутлақо тескари томонга – Мискатоник дарёсига қараб солган эдик. Бу ҳолни тўсатдан қор бўрони бошланиб, бизни сўқмоқдан адаштириб юборгани билан изоҳлаш мумкин эди, холос. Жилға бўйидан жон ҳолатда қочиб чиққанимиз ва Квамиснинг жуда қўрқиб кетгани мени бунинг сабаби ҳақида яна сўрашга ундади. У эса худди аввалгидек, “Отанг бу жойга келишимизга рухсат бермайди”, деб қўя қолди. Ваҳоланки, отамга қарашли ер-мулкнинг минора турган пастқамликдан бошқа ҳамма ерида сайр қилишимиз мумкинлигини у айтмаса ҳам жуда яхши билардим. Мен ростдан ҳам хоҳлаган еримда сайр қилишим, ҳатто Архамга боришим мумкин эди, фақат Данвич ва Иннсмутга қадам босмаслигим, шунингдек, Данвичдаги ҳиндулар қишлоғида қорамни кўрсатмаслигим лозим эди.”
Кундаликнинг давомида минора ҳақида ҳеч қандай гап йўқ, аммо бошқа қизиқарли тафсилотлар учраб қоларди. Чунончи, бола ўша қор бўронидан уч кун ўтгач, қисқа муддатли эрувгарчилик рўй бериб, “ер қордан очилгани” ҳақида ёзади:
“Ўша кечаси тепаликлар томондан келаётган ғалати шовқин- сурондан уйғониб кетдим – худди баҳайбат махлуқ бўкираётгандек эди. Ўрнимдан тура солиб, кунчиқар тарафдаги деразага югурдим, аммо у ёқда ҳеч нимани кўрмадим, кейин шошиб кунгай томондаги деразага отилдим – у ерда ҳам ҳеч нима кўринмасди. Бироздан кейин юрак ютиб, ётоқхонамдан меҳмонхонага чиқдим-да, отамнинг эшигини тақиллатдим. Ҳеч қандай жавоб бўлмагач, эшитмади шекилли, деган хаёлда эшикни очиб, хонага кирдим. Отамнинг ўрни тахлоғлиқ турар, бу кеча у жойига ётмаган эди. Хонанинг кунботар тарафдаги деразасида тепаликлардан таралаётган зангори-яшил шуъла товланарди. Мени уйғотиб юборган ғалати товушлар ҳам ўша ёқдан келарди. Ярим очиқ дераза ёнида қўрқувдан қалтираб турарканман, назаримда, шовқин Данвич ёки Иннсмут томондан келаётгандек туюлди – гўё осмонни даҳшатли акс садо тутган эди. Бир неча дақиқадан сўнг шовқин пасая бошлади; тепаликлар орасидаги шуълалар ҳам ўчди-ю, мен хонамга қайтдим. Эрталаб Квамис келганида кечаси ўкирган нима эди, деб сўрадим, аммо у сен буни тушингда кўргансан, чунки мен ҳеч қандай шовқинни эшитганим йўқ, деб жавоб берди. Квамис бу саволимдан ташвишга, ҳаттоки, қўрқувга тушган бир алфозда эди, шу боис кечаси нималарни кўрганим ҳақида унга айтмай қўя қолдим. Отам қаердалигини сўраганимда эса шоша-пиша, у ўз хонасида ухлаб ётган бўлса керак, деб мени ишонтиришга шошилди. Шундан сўнг бошқа ҳеч нарса сўрамадим ва ўзимни кечаги ҳамма воқеани унутгандек қилиб кўрсатдим. Квамисга эса худди шу керак эди, у дарҳол хўмрайишни бас қилди, юзидан ташвиш аломати ариди.”
Кейинги икки ҳафталик ёзувлар ҳар кунги икир-чикирларга, асосан, Лааннинг дарсларию ўқиётган китобларига таалуқли эди. Шундан кейин яна дафъатан қисқа, аммо сирли тафсилотга дуч келинарди:
“Ғарбдаги тепаликлардан эшитилаётган шовқинда қандайдир бир зарб бордек: гўё кўринмас бир аждарҳо Данвич томондан таралаётган шуълага жавобан ўкириб-ўкириб қўяётгандек…”
Тўрт кундан сўнг яна бир ёзув пайдо бўлади. Лаан уйқуга ётишдан аввал тикка кўтарилган ойнинг ярқироқ ёғдусига маҳлиё бўлиб, дераза ёнига келганида отаси уйдан чиқиб кетаётганини кўради.
“Унинг ёнида Квамис бор эди, иккови оғир бир нарсани судраб боришарди, афсуски, ўша нарса нима эканини била олмадим. Тез орада улар уйнинг шарқ томонидаги иморат ортида ғойиб бўлишди. Мен отамнинг хонасига кириб, улар қаерга кетишаётганини кўрмоқчи бўлдим. Лекин ҳеч ким кўринмади, аммо дарахтзордан отамнинг буйруқ бераётган овози эшитилиб турарди. Шу кечада мен кейинроқ яна уйғониб кетдим – худди олдингидек кунботар тарафдаги тепаликлардан даҳшатли бўкириш эшитиларди. Унга қулоқ солиб туриб, қандайдир тўнғиллашними-ей, қўшиқними-ей англагандек бўлдим, у гоҳ-гоҳида юракка ваҳима солувчи бир зайлдаги мудҳиш қичқириқлар билан бўлиниб турарди.”
Бундай тафсилотлар кундаликнинг давомида яна учрайди, ҳатто сўнгги саҳифаларда кўпайиб боради.
Энг охиргисидан олдинги ёзув ғоят жумбоқли. Тун бўйи бола тепаликлар ортидан келаётган “даҳшатли бақириқ”ни эшитиб чиқади, унга машъум зулмат қўйнида янграётган бу дўзахий ўкирикдан бутун олам парчаланиб кетаётгандек туюлади.
“Нонушта пайтида Квамис йўқлигини кўриб, у қаердалигини сўрадим. Менга Квамис жўнаб кетди, қайтиб келиши даргумон, деб жавоб беришди. Бу ҳам етмагандек, ўзимиз ҳам оқшом тушмай жўнаб кетарканмиз, демак, нарсаларимни йиғиштиришга шошилишим керак экан. Гарчи отам қаерга боришимизни айтмаган бўлса-да, бу ердан тезроқ кетишни бетоқат кутаётгани сезиларди. Ўзимча Архамга, балки Бостон ёки Конкордга борсак керак, деб ўйладим, лекин сўрашга ботинолмай, индамай бўйсундим. Йўлда нималар кўпроқ асқотишини билмаганим учун қисқа муддатли сафарларда керак бўладиган нарсаларнигина йиғиштирдим. Мўъжазгина саквояжга шим, ич кийим ва майда-чуйдаларимни зўрға тиқиштирдим. Зудлик билан жўнаб кетишимиз мени довдиратиб қўйган, отамнинг изоҳи эса қониқтирмаган эди. Наздимда, у тезроқ жўнаб кетишга шу қадар ошиқардики, бирон бир асосли баҳона топишга ҳатто бош қотиргиси келмасди. У менга тушга қадар баьзи ишларини битириб олиши лозимлигини айтди, лекин шунга қарамай, бир неча марта хонамга кириб, сафарга тайёрманми-йўқми, нарсаларимни йиғиштирдимми-йўқми, шунга ўхшаш бир нималарни суриштириб турди.”
Дафтарнинг охирига бир неча саҳифа қолганда, пешин пайти сўнгги қайд битилган эди.
“Отамнинг айтишича, Англияга узоқ қариндошларимизни кўргани кетаяпмиз экан, Бостонда бизни пароход кутиб турибди экан. Мана, тушлик пайти ҳам ўтди, отам сафар тадоригини якунлаяпти.”
Сал қуйироқда йирик-йирик ҳарфлар билан икки сатр қўшимча қилинган:
“Илия ва Лавиния Биллингтонларнинг ўғли, ўн бир ёшли эсквайр Лаан Биллингтоннинг кундалиги”.
Дюарт қизиқиши қонмаган ҳолда, хафсаласи пир бўлиб, дафтарни ёпди. Кундаликдаги узуқ-юлуқ ёзувларда қандайдир бир сир яширин эди. Бироқ, афсуски, бу жумбоқни сал бўлса-да, ечишга боланинг кузатишлари камлик қиларди. Аммо энди уй нима учун Дюарт кўрган тартибсиз аҳволда қолдирилгани аён бўлганди. Илия Биллингтоннинг жўнаб кетиш учун тайёргарлик кўришга фурсати жуда оз бўлган. Қолаверса, у тез орада қайтиб келишни мўлжаллаган ва шу боис ўзи билан озгина нарса олган бўлса эҳтимол.
Дюарт сарғайган саҳифаларни бир-бир варақлаб, айрим ёзувларни кўздан кечираётганида бирдан ажабланиб қолди. Болакай билан ҳиндунинг Архамга боргани ҳақидаги жойида у аввал ўтказиб юборган сатрлар бор экан.
“Қаерга борсак, бизни ҳурмат-эҳтиром ва ошкора хавотир билан кутиб олишлари ғалати. Дўкондорларнинг бизга такаллуфи одатдагидан қуюқроқ. Қизил танли эканига қарамай, ҳатто, Квамисга ҳам шундай мулозамат кўрсатишади. Хонимлар ортимиздан бир нималар деб пичирлашгани элас-элас қулоғимга чалинди, улар “Биллингтон” номини титроқ овозда тилга олишарди. Одамлар биздан қўрқишларига шак-шубҳам йўқ, бироқ уйга қайтишда буни Квамисга айтганимда, у буларнинг бари болаларча хаёлпарастлигим ва қўрқоқлигимдан эканини айтиб қўя қолди.”
Демак, кекса Биллингтондан “қўрқишган” ва унинг ўзини ҳам, унга озми-кўпми дахлдор барча нарсаларни ҳам ёқтиришмаган. Бу янги кашфиёт Дюартни саросимага солди, кўнглида гумонлар туғдирди. Унинг изланишлари энди қадимий шажараномани шунчаки ўрганишдан жуда муҳим бир жумбоқни ечишга айланди. Биллингтонлар хонадони ўтмишида ақл бовар қилмас теран сир-асрор бор эди. Дюарт китоб жавонлари бўйлаб бетартиб сочилган қоғоз тахламларини титкилашга киришганида бу сир унинг бутун ҳаёлини эгаллаб олган эди.
Лекин аввалига ҳафсаласи пир бўлиб, руҳи чўкиб кетди, чунки сарғайиб кетган варақларнинг аксарияти қурилиш ишлари ва материалларининг сарф-харажатлари бўлиб чиқди; қалин кирим-чиқим дафтарида Илия Биллингтон Лондон, Париж, Прага ва Римдаги китоб савдоси фирмаларидан олган китоблар рўйхати қайд этилган эди. Буларнинг бари Дюартни қидирувни тўхтатишга ундарди, бироқ тасодифан омад кулиб боқди-ю, унинг қўлига титилиб кетган қадимий қўлёзма тушиб қолди, унинг “Шайтон кирдикорлари ва Янги Англия жинлари тўғрисида” деган номиёқ кишини сеҳрлаб қўярди. Унда котиб ўзининг нотекис ёзуви билан ҳозирда йўқолган бир китоб мазмунини қисқача баён қилар, Дюартнинг эски шикаста инглиз ёзувига аранг тиши ўтар, аммо ундан англаганларининг ўзиёқ ҳазилакам гап эмас эди. Сатрлар бўйлаб бармоғини оҳиста юритганича ўқишга киришган Дюарт бир неча дақиқадан кейиноқ қоғоз-қалам олиб, ўқиганларини ҳафсала билан кўчириб олишга киришди. Қўлёзмада ўша йўқолган асарнинг иккинчи ярми баён этилган эди.
“…Мен ғайритабиий ҳодисалар тўғрисида гапни чўзиб ўтирмай, айрим тафсилотларни қўшимча қилмоқчиман, холос. Муҳтарам мистер Бредфорд шаҳар губернатори бўлган эллик йил аввалдан то ҳозиргача Янги Данвич аҳолисининг кўпчилиги бу воқеалардан хабардор. Уларнинг айтишича, Ричард Биллингтон деган кимса шайтоний битиклар васвасасига берилиб, яна ёввойи ҳиндулардан қари бир жодугар қутқусига учиб, насронийлик динига муртад бўлган ва Исо Масиҳ йўлидан юз ўгирган. У тошлардан ғоят катта ҳалқа барпо этиб, ўшанинг ичида Иблисга, Дагоннинг даргоҳига, Номсизнинг ўзига топинган ҳамда Кўҳна ва Янги аҳд инкор этган сеҳрли афсунларни ўқиган. Мазкур Биллингтон магистрат бузруклари ҳузурида қасам ичиб, Худога қарши амаллар қилганини инкор этди, бироқ афсунлар билан бехос тунда уйғотиб юборилган Номсиз Махлуқ қошида даҳшатга тушганини яшира олмади. Шу йилнинг ўзида Тошлар Ҳалқаси яқинидаги дарахтзорда етти киши ўлдирилган; боёқишларнинг танаси таниб бўлмас даражада мажақлаб, бурдалаб ташланган. Олиймақом Суд Йиғилишининг кейинги мажлисига мазкур Биллингтон келмади, ўшандан бери дедарак ғойиб бўлди. Орадан икки ой ўтгач, тунларнинг бирида вампанауглар қабиласининг ёввойи ҳиндулари лаънатланган ўрмонда афсунлар ўқиб, густохлик қилишди; жазавага тушиб, Тошлар Ҳалқасини бузиб ташлашди ва иморатларга жиддий шикаст етказишди. Уларнинг сардори Мисквамакус – Биллингтонга афсунгарликни ўргатган ўша жодугар – кўп ўтмай шаҳарда пайдо бўлиб, мистер Бредфордга ғалати ҳодисалар тўғрисида хабар етказган. Унинг айтишича, Ричард Биллингтон Иблис билан мулоқотда баъзи таъқиқларни бузган эмиш; шунинг учун осмон қаъридан тушган Номсиз Махлуқ уни ямламай ютиб юборган эмиш. Махлуқни ортига қайтариб юборишнинг ҳеч иложи бўлмаганидан вампанауглар қабиласи жодугари уни иблисона куч-қудратидан маҳрум этиб, вайрон қилинган Тошлар Ҳалқаси тубига қамаб қўйган эмиш.”
Жодугарнинг қабиладошлари чуқурлиги каноэ узунлигининг уч каррасига, эни эса икки каррасига тенг улкан ўра қазиб, унга сеҳрли афсунлар билан Иблисни банди этишди, бу зиндонни ўзлари Қадимий Битиклар деб атаган нақшлар ўйилган… (шу ўриндаги сатрни мутлақо ўқиб бўлмасди) билан ёпишди.
Бу мардонавор юмушни бажо этгач, улар… ер остидан қазиб олинган… (яна тушунарсиз жумла). Кекса ҳинду қатағон қилинган бу ерга ҳеч ким ҳеч бир сабаб билан яқинлашмаслиги лозимлигини қатъиян уқтирди, чунки Қадимий Битиклар ўйиб туширилган япалоқ тош жойидан қўзғатилган заҳоти Иблис озодликка чиқиб кетармиш. Ушбу шайтоний мавжудотнинг кўриниши қандай, деган саволга жавобан Мисквамакус қўллари билан юзини беркитди, унинг панжалари орасидан фақат кўзлари кўриниб турарди, холос. Мазкур ҳолатда у шунақаям қизиқ изоҳлар беришга тушдики, уларга кўра, Махлуқ баъзан бирор шакл-шамойилда ва ербақадек кичик кўринса, гоҳида баҳайбат, бешакл туманга айланар ва шу булут қаъридан илонлар билан ўралган юзи кўриниб турармиш.
Ғаройиб Махлуқнинг номи – Оссадогва, бу – Садогванинг авлоди, деган манони англатади (шу сўз ўчирилиб, устига “англатар эди” деб ёзилган). Ҳиндуларнинг аждодлари ҳикоя қилишича, Садогва юлдузлардан тушган ва шимолликлар орасида маъбуд деб қабул қилинган эмиш. Вампанауг, нансет ва наррагансет қабилалари уни афсун айтиб чақиришни билган, аммо ёвуз феъл-атворли бўлгани сабаб ҳеч қачон бунга журъат этмаган. Улар, шунингдек, бу маъбудни тинчлантириш ва фалаж қилишни ҳам билган, аммо уни келган жойига қайтариб юборишнинг имкони бўлмаган. Айтишларича, Катта Айиқ чўмичининг остида яшовчи ламар аждодлари ёвуз маъбудни ҳайдай олган, бироқ орадан кўп асрлар ўтгани сабаб ўша билимларни унутиб юборишган. Кўп донишмандлар йўқолган афсунларни қайта топишга ва самовий кучлар устидан ҳукмрон бўлишга интилган, лекин ҳеч бири бунга муяссар бўлолмаган. Қарияларнинг таъкидлашича, Оссадогва осмон гумбазида ҳеч бир тўсқинликсиз саёҳат қилиб юради, бироқ ер усти баъзи афсунларсиз унга дош бериши даргумон.
…Кекса жодугар Мисквамакус мистер Бредфордни мана шулардан воқиф этди ва унинг гувоҳлигидан сўнг Янги Данвичдан жануби-ғарб томонда жойлашган, ҳовузи ҳам бор бўлган дарахтзордаги тепалик қаровсиз ўз ҳолига ташлаб қўйилди. Ўтган 20 йил ичида баҳайбат ҳарсанглар остидаги тупроқ чўкди, бироқ Парвардигор иродаси ила бу ерда на дарахт, на гиёҳ кўкарди. Кўчиб келган оқ танлилар орасида камдан-кам одам гумроҳ Биллингтонни ўзи самодан чақирган махлуқ ямламай ютганига ишонади. Ҳиндулар айнан шундай бўлган деб даъво қилишига қарамай, уни турли жойларда бир неча марта кўришган, аммо у шаҳарга қайтиб қадам босмаган. Жодугарни қайта сўроқ қилишлар ҳеч қандай наф бермади, у Биллингтонни ўзи чақирган махлуқ олиб кетган, деган гапида туриб олди. Махлуқ ямламай ютмаган тақдирда ҳам у эндиликда Ерда, бизнинг орамизда йўқ, Парвардигор иродаси шундай бўлсин, илоё, деди у.”
Қўлёзманинг сўнгги варағига “Руҳоний Вард Филипснинг” “Сирли ҳодисалар” асарига қаранг”, деб шоша-пиша ёзилган бир парча қоғоз қистирилган эди. Яна бир зарур китоб номини топдим, деб ўйлаган Дюарт қўлида лампа билан китоб жавони ёнига борди-да, асар номи босиб туширилган муқоваларни кўздан кечира бошлади. Улардаги номлар ниҳоятда хилма-хил бўлишига қарамай, орасидан беш-олтита ҳам таниш китоб топилмади. Асрий чанг-ғубор босиб ётган китоблар орасида Луллийнинг “Ars Magna et Ultima”, Ф??????? ?Clavis Alchimiae?, ??????? ?????????? ?Liber Ivonic?, ?????????? ?????? ???????, ???? ?? ????????? ????????????? ????????, ?????? ???????? ??? ???? ??????????? ????? ????????, ???????, ?????????????, ???????????, ?????????? ?? ????? ?????-??? ??? ?????????? ???? ??????? ??????? ????? ??????????. ???? ??????? ???????? ?? ?????? ?????????????? ??????? ?????? ??????? ??????? ??????? ???????. ????? ???? ????????? ????? ????? ?????? ???????, ????????? ????? ??????? ??????????? ???????? ???? ????????? ??? ???? ???? ????. ?????? ??????? ?????? ??? ????? ????????? ??? ???? ????????? ????????????? ????? ?????? ????.
???? ???? ???????? ???? ?????? ????? ?????????? ?????, лоднинг “Clavis Alchimiae”, Альберт Магнуснинг “Liber Ivonic”, Артефонинг “Билим калити”, граф д’ Эрлетнинг “Жодугарларга сиғиниш”, Людвиг Приннинг “Ер ости жумбоқлари” номли асарлари, фалсафа, иблисшунослик, кабалистика, математика ва бошқа хилма-хил фан соҳаларига доир кўпгина жилдлар кўзга ташланарди. Улар орасида Парацелс ва Гермес Трисмегистнинг титилиб кетган асарлар тўплами ажралиб турарди. Дюарт эски жилдларни ихлос билан қўлдан ўтказиб, қўлёзмада тилга олинган руҳонийнинг китобига етиб боргунича бир дунё вақт ўтди. Уйнинг аввалги соҳиби уни улкан токчанинг энг узоқ бурчагига беҳафсалагина тиқиб қўйган экан.
Асар номи муқовага қора рангда босиб туширилган бўлиб, “Массачусетс кўрфази соҳилидаги Архам-сити Иккинчи черковининг пастори, руҳоний Вард Филипс баён этган ва Янги Англия Ханаанида рўй берган сирли ҳодисалар” деб аталарди. Афтидан, бу китоб анча аввалги нашрнинг қайта чоп этилган нусхаси бўлиб, титул варағида “1801, Бостон” деган ёзув турарди. Жилд нега ғоят қалин эканини эса муаллиф руҳоний бўлгани билан изоҳлаш мумкин, зеро, гарчи мақсади юз берган воқеаларни атиги қайд этишдан иборат бўлса-да, ўқувчига панд-насиҳат қилиш ва савобга ундаш имкониятидан ўзини тия олувчи руҳонийлар камдан-кам топилади. Саҳифалар топ-тозалиги, варақлар бурчаги қайрилмагани китоб ўқилмаганидан дарак бергани, қолаверса, тун яримлаб қолгани сабаб Дюарт изланишларни давом эттириб ўтирмади. Эски саҳифаларни варақлаб, айниқса, эски ёзувдаги “s” ва “f” ҳарфларини бир-биридан фарқлашга кўз нурини сарфлаб тонг оттириш малол келди. Бинобарин, китобнинг Илия Биллингтон ўқиган жойини топиш учун яккаю-ягона йўл қолган – китобни лавҳ устига қўйиб, саҳифалар эркин, ўз ҳолича очилиб кетишини кузатиш лозим эди. Шундай ўнғай усулни қўллаган эди, китобнинг тахминан учдан икки қисми ўтган жойи очилди ва Дюарт ушбу саҳифадан бир парчани қизиқиш билан ўқиди.
Эски ёзувдаги ҳарфларни таниб олиш унчалик қийин иш эмас экан. Сиёҳи униқиб кетган “Рич. Биллингтоннинг кундалиги билан қиёсланг” деган ёзув Дюарт айнан керакли саҳифани топганини яна бир карра тасдиқлар эди. Гарчи руҳоний Вард Филипс бу ўринда ҳам “жинлар ва Иблис билан ошно тутинган” кимсаларга қисқача танбеҳ беришдан ўзини тиёлмаган бўлса ҳам, юқоридаги воқеа ортиқ эсга олинмаган эди. Матн бироз қуруқроғ-у, аммо қизиқарли баён билан чекланган эди:
“Дарахтзор яқинида яшовчи оилаларнинг гувоҳлигига келсак, Янги колониялардаги Даксбери фуқароси Жон Дотеннинг беваси, Дотенлар хонадони бекаси 1787 йил Сретен байрами арафасида берган маьлумот ғоят жумбоқлидир. Унинг ва қўшниларининг айтишича, аёл қарғиш теккан ўрмон ёқалаб кетаётган пайтда ноъмалум махлуқни кўрган. Бу махлуқ на ҳайвон ва на одамга ўхшар, кўпроқ одам юзли улкан кўршапалакни эслатарди. У ҳеч қандай товуш чиқармас, аммо дарғазаб кўзларини бақрайтирганча атрофга аланглар эди. Бошқа шоҳидларнинг тасдиқлашича, бу махлуқнинг юзи аллақачонлар ўлиб кетган бир одам – Нью-Даннич атрофларида жинлар билан мулоқотда бўлганидан кейин дом-дараксиз кетган Ричард Биллингхэм ёки Боллингхэм деган кимсанинг юзига ниҳоятда ўхшаб кетармиш. Одам-Ҳайвон ҳақидаги иш маслаҳатчилар суди йиғилишида кўриб чиқилган ва графлик бош судьяси фармонига биноан жодугар аёл 1788 йил 5 июнда гулханда ёндирилган.”
Дюарт бу парчани бир неча марта ўқиб чиқди; унда баён этилган воқеа моҳиятини аниқлаш ўта мушкул эди. Одатдаги шароитда-ку бутун матнни эътиборсиз қолдириш ҳам мумкин эди-я, бироқ “Ричард Биллангхэм” ёки “Боллингхэм” номлари уларга ўхшаш “Ричард Биллингтон” номини яққол эслатиб турарди. Афсуски, хаёлоти жўш урганига қарамай, Дюарт бунга бирор изоҳ тополмади. Руҳоний Вард Филипснинг “Ричард Биллингхэм” деган кимса (аслида, Ричард Биллингтон) ўлдирилмаган, яъни суд хроникаларида ёзилганидек, “ўзи осмондан чақирган махлуққа ем бўлмаган”, деган тахмини балки тўғри чиқар. Эҳтимол у, руҳоний ёзганидек, Даксбери яқинидаги қалин ўрмонга кўчиб ўтиб, шу ерлик аҳолининг юрагига ваҳима солган куфр ишларини қилиб юргандир? Бошқа томондан, Дотенлар хонадони бекаси тасодифий учрашув ҳақида ҳикоя қилган пайтда жодугарлар гулханда ёқилган аянчли инквизиция даврларидан бери ҳали юз йил ҳам ўтмаганди. Шунга асосланиб, ўша кезлари Даксбери билан Нью-Даннич – бу шаҳар ҳозир Данвич номи билан машҳур – атрофидаги колонистлар орасида бидъат-хурофот сақланиб қолган, дея бемалол тахмин қилиш мумкин.
“Тадқиқот”ни давом эттиришга жазм қилган Дюарт уйқуга ётди-ю, шу заҳоти қўрқинчли туш кўра бошлади. Тушида ғалати манзара намоён бўлди: пастқам, ўшшайган адирлар узра илонгами, кўршапалакками ўхшаш аллақандай махлуқлар учиб юрарди. Шунгга қарамай, у хийла тинч ухлади, фақат бир марта уйғониб кетиб, кўзларини катта-катта очганча, қоронғи шифтга тикилиб, бир неча дақиқа гарангсиб ётди. Дюартни ғалати ҳиссиёт чулғади – кимдир ундан кўзини узмай кузатиб тургандек эди, аммо бу нохуш ҳиссиётни тезда қувиб юборди-ю, яна донг қотиб ухлаб қолди.
Тонгда уйқудан турган Амброз дарров насл-насабига ойдинлик киритиши мумкин бўлган ҳужжатларни излашга киришди. У дастлаб Архам шаҳар кутубхонасига йўл олди. Дюарт бу шаҳарни ҳар гал Англиянинг эски қ????? ?? ??????????? ????? ???????, ???-?????? ????? ??? ??????? ????????, ????????? ???? ???? ??????? ???????????, ????? ???????? ?????????? ???????????? ??????????, ?????????, ????? ??????????? ????????????? ????????, ???????? ????????? ?????? ?????????? ?????? ???????? ?????? ?????? ???? ????????? ????? ????? ???? ???.
? ?? ????????????? ??????? ??? ??????? ??? ??????? ????????????? ?? ???????? ???????????? ?????????? ?????????? ?????????? ???????????? ?????????????? ???????.
???? ?????? ?????? ?? ?????? ????? ????? ??????? ???. ???????, ??????, ?????? ???? ??? ???? ????? ???; ??????, ? ?????-????? ??????? ??? ??? ???? ???????, ????? ???? ??????-?????? ????? ?????????-?, ????? ??????? ????????? ????? ?????????. ? ???????? ???? ?????? ???????? ???????? ?????, ??????????? ????????????? ??? ???????? ????? ??????? ????????? ??????????? ???-??? ???????? ???????. ????? ????????? ???????? ????????? ???? ????, ?????????? ???????? ????????. ??? ???? ????? ???????? ???????? ??????, ??????, ?????????? ???? ??? ??? ????? ??????? ????? ??? ?????. ?? ????????? ?? ?????, ????? ? ?????? ?????????? ??????? ?????? ??????????? ???. ???????, ????? ??????? ???????? ????? ????? ? ??????????????? ?????????? ???????? ????????????? ?????.
ишлоқ ва шаҳарчалари билан қиёслар, бир-бирига туташ қўш нишабли томларга, дарчалари доим ёпиқ турувчи чордоқларга, кириш эшиклари тепасидаги елпуғичсимон чироқларга, қолаверса, шаҳар марказидаги торкўчалардан бошланиб, қаровсиз дарахтзор орқали Мискатоник дарёси соҳилини ёқалаб ўтувчи дала йўлларига қараб баҳра олар эди.
У ўз изланишларини Архамда бир вақтлар чоп этилган “Адвертайзер” ва “Газетт” нашрларининг тахламлари сақланувчи Мискатоник университети кутубхонасидан бошлади.
Қуёш порлаб турган шу тонгда унинг вақти бемалол эди. Дюартни, аслида, қунтли одам деб аташ қийин эди; одатда, у майда-чуйда ишларга ҳам кўп вақт сарфлар, бирор ишга ғайрат-шижоат билан киришарди-ю, лекин охирига етказишга сабри чидамасди. У ёруққина ўқув залида қулайроқ жойлашиб олгач, Массачусетс колониясининг илк давридан ҳикоя қилувчи сарғайган саҳифаларни бир-бир варақлай бошлади. Баъзи қизиқарли хабарлар диққатини жалб этиб, мақсадидан чалғитиб юборарди. Бир неча ойлик газетани варақлаб бўлгач, ниҳоят, аждодининг номи илк бор тилга олинган жойга дуч келди. Бу тасодифан юз берди, чунки у асосан янгиликлар рукнини кўздан кечираётган эди. Ҳолбуки, зарур хабарни бутунлай бошқа ердан – газетхонларнинг муҳаррирга йўллаган мактубларидан топди.
“Муҳтарам сэр, газетангизда архамлик руҳоний Вард Филипс ёзган бир китобга эсквайр Жон Друвен битган тақризни босиб чиқарганингиз мени таажубга солганини изҳор этишга ижозат бергайсизки, мазкур кимса асарни жудаям мақтаб юборибди. Камина руҳонийларга ҳаддан зиёд ҳамду сано ёғдиришдек одат борлигидан хабардорман, бироқ ушбу Жон Друвен руҳоний Вард Филипсга табиатда шундай нарсалар ҳам борки, уларни аслида тинч қўйган, тутуриқсиз ва пуч гапларга аралаштирмаган маъқул дея шама қилиб қўйса, ул зотга янада кўпроқ фойдаси теккан бўларди.
Камтарин қулингиз Илия Биллингтон”
Дюарт бу хатга жавобни қидириб, бир неча саҳифа варақлади ва уни кейинги ҳафталик сондан топди.
“Муҳтарам сер, Илия Биллингтон ўзи тилга олган нарсалардан жуда яхши хабардор экани кўриниб турганини таъкидлашга ижозат этгайсиз. Китобимни ўқиб чиққани учун ундан жуда миннатдорман. Шу тарзда, ундан икки карра қарздор бўлиб қолдим.
Парвардигорнинг қули ва ходими руҳоний Вард Филипс”
Дюарт газетанинг яна бир неча ойлик сонини диққат билан кўздан кечирди, аммо Илия Биллингтон бошқа хат ёзмаган эди. Руҳоний Вард Филипс, китобининг насиҳатомуз йўналишига қарамай, ақл бобида мухолифидан кам бўлмаган ва афтидан, шу сабаб ҳам мунозара қайта тикланмаган. Дюарт “Адвертайзер” ва “Газетт”нинг етти йиллик қалин тахламларини ўрганиб чиққачгина аждодининг номига яна бир бор дуч келди. Бу сафар у янгиликлар рукнидаги кичкина хабарда тилга олинган эди.
“Ушбудан хабардор этмакка ўзимизни бурчли деб билдикким, магистрат қарорига биноан, Эйлсбери-пик яқинидаги уйда яшовчи эсквайр Илия Биллингтонга огоҳлантириш йўлланди ва ундан кечалари номаъқулчиликлар билан шуғулланишга барҳам бериши талаб этилди. Шу жумладан, мазкур Биллингтон дарахтзордан эшитилувчи шовқин-суронларга чек қўйиши шарт. Эсквайр Биллингтон графлик судига мурожаат этиб, яқин орадаги мажлислардан бирида унинг жавобларини тинглашни илтимос қилди.”
Биллингтон судьялар ҳузурида гувоҳлик бергунига қадар газеталарда бу воқеага доир бирор сатр ҳам учрамайди.
“Айбланувчи Илия Биллингтон ҳеч қандай номақбул ишлар билан шуғулланмаганини айтди. Унинг сўзларига қараганда, ҳеч қандай шовқин кўтармаган ва шовқин чиқишига сабабчи ҳам бўлмаган. У қонунга итоаткор фуқаро сифатида, бунинг аксини исботламоқчи бўлган, ҳар қандай шахс билан баҳслашишга тайёр. Айбланувчининг айтишича, етти йил муқаддам – жондан ортиқ севган хотини вафот этгандан сўнг – у узлатга чекинган, бироқ бидъат-хурофотга берилган кимсалар таъна-маломат ёғдириб, Биллингтоннинг яшашига халақит бермоқда. У ўз хизматкори, ҳинду Квамиснинг гувоҳлик бериш учун судга чақирилишига ижозат этмайди. У ўзини айблаётган кимса билан юзма-юз учраштиришларини бир неча маротаба сўраган, бироқ ҳар гал ўша даъвогар ўжарлик қиляпти, юзлашишни истамаяпти, деган жавоб олган. Пировардида юқорида номи тилга олинган Илия Биллингтон оқланди ва унга йўлланган огоҳлантириш хати бекор қилинди.”
Хулласи калом, Лаан кундалигида ёзилган “шовқин” болаларча тасаввур маҳсули эмаслиги аниқ кўриниб турарди. Ушбу маълумотлардан яна шу ҳам англашилардики, Илия Биллингтоннинг устидан арз қилган шахслар ундан кўрқишган, унга рўпара келишни исташмаган. Бу ҳатти-ҳаракат замирида шикоятчилар ўзлари айблаётган шахс билан учрашишни хоҳламаслигидан ҳам жиддийроқ бир сабаб ётгани сезилиб турарди.
Модомики, бола шовқинни эшитган экан, уни даъвогар ҳам эшитгани аниқ. Эҳтимол, бошқалар ҳам эшитгандир, бироқ ҳеч ким бу ҳақда очиқ айтишни, ҳатто шовқин Илия Биллингоннинг дарахтзоридан келганини тасдиқлашни ҳам истамаган. Биллингтон ён-атрофидаги одамларда эҳтиром аралаш қўрқув уйғотгани яққол кўриниб турарди; у тап тортмай ҳимоядан ҳужумга ўтишга қодир дангалчи, довюрак одам эди. Унинг бундай феъл-атвори, Дюарт наздида, мақтовга лойиқ эди, қолаверса, секин-аста очилиб бораётган сир-асрор уни ўзига янада қаттиқ жалб этаётганди. “Шовқинлар” масаласида очилган эски иш сарғайган саҳифаларда қўмилиб қолиб кетмас деган ғалати ҳиссиёт унинг бутун фикри-зикрини эгаллаб олган эди. У янглишмаган ҳам экан.
Тахминан бир ойдан кейин “Газетт”да Жон Друвен деган кимса номидан беилтифот ёзилган бир хат чоп этилади. У, чамаси, газетада руҳонийнинг китобини мақтаб чиққан ва ўзининг шу ҳақдаги мулоҳозаларига тил теккизган Илля Биллингтондан қаттиқ ранжиган ўша жентльмен бўлса керак. Табиийки, рақибининг бошига ёғилган кўнгилсизлик уни қизиқтирмаслиги мумкин эмас эди.
“Муҳтарам сэр,
Шу ҳафтада шаҳарнинг ғарбий чеккасида сайр қилиб юриб, вақт тез ўтиб кетганини сезмай қолибман – Биллингтон дарахтзори номи билан машҳур жойда, Эйлсбери-пик яқинидаги ўрмонда кетаётган пайтим қоронғи тушди. Ортга йўл ахтараётганимда эса ғашга тегувчи, гаранг қилувчи бир шовқин эшитилдики, унинг қандайлигини тушунтириб беролмайман. Шовқин Илия Биллингтоннинг шундоқ уйи орқасидаги ботқоқликдан келаётган эди. Қоронғида туртиниб-суртиниб юрарканман, бу товушлардан таъбим хира бўлди, чунки улар нотаниш махлуқнинг ўзига етказилаётган азобларга чидолмай, жаҳл билан чинқираётган овозига ўхшаб кетарди, бир эмас, бир неча марта шундай туюлди. Агар йўлни аниқ билганимда, ўша жойга албатта борган бўлардим, чунки бошқаларнинг қайғу ва изтириробларига жим қараб туролмайман. Товушлар тахминан ярим соатча, балки ундан камроқ вақт эшитилиб турди, кейин тинди ва яна атрофга сукунат чўкди. Мен бир амаллаб уйга етиб олдим.
Садоқатли қулингиз Жон Друвен”
Дюарт бундай хат катта бобосининг ғазабини келтирса ва у кескин жавоб қайтарса керак, деб кутган эди, йўқ, ҳафта кетидан ҳафта ўтса-да, газеталарда бунга оид ҳеч нима кўринмасди. Шунга қарамай, одамларда Биллингтонга нисбатан душманлик руҳи аста-секин кучайиб борган ва дарахтзор соҳибидан гарчи сас-садо чиқмаган бўлса-да, газеталарда Вард Филипснинг мурожаатномаси эълон қ??????, ???? ??????? ????? ?????? ???????? ???????? ?? ????? ?????? ????? ???????? ???????? ??????? ?????? ????? ?? ???? ??? ???? ??????? ??????? ????????? ???. ???????????? ??????? ??????? ?????? ???????? ????? ????? ????? ?????? ?? ????? ??????? ????????? ???????? ????? ???? ??????, ???? ???????? ????? ???????:
илиниб, унда руҳоний сирли шовқин сабабини текшириш ва бунга барҳам бериш юзасидан комиссия тузишни таклиф этган ва унга ўзи раис бўлишга розилик билдирган эди. Биллингтонни панадан чиқишга мажбур этишнинг нозик усули ўзини оқлади ва ҳафта охирида мутаассиб “Газетт” унинг ярим танбеҳ, ярим жавобини босиб чиқарди:
“Биллингтон дарахтзори номи билан маълум бўлган мулк, шунингдек, унга ёндош, қонунга биноан, Биллингтонлар хонадонига тегишли бўлган дала ва яйловлар чегарасини бузиб ўтган ҳар қандай шахс ёки шахсларга тартиббузар сифатида қаралади ва кейинчалик судда муҳокама қилиш учун ҳибсга олинади. Бугун Илия Биллингтон судья ҳузурига ташриф буюриб, унга ўз ер-мулки сарҳадлари яққол белгилаб қўйилгани ва мазкур белгилар тегишли рухсатномасиз чегарадан ўтиш, шу ҳудудда ов қилиш, сайр этиш ва бошқа хил хатти-ҳаракатларни таъқиқлаши тўғрисида маълум қилди.”
Ушбу огоҳлантиришга руҳоний Вард Филипс дарҳол муносабат билдириб, шу заҳотиёқ бундай жавоб ёзди: “Қўшнимиз ғалати шовқин-суронларнинг сабаби текширилишини истамаётгани ва бу жумбоқлигича қолишини мўлжаллаётгани очиқ-ойдин кўриниб турибди.” У зарофат билан битилган номасида масалани кўндаланг қўйди – шовқинлар сабаби ва уларнинг манбасини текшириш нима учун Илия Биллингтонни хавотирга соляпти, дея очиқчасига сўради ва ниҳоясида ё дарҳол текшириш ўтказилиши, ё тезда шовқинларга чек қўйилиши шарт, деган хулосани баён этди.
Бироқ Илияни қани энди нафис жумлалар билан тинчлантириб бўлса! У яна бир хат йўллаб, ўз ишларига бегоналар аралашишига тоқат қилолмаслиги ҳақида баёнот берди, бунга яна Вард Филипс ва Жон Друвенлар текширув ўтказишга етарлича лаёқатли эканига шубҳаси борлигини ҳам қўшиб қўйди. Пировардида эса аллақандай товушларни эшитдим деган кимсалар бошига маломат тошларини ёғдирди.
“Ушбу шахсларга келсак, улардан барча шаҳарликлар ширин уйқуда ётган ёки жилла қурса ўз уйида бўлган ярим кечаси ўрмонда нега изғиб юрганини сўраб қўйиш фойдадан холи бўлмасди. Булар, Худо билади, тун зулматида ўша ерларга қандай кўнгилхушлик ёки саргузашт излаб кезишганикин? Улар шовқинни эшитганига ҳеч қандай гувоҳ йўқ. Жон Друвен шовқинни эшитдим, деб баралла айтяпти, бироқ ёнида бирон ҳамроҳи бўлмаганми-йўқми, бу ҳақда лом-мим демаяпти. Ваҳолонки, юз йил ёки ундан камроқ вақт олдин ҳам “овоз эшитган” одамлар бўлган эди. Бунинг учун бегуноҳ эркак-аёлларни жодугар ва алвасти деб айблаб, азоб-уқубатли ўлимга маҳкум қилишган. Хўш, қани ҳозир ўша гувоҳлар? Умуман олганда, гувоҳ тунги товушлар билан ўзи аллақандай маҳлуқнинг оғриқ азобидан қичқириғи деб атаган нарсани ажрата олар даражада танишмикан? Буқанинг бўкиришини, йўқолган бузоқчасини излаб чиққан сигирнинг мўрашини ва шунга ўхшаш бошқа кўплаб товушларни дуруст фарқлай олармикан? Яхшиси, у ва унга ўхшаш кимсалар бир гап айтишдан олдин обдан ўйласин, ўз қулоқларига кўпам ишонмасин ва Худо пинҳон қолишини истаган нарсаларга ҳадеб тирғалмасин.”
Дарҳақиқат, бу хат ниҳоятда тагмаъноли эди. Биллингтон шу пайтгача Худони гувоҳликка чақирмаганди, бу галги хат эса, гарчи киноя ва пичинга тўла бўлса-да, муаллиф унда шошилиб, пала-партиш мулоҳаза юритгани кўриниб турарди. Қисқаси, Биллингтон кўксини зарбага очиб бергандики, бу зарбани, олдиндан кутилганидек, айнан руҳоний Вард Филипс ва Жон Друвенлар берди.
Руҳоний ҳам Биллингтон каби лўнда ёзган эди: “Мен бу одам, яъни Биллингтоннинг Худо баъзи махлуқларни инсонга кўринмас қилиб яратганини охири тан олганидан беҳад бахтиёрман ва б????? ???? ????????????? ?????? ???????? ???????. ?????????, ?????? ?????????????? ??? ??? ?? ??????????? ???????? ??? ???? ???????.?
унинг учун Парвардигорга беадад шукурлар қиламан. Шунингдек, мазкур Биллингтоннинг ўзи ҳам бу махлуқларни кўрмаган деб умид қиламан.”
Жон Друвен эса киноя-истеҳзодан ўзини тиёлмаган: “Очиғи, қўшним Биллингтон буқалар, сигирлар ва бузоқлар боқишидан бехабар эканман. Каминага бу жониворлар овози яхши таниш, чунки уларнинг ичида катта бўлганман. Биллингтонлар қўрғони яқинида буқалар, сигирлар ва бузоқларнинг овозини эшитмаганимни яна бир бор такрорлайман. Шунингдек, эчкилар, қўйлар, эшаклар ёки менга таниш бошқа ҳайвонлар овозини ҳам эшитмадим. Аммо, қандай бўлмасин, товушлар эшитилган ва буни инкор қилиш иложсиз, чунки уларни мен эшитдим, бошқалар ҳам эшитди.”
Биллингтон бу чиқишга бирон бир тарзда муносабат билдиради деб кутиш табиий эди. Аммо у жавоб бермади, унинг имзоси билан бирор хат ҳам эълон қилинмади. Орадан уч ой ўтганидан кейин иттифоқо “Газетт”да ўша киноячи Друвен бир ўзи ёки дўстлари билан Биллингтон қўрғонида меҳмон бўлиш юзасидан таклифнома олгани тўғрисида хабар босилиб чиқди. Қўрғон соҳиби қўйган ягона шартга кўра, Биллингтоннинг хизматкорлари Друвенни тартиббузар деб ўйлаб, бирор жароҳат етказиб қўймаслиги учун у ўз ташрифи ҳақида олдиндан расман хабар бериши лозим эди. Друвен Биллингтоннинг таклифини қабул қилиш истаги борлигини маълум қилди.
Шундан сўнг бир муддат жимжитлик ҳукм сурди.
Кейин эса кетма-кет машъум хабарлар босилди-ю, ҳафта ортидан ҳафта ўтгани сайин ҳавотирлироқ тус олиб борди. Дастлабки хабар одмигина бўлиб, унда атиги “Вақти-вақти билан газетамизга материаллар ёзиб турувчи Жон Друвен ушбу сонга мўлжалланган хабарини юбормади, ҳойнаҳой, келаси ҳафтадаги сонга юборса керак”, дейилган эди, холос. Бироқ кейинги ҳафтада “Газетт”да “Жон Друвен дом-дараксиз ғойиб бўлди. Уни Ривер-стритдаги уйидан топишолмаган, ҳозирда қаердалигини аниқлаш учун чоралар кўрилмоқда,” деган бирмунча кенг хабар берилди. Яна бир ҳафта ўтиб, “Газетт” Друвен ваъда қилган, аммо юбормаган мақола унинг руҳоний Вард Филипс ва Деливеранс Вестрипп билан бирга Биллингтон қўрғони ҳамда дарахтзорини бориб кўргани ҳақидаги репортаж бўлганини маълум қилди. Друвеннинг ҳамроҳлари Биллингтоннинг мулкидан у билан бирга қайтишганини айтди. Бироқ ўша куни кечқурун Друвен, уй соҳибасининг гувоҳлигича, кўчага ёлғиз ўзи чиқиб кетган. Қаерга кетаяпсиз, деб сўрашса, жавоб бермаган. Руҳоний Вард Филипс ва Деливеранс Вестрипп эса қўрғон атрофидаги сирли товушларни текшириш қандай ўтди, деган саволга жавобан қўрғон соҳиби уларни жуда яхши кутиб олгани ва хизматкори ҳинду Квамис тайёрлаган нонуштани Биллингтоннинг ўзи дастурхонга тортганини эслашган-у, бундан бошқа ҳеч нарсани хотирлай олишмаган. Энди Жон Друвеннинг ғойиб бўлиши юзасидан терговни шерифнинг ўзи олиб бормоқда эди.
Тўртинчи ҳафта ўтди ҳамки, Жон Друвендан ном-нишон йўқ.
Бешинчи ҳафтада ҳам янгиликлар бўлмади.
Кейин яна жимжитлик ҳукм сурди-ю, уч ойлик муддат тугагач, шериф Жон Друвеннинг сирли ғойиб бўлиши юзасидан терговни тўхтатгани маълум қилинди.
Биллингтон ҳақида эса бирон бир гап йўқ. Биллингтон дарахтзоридаги сирли товушлар атрофидаги мунозара буткул узилиб қолгандек эди. Янгиликлар ва хабарлар рукнида унинг ҳатто номи ҳам кўзга ташланмасди. Бироқ орадан олти ой ўтгач, воқеалар қўққисдан шиддатли тус олди, Дюарт газеталар айни биринчи саҳифадан жой олувчи шов-шувли ҳодисалар ҳақида ёзишдан ўзини аранг тийиб турганини яққол ҳис этарди. Уч ҳафта мобайнида “Газетт” ва “Адвертайзер”да тўртта муҳим воқеа ёритилди.
Биринчи хабарда маълум қилинишича, океан соҳилида, денгиз порти – Иннсмут яқинида, Мануксет дарёсининг қуйилиш жойида тилка-пора қилинган бир жасад топилибди ва у Жон Друвен экани аниқланибди. “Мистер Друвен денгизга чиққану қайиғи ҳалокатга учраб, ўзи оғир яраланган, деб тахмин қилинмоқда. Жасад топилганида унинг ўлганига бир неча кун бўлган эди. Друвенни охирги марта ярим йил муқаддам Архамда кўришган, ўшандан бери ундан дом-дарак бўлмаган эди. Чамаси, у оғир жисмоний азоб-уқубатларни бошдан кечирган, чунки юзи ғайритабиий равишда чўзилиб кетган, кўплаб суяклари синган.”
Иккинчи хабар Дюартнинг аждоди, Илия Биллингтонга тегишли бўлиб, у ўғли Лаан билан Англияга, қариндошларини кўргани кетгани маълум қилинган эди.
Бир ҳафта ўтганидан сўнг Илиянинг хизматкори ҳинду Квамис “шериф ҳузурига сўроқ қилингани чақирилган, аммо Илия Биллингтоннинг уйига борган суд ижрочилари ҳеч кимни тополмаган. Уй қулфланган ва муҳрланган экан, улар тинтув ўтказишга ордер йўқлиги сабаб ичкарига кира олишмаган”. Архамдан шимол томондаги Данвич округида яшовчи ҳиндулар тергов қилинганда, ҳеч қандай янги маълумот олинмади. Буниси ҳам майлику-я, ҳиндулар Квамис тўғрисида ҳеч нарса билмас ва билишни ҳам истамасди. Ҳатто икки нафари Квамис деган одам қачонлардир уларнинг орасида яшаганини ва, умуман, шундай кимса бўлганини инкор этишди.
Охирида шериф марҳум Друвен етти ойча муқаддам – сирли ғойиб бўлиши арафасида ёзган хатнинг бир парчасини эълон қилди. Мактуб руҳоний Вард Филипс номига битилган бўлиб, “Газетт”нинг фикрича, “шоша-пиша ёзилган” эди. Хатни уй бекаси топиб олиб, шерифга топширган, у эса қўлига бундай хат тушганини энди тан олди. “Газетт” қуйидаги мактубни эълон қилди:
“Руҳоний Вард Филипсга
Баптистлар черкови
Френч-хилл, Архам”
Муҳтарам дўстим!
Мени шу қадар кучли ва ғалати туйғу қамраб олаётирки, биз бугун гувоҳи бўлган воқеалар хотирамдан худди ўчиб кетгандек кўриняпти. Мен ўзимга нима бўлаётганини изоҳлаб беришга ожизман. Қолаверса, бизга мезбон бўлган қўрғон соҳиби – ёвуз Биллингтон хаёлимдан сира нари кетмаяпти. Менга гўё унинг ёнига боришим зарурдек кўриняпти. У бизни меҳмон қилганида хотирамизга шикаст етказиш учун овқатимизга бирор гиёҳ қўшиб қўймаганмикан, деган гумон ҳам худди ноҳақ ва асоссиздек туюляпти. Мен ҳақимда ёмон фикрга борманг, азиз дўстим, бироқ ўрмондаги тошлар ҳалқаси ичида нималарни кўрганимизни эслаш менга жуда қийин, боз устига, хотирамни тобора аллақандай туман чулғаётгандек сезяпман ўзимни…”
Хат шу жойида узилиб қолган, давоми йўқ эди. “Газетт” уни ҳеч қандай изоҳсиз босиб чиқарганди. Шериф Биллингтон қайтиб келгач, сўроқ қилинишинигина айтган, бор-йўқ гап – шу. Шундан сўнг шўрпешона Друвен дафн этилгани ҳақида хабар босилган. Ундан ҳам кейин руҳоний Вард Филипс Биллингтон мулкига чегарадош ҳудудда яшовчи қавмлари эксвайр жўнаб кетгач, тунги товушлар барҳам топгани ҳақида хабар беришганини маълум қилган.
Газеталар Биллингтонни яна олти ойгача эсга олмаган эди. Дюарт мана шу жойга келганда газета варақлашдан тўхтади. Бу қидирув уни ҳар қанча ўзига тортмасин, кўзлари толиқа бошлаган, қолаверса, кеч ҳам кириб қолган эди. Дюарт тушлик қилишни унутган бўлса-да, очиққанини сезмас эди, лекин шунга қарамай газеталарни четга суриб туришга қарор қилди. Шу пайтгача ўқиганларидан мияси гангиб қолганди. Қайсидир маънода унинг ҳафсаласи пир бўлди. Дюарт аниқ маълумотлар топишни кутганди, бироқ ўқиганлари базўр илғанадиган мавҳумлик, мистикага яқин мубҳамлик бўлиб чиқдики, булар Илия Биллингтон кутубхонасидан топилган сирли ҳужжатларга қараганда ҳам ноаниқроқ эди. Газета репортажлари ҳам бу борада жонга ора киролмасди. Умуман олганда, Илия Биллингтонни айбловчилар ўша кечада чиндан ҳам қичқириқлар эшитганига ягона билвосита далил – болакай Лааннинг кундалиги бор эди, холос. Бундан ташқари, Биллингтонни фирибгар, жиззаки, дангалчи, жанжалкаш, ғийбатчилар билан юзма-юз келишдан заррача тап тортмайдиган кимса сифатида тасвирлашган. Руҳоний Вард Филипс бир-икки бор попугини пасайтириб қўйгани ҳисобга олинмаса, у ҳар қандай тўқнашувдан эсон-омон чиқиб кетган. “Янги Англия Ханаанидаги сирли ҳодисалар” асари Биллингтон беандишалик билан инкор этган ўша китоб эканига шак-шубҳа йўқ. Гарчи ҳозирги суд мажлисларида далил-исбот ўлароқ қабул қилиниши мумкин бўлган ҳеч нарса йўқ эса-да, унинг энг ашаддий айбловчиси Ж?? ?????? ?? ????? ??????? ?????? ????? ????????? ??????? ????????? ????? ??? ????? ???. ????? ??? ???????-?, ?????????? ???? ?????? ??????? ?????????? ????????? ?????????? ??????????.? ?????? ? ???, ?????????????? ?????????????? ?????? ???????? ????????? ?? ???? ???????????? ?????? ??????? ???? ???????? ???????? ??? ???? ??????. ?????? ?????, ???? ?????? ????? ??????? ???? ?????? ?????? ???????? ??????????? ????????? ?????????? ??????. ?????????? ?????? ?????????? ???? ????? ?????? ??????? ????????…? ??????? ????? ???????? ???. ??? ??????? ?????, ????? ???????? ?????, ?????, ?? ????? ?????????? ?????? ???????? ????????? ???? ????? ??? ????? ??????? ????? ?? ????-?????? ??? ?????? ??????, ????? ???????? ???? ???????.
????? ????? ????? ?????? ?????-??, ???????? ???? ???????? ????????? ??????? ???? ??????. ? ???????? ?????, ???? ?????? ???????? ???????????? ??? ????? ???? ?? ?????? ?????????? ????? ????????? ??????? ?????? ?????? ???????? ???? ???????? ????? ??????????? ??????? ???????, ???? ???????? ?????? ?????. ????? ????????? ????? ??????????? ????????? ???? ???, ????, ???? ??? ???? ????? ??? ????? ?????????, ? ????????? ????? ????????????? ??????? ???????? ????? ????? ????????????????? ?????????? ?????????? ????? ????????? ???. ? ????? ????????????? ?????????? ?????, ????, ????? ????? ????? ????????????????? ???????? ?????-??, ??? ???? ???????. ???? ???????? ??? ?????? ??????? ???? ?? ??? ???? ??? ?????? ??????? ???????. ????????? ????-????????? ? ????? ?? ????? ?????? ???????? (??? ??????? ????? ?????? ??? ?? ????? ??????? ????? ???????) ? ????????, ????????? ?????????? ?????????? ????????, ???????? ???????? ??? ??????? ???????? ????? ?????????, ?, ????????, ???????? ????? ??????? ?????, ?????????? ?????????? ??????? ??????? ????????? ??? ???????? ?????? ??????? ???? ???????.
????? ????? ??? ???? ????????? ?????????, ????????? ???????? ?? ??????? ?????-??, ????? ?????. ??? ?????? ????? ?????? ???. ? ???????? ??????? ????, ???????? ???????, ???????? ?????, ??? ???????? ?????? ???????. ?????? ????? ?????-????? ????????? ???????? ??????? ?????? ??????? ?????, ? ????? ?????? ??????? ????????? ???????. ????? ????? ??????? ????? ??????? ????????, ???-??????? ???? ??? ????? ???, ???? ?????????? ????????? ?????? ???????. ???? ?????? ???? ???????? ?????? ?????????? ?????, ???????? ??? ?????? ??????? ?????? ???. ???? ??? ????? ???????? ???? ?????????, ???????? ????????? ????? ??? ???? ??????? ?????. ??????? ??????? ???? ?????? ????? ???? ?????????? ???????? ??????? ??? ????????? ?????. ????? ???????? ????? ???? ??????? ?? ???????? ???-???????? ????? ???????? ???????? ?? ??? ??????? ???????? ??????????? ?????? ???????? ???? ??????? ????? ?????. ????? ?????? ????? ???????, ???? ?????? ?????????? ????? ?????, ????? ????? ???????? ????????? ??????? ???????. ????? ????????? ??????? ???????.
????????? ????? ?????? ????????????? ? ??????? ???? ????? ???????? ?????????????????? ???? ???? ????????? ????????. ?? ??? ??? ??? ???? ????? ????? ????? ? ??????????? ?????, ????? ???????? ??????????? ?? ?? ????????? ?????? ????? ??? ???? ???????? ?????? ????????? ?????? ?????????? ????? ????? ?????.
????? ?? ???? ???????????? ??????????? ???????, ? ??????????? ????? ??????? ?????, ????????? ????? ??? ??????? ???????? ???. ??, ??????, ??? ??? ????, ?????????? ?????? ????????? ??????????? ?????? ??????? ????????? ??? ???? ???.
?? ???? ???, ????????????? ???? ????, ??????? ??? ?????? ??????????, ???? ??? ??????? ???????? ????? ?????? ?????? ??-???? ????????? ??? ???? ??????? ???????? ??????? ??? ?????????? ?????. ???? ?????? ??????????????? ?????????, ??? ??? ??????, ?????????? ??????? ?? ???????? ????? ????? ??????-??, ??? ?????? ?. ?????? ??? ????? ??????? ?????? ?????? ???????????, ?????? ?????? ??????? ?????? ????? ??????? ?? ?????????? ?? ???? ??? ????? ???????? ????????. ???? ??? ???????????? ???? ??????????, ?????? ??? ?????????? ?? ???????? ???????? ????? ????????? ???????.
????? ???????? ?????? ????, ???????? ??????? ?????? ????? ?????? ????? ????? ??????? ?????, ?? ????? ????? ??? ???????? ???? ??????? ?????????? ??? ???????? ???? ??????, ??????? ??? ????? ????? ???? ??? ???? ?????? ??????? ?????????. ? ??????? ?????? ?????? ???????, ???? ?????? ???????? ???????????????????? ??? ????? ??? ???????? ?????. ???????? ?????? ?????, ?????????? ???? ?? ????????? ????????? ?????. ????? ????????? ?????????-??, ????? ????-??????? ?????? ?? ???? ?????? ???????? ????-?, ??? ????? ?????. ? ??????? ??????? ????????, ??? ????? ???????? ?????? ???????. ??????????? ??????? ???? ??????? ???????. ???? ??? ??????? ????????? ??????? ?????? ??????, ????? ???? ?????? ???? ????? ????? ??????? ??????? ???? ??????????? ????? ??????? ????.
????? ???? ?????? ?????-?, ???? ?????????? ????? ??? ??????? ?????, ??? ???????????????, ??????? ?????? ??????, ????? ?????? ??????. ? ?????? ??????? ???????, ?????? ????????? ?????????? ? ??????????? ?????? ?? ?????? ????? ??? ????? ??? ??????? ???????????? ????????, ????? ?????? ?????????? ? ?????? ?? ????? ??? ???????? ????????? ?????? ? ?????? ???????? ???? ???? ???????? ???????. ????? ?????? ?? ????? ?????? ??????? ??????? ?????? ? ?????? ???????? ??? ????? ?????????, ?????, ?????? ????? ??????? ??? ???????? ???. ??, ????????, ??????????? ?????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ? ??? ????? ?? ????????? ????????? ???????????. ?????? ?????? ???????? ?????????? ????? ???????? ?????????. ?? ???? ?????????, ? ??????? ????? ?????? ?????? ?????? ???????; ?????????? ?????? ???? ????? ?????? ???????, ????? ????????? ?????????? ??? ???????? ???????; ?? ?????? ????? ????? ????? ?????????. ???????? ??????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ????? ? ????? ???????? ?????????? ??????? ???? ???? ??? ??? ???. ????? ?????????? ??????? ???????? ??? ????? ???????? ????? ??? ??? ?????????? ? ??? ????? ????, ????? ?? ??? ???? ??????? ??????? ?????; ??? ????? ????????? ???? ???-????? ??????? ??? ??????? ???????? ?????????? ??????????? ??????? ???????.
????? ?????? ??????? ??????? ?????????? ??????? ???? ???????? ????? ???? ????? ???????????????, ????? ? ????? ??? ??????? ??? ????? ????? ??????? ?????? ????? ????????, ????? ???-???? ??????, ????? ????????, ????? ?????? ????????? ???. ?????????, ?? ??? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ?????, ????? ??? ?????? ????? ?????? ???????? ??????????? ???????? ??????? ????? ???????? ???. ?????? ????????? ????? ????? ??????? ?????? ??? ??????? ??????? ?????, ?????? ?????? ? ???? ??????? ?? ??????, ?? ????, ????? ?????? ????? ????? ??? ??????? ???. ????, ????? ?????????? ??????????? ???????? ????? ?????,??????????, ?????????? ?????????? ??? ???????? ??? ????????? ??? ???????????? ??????? ?????? ???, ?? ??? ????????????? ???? ???????? ???????????.
???????? ???? ????? ??? ?????????? ?????? ????? ?? ????? ??? ??????? ?????, ???????? ????????? ?????. ????? ????? ?? ???-??????????? ??? ?????? ??????? ??? ???????? ??????? ???????? ???????? ?????? ??? ?????? ??????????? ????? ?????????? ????? ??????????. ????? ????? ????? ?? ????? ????? ???????? ??????? ???, ????? ??? ????? ????? ?????, ???? ????? ?????? ???? ???. ????? ?????? ??????????? ?????????? ?????? ??????, ??? ?????? ?????? ????, ????????? ?????????-??, ????? ??? ????. ?????? ????????????? ??????-?????? ?????? ????? ????-?????? ?????? ???????.
????????? ???????? ?????????, ?????? ??????? ????????? ???? ?????????? ???. ?????, ????? ??????? ??? ????? ?????????, ???? ???????? ???-??????? ?? ????????? ?????????, ?????????, ?? ??????, ????? ??????? ???-?????? ???-?????? ?????? ?? ??? ??? ??? ??????? ????? ??? ????? ???? ?????? ??????? ???? ?????? ???? ????????? ????????????? ?????. ?????? ??? ????? ????? ????????????? ????????, ???? ???? ????? ??? ??????????? ??????????? ??? ?????-??? ??????????? ?????????? ? ????? ?????? ????? ??????.
???? ????????? ??????????? ?????. ??????? ??? ??????? ?????, ????? ?????? ??? ????? ?????????? ??????????? ??????????? ????? ?????-??, ??????? ????????????? ???????? ?????????????? ???????.?????????? ????? ???????? ????, ??????? ???? ?????, ????? ??? ?????? ????? ????? ????????? ??????????? ????? ??????????? ??? ??? ??? ??????? ???????. ????? ?????? ????? ????????? ???????? ??????-?????? ?????? ?? ????? ???? ????? ???? ??????????? ????? ??????? ??????????? ???????? ????????? ????????? ????????? ??? ????? ?????? ????.
???????? ??? ???????? ?????? ? ???? ?? ????? ??? ?, ??? ?? ?????? ?????? ? ????????? ????? ???????? ???? ???????? ???????? ???. ????? ??????? ?????????? ????????? ????? ????? ?????-??, ???? ?????????? ???????? ??? ?????? ???????? ?????????? ?????? ????? ??? ?????? ?????.
? ???? ?? ??????? ???????? ??????, ?????? ?????????? ????????????? ?????????? ???? ???????????? ??? ????????? ????? ??????, ?????, ???????? ?????. ????????????? ???????? ?? ??? ??? ????? ??? ???????? ?? ??????? ?????? ?????????? ??? ??????? ????? ???????? ????????. ???? ??-???? ???? ?????, ?????? ????????? ????? ??????? ??????. ????? ?? ???????? ?????, ???????? ????.
?????? ???? ????? ????????????, ???????????? ???????, ????????, ???? ??????, ?????? ??? ????? ???????? ??? ??????? ????????? ??? ????? ????? ???????.
??????? ?????? ???????? ????? ?????? ??? ???? ?????? ???? ?????? ???????????? ???. ??????? ?? ???? ????????, ???????? ????? ??? ????. ??????? ????? ????????, ???????? ????? ?????, ????? ????? ??????. ??????????? ?????? ??????, ??????? ??? ?????? ????? ????????????? ??-???? ?????????? ???????? ????? ??????? ?? ???????? ??????? ???????. ????? ????????? ????? ?? ??????, ????? ???????? ??????? ????-?????? ???????; ??? ??????, ?????????? ???????? ?????, ??????? ???? ???????.? ??? ??? ????? ????? ??? ????? ???????, ????? ???? ????? ?????? ?????, ????????? ???????? ?????? ?????, ???? ?????? ???????? ??? ?????????? ??????????? ????? ?????? ????? ?????????.
????? ??? ??????, ????? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ??? ????. ??????? ???????? ??????? ????????????-??????????? ??????, ?? ????? ????? ????????? ??? ?????? ???????????. ?????? ?????????? ????? ???? ?? ?????? ??????? ?????, ???? ??????? ???????? ???????????????????? ?????? ?????? ????????? ?????????? ???. ?????????? ?????? ????? ?????????, ?????? ????? ????? ????????. ???? ??????? ?? ??? ???????? ????? ?? ????? ????? ?????? ???????? ????? ???? ????? ??????????, ????? ?????? ???? ???????. ?? ??????? ???? ????? ???????он Друвен бу қадар ғаройиб тарзда ғойиб бўлганини шунчаки тасодифга йўйиш ҳам қийин эди. Булар ҳам майлику-я, Друвеннинг чала қолган мактуби аллақандай хавотирли саволларни туғдирарди. Хулоса – аён, Илия “т??????? ?????????????? ?????? ???????? ????????? ?? ???? ???????????? ?????? ??????? ???? ???????? ???????? ??? ???? ??????. ?????? ?????, ???? ?????? ????? ??????? ???? ?????? ?????? ???????? ??????????? ????????? ?????????? ??????. ?????????? ?????? ?????????? ???? ????? ?????? ??????? ????????…? ??????? ????? ???????? ???. ??? ??????? ?????, ????? ???????? ?????, ?????, ?? ????? ?????????? ?????? ???????? ????????? ???? ????? ??? ????? ??????? ????? ?? ????-?????? ??? ?????? ??????, ????? ???????? ???? ???????.
????? ????? ????? ?????? ?????-??, ???????? ???? ???????? ????????? ??????? ???? ??????. ? ???????? ?????, ???? ?????? ???????? ???????????? ??? ????? ???? ?? ?????? ?????????? ????? ????????? ??????? ?????? ?????? ???????? ???? ???????? ????? ??????????? ??????? ???????, ???? ???????? ?????? ?????. ????? ????????? ????? ??????????? ????????? ???? ???, ????, ???? ??? ???? ????? ??? ????? ?????????, ? ????????? ????? ????????????? ??????? ???????? ????? ????? ????????????????? ?????????? ?????????? ????? ????????? ???. ? ????? ????????????? ?????????? ?????, ????, ????? ????? ????? ????????????????? ???????? ?????-??, ??? ???? ???????. ???? ???????? ??? ?????? ??????? ???? ?? ??? ???? ??? ?????? ??????? ???????. ????????? ????-????????? ? ????? ?? ????? ?????? ???????? (??? ??????? ????? ?????? ??? ?? ????? ??????? ????? ???????) ? ????????, ????????? ?????????? ?????????? ????????, ???????? ???????? ??? ??????? ???????? ????? ?????????, ?, ????????, ???????? ????? ??????? ?????, ?????????? ?????????? ??????? ??????? ????????? ??? ???????? ?????? ??????? ???? ???????.
????? ????? ??? ???? ????????? ?????????, ????????? ???????? ?? ??????? ?????-??, ????? ?????. ??? ?????? ????? ?????? ???. ? ???????? ??????? ????, ???????? ???????, ???????? ?????, ??? ???????? ?????? ???????. ?????? ????? ?????-????? ????????? ???????? ??????? ?????? ??????? ?????, ? ????? ?????? ??????? ????????? ???????. ????? ????? ??????? ????? ??????? ????????, ???-??????? ???? ??? ????? ???, ???? ?????????? ????????? ?????? ???????. ???? ?????? ???? ???????? ?????? ?????????? ?????, ???????? ??? ?????? ??????? ?????? ???. ???? ??? ????? ???????? ???? ?????????, ???????? ????????? ????? ??? ???? ??????? ?????. ??????? ??????? ???? ?????? ????? ???? ?????????? ???????? ??????? ??? ????????? ?????. ????? ???????? ????? ???? ??????? ?? ???????? ???-???????? ????? ???????? ???????? ?? ??? ??????? ???????? ??????????? ?????? ???????? ???? ??????? ????? ?????. ????? ?????? ????? ???????, ???? ?????? ?????????? ????? ?????, ????? ????? ???????? ????????? ??????? ???????. ????? ????????? ??????? ???????.
????????? ????? ?????? ????????????? ? ??????? ???? ????? ???????? ?????????????????? ???? ???? ????????? ????????. ?? ??? ??? ??? ???? ????? ????? ????? ? ??????????? ?????, ????? ???????? ??????????? ?? ?? ????????? ?????? ????? ??? ???? ???????? ?????? ????????? ?????? ?????????? ????? ????? ?????.
????? ?? ???? ???????????? ??????????? ???????, ? ??????????? ????? ??????? ?????, ????????? ????? ??? ??????? ???????? ???. ??, ??????, ??? ??? ????, ?????????? ?????? ????????? ??????????? ?????? ??????? ????????? ??? ???? ???.
?? ???? ???, ????????????? ???? ????, ??????? ??? ?????? ??????????, ???? ??? ??????? ???????? ????? ?????? ?????? ??-???? ????????? ??? ???? ??????? ???????? ??????? ??? ?????????? ?????. ???? ?????? ??????????????? ?????????, ??? ??? ??????, ?????????? ??????? ?? ???????? ????? ????? ??????-??, ??? ?????? ?. ?????? ??? ????? ??????? ?????? ?????? ???????????, ?????? ?????? ??????? ?????? ????? ??????? ?? ?????????? ?? ???? ??? ????? ???????? ????????. ???? ??? ???????????? ???? ??????????, ?????? ??? ?????????? ?? ???????? ???????? ????? ????????? ???????.
????? ???????? ?????? ????, ???????? ??????? ?????? ????? ?????? ????? ????? ??????? ?????, ?? ????? ????? ??? ???????? ???? ??????? ?????????? ??? ???????? ???? ??????, ??????? ??? ????? ????? ???? ??? ???? ?????? ??????? ?????????. ? ??????? ?????? ?????? ???????, ???? ?????? ???????? ???????????????????? ??? ????? ??? ???????? ?????. ???????? ?????? ?????, ?????????? ???? ?? ????????? ????????? ?????. ????? ????????? ?????????-??, ????? ????-??????? ?????? ?? ???? ?????? ???????? ????-?, ??? ????? ?????. ? ??????? ??????? ????????, ??? ????? ???????? ?????? ???????. ??????????? ??????? ???? ??????? ???????. ???? ??? ??????? ????????? ??????? ?????? ??????, ????? ???? ?????? ???? ????? ????? ??????? ??????? ???? ??????????? ????? ??????? ????.
????? ???? ?????? ?????-?, ???? ?????????? ????? ??? ??????? ?????, ??? ???????????????, ??????? ?????? ??????, ????? ?????? ??????. ? ?????? ??????? ???????, ?????? ????????? ?????????? ? ??????????? ?????? ?? ?????? ????? ??? ????? ??? ??????? ???????????? ????????, ????? ?????? ?????????? ? ?????? ?? ????? ??? ???????? ????????? ?????? ? ?????? ???????? ???? ???? ???????? ???????. ????? ?????? ?? ????? ?????? ??????? ??????? ?????? ? ?????? ???????? ??? ????? ?????????, ?????, ?????? ????? ??????? ??? ???????? ???. ??, ????????, ??????????? ?????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ? ??? ????? ?? ????????? ????????? ???????????. ?????? ?????? ???????? ?????????? ????? ???????? ?????????. ?? ???? ?????????, ? ??????? ????? ?????? ?????? ?????? ???????; ?????????? ?????? ???? ????? ?????? ???????, ????? ????????? ?????????? ??? ???????? ???????; ?? ?????? ????? ????? ????? ?????????. ???????? ??????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ????? ? ????? ???????? ?????????? ??????? ???? ???? ??? ??? ???. ????? ?????????? ??????? ???????? ??? ????? ???????? ????? ??? ??? ?????????? ? ??? ????? ????, ????? ?? ??? ???? ??????? ??????? ?????; ??? ????? ????????? ???? ???-????? ??????? ??? ??????? ???????? ?????????? ??????????? ??????? ???????.
????? ?????? ??????? ??????? ?????????? ??????? ???? ???????? ????? ???? ????? ???????????????, ????? ? ????? ??? ??????? ??? ????? ????? ??????? ?????? ????? ????????, ????? ???-???? ??????, ????? ????????, ????? ?????? ????????? ???. ?????????, ?? ??? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ?????, ????? ??? ?????? ????? ?????? ???????? ??????????? ???????? ??????? ????? ???????? ???. ?????? ????????? ????? ????? ??????? ?????? ??? ??????? ??????? ?????, ?????? ?????? ? ???? ??????? ?? ??????, ?? ????, ????? ?????? ????? ????? ??? ??????? ???. ????, ????? ?????????? ??????????? ???????? ????? ?????,??????????, ?????????? ?????????? ??? ???????? ??? ????????? ??? ???????????? ??????? ?????? ???, ?? ??? ????????????? ???? ???????? ???????????.
???????? ???? ????? ??? ?????????? ?????? ????? ?? ????? ??? ??????? ?????, ???????? ????????? ?????. ????? ????? ?? ???-??????????? ??? ?????? ??????? ??? ???????? ??????? ???????? ???????? ?????? ??? ?????? ??????????? ????? ?????????? ????? ??????????. ????? ????? ????? ?? ????? ????? ???????? ??????? ???, ????? ??? ????? ????? ?????, ???? ????? ?????? ???? ???. ????? ?????? ??????????? ?????????? ?????? ??????, ??? ?????? ?????? ????, ????????? ?????????-??, ????? ??? ????. ?????? ????????????? ??????-?????? ?????? ????? ????-?????? ?????? ???????.
????????? ???????? ?????????, ?????? ??????? ????????? ???? ?????????? ???. ?????, ????? ??????? ??? ????? ?????????, ???? ???????? ???-??????? ?? ????????? ?????????, ?????????, ?? ??????, ????? ??????? ???-?????? ???-?????? ?????? ?? ??? ??? ??? ??????? ????? ??? ????? ???? ?????? ??????? ???? ?????? ???? ????????? ????????????? ?????. ?????? ??? ????? ????? ????????????? ????????, ???? ???? ????? ??? ??????????? ??????????? ??? ?????-??? ??????????? ?????????? ? ????? ?????? ????? ??????.
???? ????????? ??????????? ?????. ??????? ??? ??????? ?????, ????? ?????? ??? ????? ?????????? ??????????? ??????????? ????? ?????-??, ??????? ????????????? ???????? ?????????????? ???????.?????????? ????? ???????? ????, ??????? ???? ?????, ????? ??? ?????? ????? ????? ????????? ??????????? ????? ??????????? ??? ??? ??? ??????? ???????. ????? ?????? ????? ????????? ???????? ??????-?????? ?????? ?? ????? ???? ????? ???? ??????????? ????? ??????? ??????????? ???????? ????????? ????????? ????????? ??? ????? ?????? ????.
???????? ??? ???????? ?????? ? ???? ?? ????? ??? ?, ??? ?? ?????? ?????? ? ????????? ????? ???????? ???? ???????? ???????? ???. ????? ??????? ?????????? ????????? ????? ????? ?????-??, ???? ?????????? ???????? ??? ?????? ???????? ?????????? ?????? ????? ??? ?????? ?????.
? ???? ?? ??????? ???????? ??????, ?????? ?????????? ????????????? ?????????? ???? ???????????? ??? ????????? ????? ??????, ?????, ???????? ?????. ????????????? ???????? ?? ??? ??? ????? ??? ???????? ?? ??????? ?????? ?????????? ??? ??????? ????? ???????? ????????. ???? ??-???? ???? ?????, ?????? ????????? ????? ??????? ??????. ????? ?? ???????? ?????, ???????? ????.
?????? ???? ????? ????????????, ???????????? ???????, ????????, ???? ??????, ?????? ??? ????? ???????? ??? ??????? ????????? ??? ????? ????? ???????.
??????? ?????? ???????? ????? ?????? ??? ???? ?????? ???? ?????? ???????????? ???. ??????? ?? ???? ????????, ???????? ????? ??? ????. ??????? ????? ????????, ???????? ????? ?????, ????? ????? ??????. ??????????? ?????? ??????, ??????? ??? ?????? ????? ????????????? ??-???? ?????????? ???????? ????? ??????? ?? ???????? ??????? ???????. ????? ????????? ????? ?? ??????, ????? ???????? ??????? ????-?????? ???????; ??? ??????, ?????????? ???????? ?????, ??????? ???? ???????.? ??? ??? ????? ????? ??? ????? ???????, ????? ???? ????? ?????? ?????, ????????? ???????? ?????? ?????, ???? ?????? ???????? ??? ?????????? ??????????? ????? ?????? ????? ?????????.
????? ??? ??????, ????? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ??? ????. ??????? ???????? ??????? ????????????-??????????? ??????, ?? ????? ????? ????????? ??? ?????? ???????????. ?????? ?????????? ????? ???? ?? ?????? ??????? ?????, ???? ??????? ???????? ???????????????????? ?????? ?????? ????????? ?????????? ???. ?????????? ?????? ????? ?????????, ?????? ????? ????? ????????. ???? ??????? ?? ??? ???????? ????? ?? ????? ????? ?????? ???????? ????? ???? ????? ??????????, ????? ?????? ???? ???????. ?? ??????? ???? ????? ???????екшириш комиссияси”дан келган номақбул меҳмонлар бу ерда қўрганларини унутиб юбориши учун уларнинг овқатига бир нима қўшган. Бундан чиқди, улар Друвен билан руҳоний Вард Филипс қўйган айбларни тасдиқловчи қандайдир нарсаларни кўрган. Якунланмай қолган мактубдаги “гўё унинг олдига боришим зарурдек…” жумласи янада муҳимроқ эди. Ана шуларни ўйлаб, Дюарт ташвишга тушди, зотан, бу жумла Биллингтон асосий рақибини қандайдир усул билан яна ёнига чақириб олган ва алал-оқибат уни гумдон қилган, деган тахминга олиб келарди.
Гарчи булар атиги тахмин бўлса-да, қўрғонга бора боргунча Дюартнинг хаёлини тарк этмади. У қўрғонга келиб, кеча кўздан кечирган ҳужжатларини яна қўлга олди ва Ричард Биллингтон билан одамларда эҳтиром аралаш қўрқув уйғотган Илия ўртасида бирор алоқадорлик топишга интилиб, анча вақтгача ўтириб қолди. Дюарт излаётган нарса қариндошлик ришталари эмас эди, зеро, улар бир неча авлод оша ўзаро туташарди, у излаётган нарса ҳужжатлардаги ғаройиб воқеалар билан Архам ҳафтаномаларидаги ҳисоботлар ўртасидаги узвий боғлиқлик эди. У барча маълумотларни чоғиштириб кўриб, ахир, жилла қурса битта боғлиқлик а?????? ???????? ?????-??, ??? ???? ???????. ???? ???????? ??? ?????? ??????? ???? ?? ??? ???? ??? ?????? ??????? ???????. ????????? ????-????????? ? ????? ?? ????? ?????? ???????? (??? ??????? ????? ?????? ??? ?? ????? ??????? ????? ???????) ? ????????, ????????? ?????????? ?????????? ????????, ???????? ???????? ??? ??????? ???????? ????? ?????????, ?, ????????, ???????? ????? ??????? ?????, ?????????? ?????????? ??????? ??????? ????????? ??? ???????? ?????? ??????? ???? ???????.
????? ????? ??? ???? ????????? ?????????, ????????? ???????? ?? ??????? ?????-??, ????? ?????. ??? ?????? ????? ?????? ???. ? ???????? ??????? ????, ???????? ???????, ???????? ?????, ??? ???????? ?????? ???????. ?????? ????? ?????-????? ????????? ???????? ??????? ?????? ??????? ?????, ? ????? ?????? ??????? ????????? ???????. ????? ????? ??????? ????? ??????? ????????, ???-??????? ???? ??? ????? ???, ???? ?????????? ????????? ?????? ???????. ???? ?????? ???? ???????? ?????? ?????????? ?????, ???????? ??? ?????? ??????? ?????? ???. ???? ??? ????? ???????? ???? ?????????, ???????? ????????? ????? ??? ???? ??????? ?????. ??????? ??????? ???? ?????? ????? ???? ?????????? ???????? ??????? ??? ????????? ?????. ????? ???????? ????? ???? ??????? ?? ???????? ???-???????? ????? ???????? ???????? ?? ??? ??????? ???????? ??????????? ?????? ???????? ???? ??????? ????? ?????. ????? ?????? ????? ???????, ???? ?????? ?????????? ????? ?????, ????? ????? ???????? ????????? ??????? ???????. ????? ????????? ??????? ???????.
????????? ????? ?????? ????????????? ? ??????? ???? ????? ???????? ?????????????????? ???? ???? ????????? ????????. ?? ??? ??? ??? ???? ????? ????? ????? ? ??????????? ?????, ????? ???????? ??????????? ?? ?? ????????? ?????? ????? ??? ???? ???????? ?????? ????????? ?????? ?????????? ????? ????? ?????.
????? ?? ???? ???????????? ??????????? ???????, ? ??????????? ????? ??????? ?????, ????????? ????? ??? ??????? ???????? ???. ??, ??????, ??? ??? ????, ?????????? ?????? ????????? ??????????? ?????? ??????? ????????? ??? ???? ???.
?? ???? ???, ????????????? ???? ????, ??????? ??? ?????? ??????????, ???? ??? ??????? ???????? ????? ?????? ?????? ??-???? ????????? ??? ???? ??????? ???????? ??????? ??? ?????????? ?????. ???? ?????? ??????????????? ?????????, ??? ??? ??????, ?????????? ??????? ?? ???????? ????? ????? ??????-??, ??? ?????? ?. ?????? ??? ????? ??????? ?????? ?????? ???????????, ?????? ?????? ??????? ?????? ????? ??????? ?? ?????????? ?? ???? ??? ????? ???????? ????????. ???? ??? ???????????? ???? ??????????, ?????? ??? ?????????? ?? ???????? ???????? ????? ????????? ???????.
????? ???????? ?????? ????, ???????? ??????? ?????? ????? ?????? ????? ????? ??????? ?????, ?? ????? ????? ??? ???????? ???? ??????? ?????????? ??? ???????? ???? ??????, ??????? ??? ????? ????? ???? ??? ???? ?????? ??????? ?????????. ? ??????? ?????? ?????? ???????, ???? ?????? ???????? ???????????????????? ??? ????? ??? ???????? ?????. ???????? ?????? ?????, ?????????? ???? ?? ????????? ????????? ?????. ????? ????????? ?????????-??, ????? ????-??????? ?????? ?? ???? ?????? ???????? ????-?, ??? ????? ?????. ? ??????? ??????? ????????, ??? ????? ???????? ?????? ???????. ??????????? ??????? ???? ??????? ???????. ???? ??? ??????? ????????? ??????? ?????? ??????, ????? ???? ?????? ???? ????? ????? ??????? ??????? ???? ??????????? ????? ??????? ????.
????? ???? ?????? ?????-?, ???? ?????????? ????? ??? ??????? ?????, ??? ???????????????, ??????? ?????? ??????, ????? ?????? ??????. ? ?????? ??????? ???????, ?????? ????????? ?????????? ? ??????????? ?????? ?? ?????? ????? ??? ????? ??? ??????? ???????????? ????????, ????? ?????? ?????????? ? ?????? ?? ????? ??? ???????? ????????? ?????? ? ?????? ???????? ???? ???? ???????? ???????. ????? ?????? ?? ????? ?????? ??????? ??????? ?????? ? ?????? ???????? ??? ????? ?????????, ?????, ?????? ????? ??????? ??? ???????? ???. ??, ????????, ??????????? ?????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ? ??? ????? ?? ????????? ????????? ???????????. ?????? ?????? ???????? ?????????? ????? ???????? ?????????. ?? ???? ?????????, ? ??????? ????? ?????? ?????? ?????? ???????; ?????????? ?????? ???? ????? ?????? ???????, ????? ????????? ?????????? ??? ???????? ???????; ?? ?????? ????? ????? ????? ?????????. ???????? ??????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ????? ? ????? ???????? ?????????? ??????? ???? ???? ??? ??? ???. ????? ?????????? ??????? ???????? ??? ????? ???????? ????? ??? ??? ?????????? ? ??? ????? ????, ????? ?? ??? ???? ??????? ??????? ?????; ??? ????? ????????? ???? ???-????? ??????? ??? ??????? ???????? ?????????? ??????????? ??????? ???????.
????? ?????? ??????? ??????? ?????????? ??????? ???? ???????? ????? ???? ????? ???????????????, ????? ? ????? ??? ??????? ??? ????? ????? ??????? ?????? ????? ????????, ????? ???-???? ??????, ????? ????????, ????? ?????? ????????? ???. ?????????, ?? ??? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ?????, ????? ??? ?????? ????? ?????? ???????? ??????????? ???????? ??????? ????? ???????? ???. ?????? ????????? ????? ????? ??????? ?????? ??? ??????? ??????? ?????, ?????? ?????? ? ???? ??????? ?? ??????, ?? ????, ????? ?????? ????? ????? ??? ??????? ???. ????, ????? ?????????? ??????????? ???????? ????? ?????,??????????, ?????????? ?????????? ??? ???????? ??? ????????? ??? ???????????? ??????? ?????? ???, ?? ??? ????????????? ???? ???????? ???????????.
???????? ???? ????? ??? ?????????? ?????? ????? ?? ????? ??? ??????? ?????, ???????? ????????? ?????. ????? ????? ?? ???-??????????? ??? ?????? ??????? ??? ???????? ??????? ???????? ???????? ?????? ??? ?????? ??????????? ????? ?????????? ????? ??????????. ????? ????? ????? ?? ????? ????? ???????? ??????? ???, ????? ??? ????? ????? ?????, ???? ????? ?????? ???? ???. ????? ?????? ??????????? ?????????? ?????? ??????, ??? ?????? ?????? ????, ????????? ?????????-??, ????? ??? ????. ?????? ????????????? ??????-?????? ?????? ????? ????-?????? ?????? ???????.
????????? ???????? ?????????, ?????? ??????? ????????? ???? ?????????? ???. ?????, ????? ??????? ??? ????? ?????????, ???? ???????? ???-??????? ?? ????????? ?????????, ?????????, ?? ??????, ????? ??????? ???-?????? ???-?????? ?????? ?? ??? ??? ??? ??????? ????? ??? ????? ???? ?????? ??????? ???? ?????? ???? ????????? ????????????? ?????. ?????? ??? ????? ????? ????????????? ????????, ???? ???? ????? ??? ??????????? ??????????? ??? ?????-??? ??????????? ?????????? ? ????? ?????? ????? ??????.
???? ????????? ??????????? ?????. ??????? ??? ??????? ?????, ????? ?????? ??? ????? ?????????? ??????????? ??????????? ????? ?????-??, ??????? ????????????? ???????? ?????????????? ???????.?????????? ????? ???????? ????, ??????? ???? ?????, ????? ??? ?????? ????? ????? ????????? ??????????? ????? ??????????? ??? ??? ??? ??????? ???????. ????? ?????? ????? ????????? ???????? ??????-?????? ?????? ?? ????? ???? ????? ???? ??????????? ????? ??????? ??????????? ???????? ????????? ????????? ????????? ??? ????? ?????? ????.
???????? ??? ???????? ?????? ? ???? ?? ????? ??? ?, ??? ?? ?????? ?????? ? ????????? ????? ???????? ???? ???????? ???????? ???. ????? ??????? ?????????? ????????? ????? ????? ?????-??, ???? ?????????? ???????? ??? ?????? ???????? ?????????? ?????? ????? ??? ?????? ?????.
? ???? ?? ??????? ???????? ??????, ?????? ?????????? ????????????? ?????????? ???? ???????????? ??? ????????? ????? ??????, ?????, ???????? ?????. ????????????? ???????? ?? ??? ??? ????? ??? ???????? ?? ??????? ?????? ?????????? ??? ??????? ????? ???????? ????????. ???? ??-???? ???? ?????, ?????? ????????? ????? ??????? ??????. ????? ?? ???????? ?????, ???????? ????.
?????? ???? ????? ????????????, ???????????? ???????, ????????, ???? ??????, ?????? ??? ????? ???????? ??? ??????? ????????? ??? ????? ????? ???????.
??????? ?????? ???????? ????? ?????? ??? ???? ?????? ???? ?????? ???????????? ???. ??????? ?? ???? ????????, ???????? ????? ??? ????. ??????? ????? ????????, ???????? ????? ?????, ????? ????? ??????. ??????????? ?????? ??????, ??????? ??? ?????? ????? ????????????? ??-???? ?????????? ???????? ????? ??????? ?? ???????? ??????? ???????. ????? ????????? ????? ?? ??????, ????? ???????? ??????? ????-?????? ???????; ??? ??????, ?????????? ???????? ?????, ??????? ???? ???????.? ??? ??? ????? ????? ??? ????? ???????, ????? ???? ????? ?????? ?????, ????????? ???????? ?????? ?????, ???? ?????? ???????? ??? ?????????? ??????????? ????? ?????? ????? ?????????.
????? ??? ??????, ????? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ??? ????. ??????? ???????? ??????? ????????????-??????????? ??????, ?? ????? ????? ????????? ??? ?????? ???????????. ?????? ?????????? ????? ???? ?? ?????? ??????? ?????, ???? ??????? ???????? ???????????????????? ?????? ?????? ????????? ?????????? ???. ?????????? ?????? ????? ?????????, ?????? ????? ????? ????????. ???? ??????? ?? ??? ???????? ????? ?? ????? ????? ?????? ???????? ????? ???? ????? ??????????, ????? ?????? ???? ???????. ?? ??????? ???? ????? ???????лбатта топилиши керак-ку, деб умид қиларди. Икки ҳужжатни бир асрдан зиёдроқ вақт ва бир неча мил масофа ажратиб турарди. Биринчиси “Нью-Даннич”да – ҳозир бу шаҳар Данвич дейилади (ўша кезлари бутун вилоят ҳам шу номда аталган бўлса ажабмас) – босилган, иккинчиси Биллингтон қўрғонидан топилган, уларнинг иккисида ҳам “тошлар ҳалқаси” тилга олинадики, у, шубҳасиз, друидлар даври қолдиғи бўлиб, Мискатоник ирмоғининг қуриган ўзанида жойлашган тош минорани айлана шаклида ўраб олганди.
Дюарт ўзига бир неча бутерброд тайёрлади, чўнтагига апельсин ва фонарча солди-да, йўлга тушди. Кун қиёмга келиб қолган эди. У ботқоқни айланиб ўтиб, минорага йўналди, ичкарига кириб, уни қайтадан ўргана бошлади. Минора ичида ғадир-будур тошлардан қурилган торгина бурама зинапоя бўлиб, у девор ёқалаб юқорига кўтарилиб борарди. Дюарт бироз хавотир билан юқорига чиқаркан, йўл-йўлакай анча жўн бўлса ҳам, аммо барельефни синчиклаб кўздан кечирди. Ушбу бўртма нақш узлуксиз занжир кўринишида бўлиб, зинанинг бор бўйича чўзилиб кетган эди. Зина эса томга шунчалик яқин тугаганки, тепадаги айвончада Дюарт нақ икки букилиб қолди. Фонарча ёруғида зина бўйлаб тошга ўйиб туширилган барельеф айвонда ҳам борлигини кўрди. Дюарт тузукроқ кўриш учун энгашди ва барельеф бир-бирининг ичига чизилган ҳалқалар ва ҳар томонга таралган чизиқлардан иборат мураккаб нақш эканига гувоҳ бўлди. Янаям диққат билан боқилса, улар чалкаш лабиринтга ўхшаб кетар, унинг шакли муттасил ажобтовур ўзгариб турарди. Дюарт фонарчани юқорига қаратди.
Минорани аввал кўздан кечирганидаёқ у томнинг анча кейин қурилган қисмида а????????? ???? ???? ????????? ????????. ?? ??? ??? ??? ???? ????? ????? ????? ? ??????????? ?????, ????? ???????? ??????????? ?? ?? ????????? ?????? ????? ??? ???? ???????? ?????? ????????? ?????? ?????????? ????? ????? ?????.
????? ?? ???? ???????????? ??????????? ???????, ? ??????????? ????? ??????? ?????, ????????? ????? ??? ??????? ???????? ???. ??, ??????, ??? ??? ????, ?????????? ?????? ????????? ??????????? ?????? ??????? ????????? ??? ???? ???.
?? ???? ???, ????????????? ???? ????, ??????? ??? ?????? ??????????, ???? ??? ??????? ???????? ????? ?????? ?????? ??-???? ????????? ??? ???? ??????? ???????? ??????? ??? ?????????? ?????. ???? ?????? ??????????????? ?????????, ??? ??? ??????, ?????????? ??????? ?? ???????? ????? ????? ??????-??, ??? ?????? ?. ?????? ??? ????? ??????? ?????? ?????? ???????????, ?????? ?????? ??????? ?????? ????? ??????? ?? ?????????? ?? ???? ??? ????? ???????? ????????. ???? ??? ???????????? ???? ??????????, ?????? ??? ?????????? ?? ???????? ???????? ????? ????????? ???????.
????? ???????? ?????? ????, ???????? ??????? ?????? ????? ?????? ????? ????? ??????? ?????, ?? ????? ????? ??? ???????? ???? ??????? ?????????? ??? ???????? ???? ??????, ??????? ??? ????? ????? ???? ??? ???? ?????? ??????? ?????????. ? ??????? ?????? ?????? ???????, ???? ?????? ???????? ???????????????????? ??? ????? ??? ???????? ?????. ???????? ?????? ?????, ?????????? ???? ?? ????????? ????????? ?????. ????? ????????? ?????????-??, ????? ????-??????? ?????? ?? ???? ?????? ???????? ????-?, ??? ????? ?????. ? ??????? ??????? ????????, ??? ????? ???????? ?????? ???????. ??????????? ??????? ???? ??????? ???????. ???? ??? ??????? ????????? ??????? ?????? ??????, ????? ???? ?????? ???? ????? ????? ??????? ??????? ???? ??????????? ????? ??????? ????.
????? ???? ?????? ?????-?, ???? ?????????? ????? ??? ??????? ?????, ??? ???????????????, ??????? ?????? ??????, ????? ?????? ??????. ? ?????? ??????? ???????, ?????? ????????? ?????????? ? ??????????? ?????? ?? ?????? ????? ??? ????? ??? ??????? ???????????? ????????, ????? ?????? ?????????? ? ?????? ?? ????? ??? ???????? ????????? ?????? ? ?????? ???????? ???? ???? ???????? ???????. ????? ?????? ?? ????? ?????? ??????? ??????? ?????? ? ?????? ???????? ??? ????? ?????????, ?????, ?????? ????? ??????? ??? ???????? ???. ??, ????????, ??????????? ?????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ? ??? ????? ?? ????????? ????????? ???????????. ?????? ?????? ???????? ?????????? ????? ???????? ?????????. ?? ???? ?????????, ? ??????? ????? ?????? ?????? ?????? ???????; ?????????? ?????? ???? ????? ?????? ???????, ????? ????????? ?????????? ??? ???????? ???????; ?? ?????? ????? ????? ????? ?????????. ???????? ??????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ????? ? ????? ???????? ?????????? ??????? ???? ???? ??? ??? ???. ????? ?????????? ??????? ???????? ??? ????? ???????? ????? ??? ??? ?????????? ? ??? ????? ????, ????? ?? ??? ???? ??????? ??????? ?????; ??? ????? ????????? ???? ???-????? ??????? ??? ??????? ???????? ?????????? ??????????? ??????? ???????.
????? ?????? ??????? ??????? ?????????? ??????? ???? ???????? ????? ???? ????? ???????????????, ????? ? ????? ??? ??????? ??? ????? ????? ??????? ?????? ????? ????????, ????? ???-???? ??????, ????? ????????, ????? ?????? ????????? ???. ?????????, ?? ??? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ?????, ????? ??? ?????? ????? ?????? ???????? ??????????? ???????? ??????? ????? ???????? ???. ?????? ????????? ????? ????? ??????? ?????? ??? ??????? ??????? ?????, ?????? ?????? ? ???? ??????? ?? ??????, ?? ????, ????? ?????? ????? ????? ??? ??????? ???. ????, ????? ?????????? ??????????? ???????? ????? ?????,??????????, ?????????? ?????????? ??? ???????? ??? ????????? ??? ???????????? ??????? ?????? ???, ?? ??? ????????????? ???? ???????? ???????????.
???????? ???? ????? ??? ?????????? ?????? ????? ?? ????? ??? ??????? ?????, ???????? ????????? ?????. ????? ????? ?? ???-??????????? ??? ?????? ??????? ??? ???????? ??????? ???????? ???????? ?????? ??? ?????? ??????????? ????? ?????????? ????? ??????????. ????? ????? ????? ?? ????? ????? ???????? ??????? ???, ????? ??? ????? ????? ?????, ???? ????? ?????? ???? ???. ????? ?????? ??????????? ?????????? ?????? ??????, ??? ?????? ?????? ????, ????????? ?????????-??, ????? ??? ????. ?????? ????????????? ??????-?????? ?????? ????? ????-?????? ?????? ???????.
????????? ???????? ?????????, ?????? ??????? ????????? ???? ?????????? ???. ?????, ????? ??????? ??? ????? ?????????, ???? ???????? ???-??????? ?? ????????? ?????????, ?????????, ?? ??????, ????? ??????? ???-?????? ???-?????? ?????? ?? ??? ??? ??? ??????? ????? ??? ????? ???? ?????? ??????? ???? ?????? ???? ????????? ????????????? ?????. ?????? ??? ????? ????? ????????????? ????????, ???? ???? ????? ??? ??????????? ??????????? ??? ?????-??? ??????????? ?????????? ? ????? ?????? ????? ??????.
???? ????????? ??????????? ?????. ??????? ??? ??????? ?????, ????? ?????? ??? ????? ?????????? ??????????? ??????????? ????? ?????-??, ??????? ????????????? ???????? ?????????????? ???????.?????????? ????? ???????? ????, ??????? ???? ?????, ????? ??? ?????? ????? ????? ????????? ??????????? ????? ??????????? ??? ??? ??? ??????? ???????. ????? ?????? ????? ????????? ???????? ??????-?????? ?????? ?? ????? ???? ????? ???? ??????????? ????? ??????? ??????????? ???????? ????????? ????????? ????????? ??? ????? ?????? ????.
???????? ??? ???????? ?????? ? ???? ?? ????? ??? ?, ??? ?? ?????? ?????? ? ????????? ????? ???????? ???? ???????? ???????? ???. ????? ??????? ?????????? ????????? ????? ????? ?????-??, ???? ?????????? ???????? ??? ?????? ???????? ?????????? ?????? ????? ??? ?????? ?????.
? ???? ?? ??????? ???????? ??????, ?????? ?????????? ????????????? ?????????? ???? ???????????? ??? ????????? ????? ??????, ?????, ???????? ?????. ????????????? ???????? ?? ??? ??? ????? ??? ???????? ?? ??????? ?????? ?????????? ??? ??????? ????? ???????? ????????. ???? ??-???? ???? ?????, ?????? ????????? ????? ??????? ??????. ????? ?? ???????? ?????, ???????? ????.
?????? ???? ????? ????????????, ???????????? ???????, ????????, ???? ??????, ?????? ??? ????? ???????? ??? ??????? ????????? ??? ????? ????? ???????.
??????? ?????? ???????? ????? ?????? ??? ???? ?????? ???? ?????? ???????????? ???. ??????? ?? ???? ????????, ???????? ????? ??? ????. ??????? ????? ????????, ???????? ????? ?????, ????? ????? ??????. ??????????? ?????? ??????, ??????? ??? ?????? ????? ????????????? ??-???? ?????????? ???????? ????? ??????? ?? ???????? ??????? ???????. ????? ????????? ????? ?? ??????, ????? ???????? ??????? ????-?????? ???????; ??? ??????, ?????????? ???????? ?????, ??????? ???? ???????.? ??? ??? ????? ????? ??? ????? ???????, ????? ???? ????? ?????? ?????, ????????? ???????? ?????? ?????, ???? ?????? ???????? ??? ?????????? ??????????? ????? ?????? ????? ?????????.
????? ??? ??????, ????? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ??? ????. ??????? ???????? ??????? ????????????-??????????? ??????, ?? ????? ????? ????????? ??? ?????? ???????????. ?????? ?????????? ????? ???? ?? ?????? ??????? ?????, ???? ??????? ???????? ???????????????????? ?????? ?????? ????????? ?????????? ???. ?????????? ?????? ????? ?????????, ?????? ????? ????? ????????. ???? ??????? ?? ??? ???????? ????? ?? ????? ????? ?????? ???????? ????? ???? ????? ??????????, ????? ?????? ???? ???????. ?? ??????? ???? ????? ???????ллақандай ўйма нақш борлигини кўрганди. Бу гал эса ўша нақш фақат битта тошга – оҳактошнинг катта, текис бўлагига солинганига ва шу бўлакнинг ўлчами ҳозир ўзи икки букчайиб турган айвончага деярли тенглигига ишонч ҳосил қилди.
Бироқ бу нақш барельефдаги тасвирларга ўхшамас, у номутаносиб юлдуз шаклида бўлиб, марказига улкан кўз беўхшов чизилган эди. Бу, аслида, кўз ҳам эмас, аланганинг тилини эслатувчи чизиқлардан иборат нотекис ромбсимон бир шакл эди.
Бу шакл ҳам, барельерфдаги нақш каби, Дюартга ҳеч нимани англатмади, аммо ўша оҳактош бўлагини тутиб турган цемент об-ҳаво таъсирида бир неча жойидан уваланиб кетгани уни қизиқтириб қолди. Агар цемент қолдиқлар о???? ?????????, ??? ??? ??????, ?????????? ??????? ?? ???????? ????? ????? ??????-??, ??? ?????? ?. ?????? ??? ????? ??????? ?????? ?????? ???????????, ?????? ?????? ??????? ?????? ????? ??????? ?? ?????????? ?? ???? ??? ????? ???????? ????????. ???? ??? ???????????? ???? ??????????, ?????? ??? ?????????? ?? ???????? ???????? ????? ????????? ???????.
????? ???????? ?????? ????, ???????? ??????? ?????? ????? ?????? ????? ????? ??????? ?????, ?? ????? ????? ??? ???????? ???? ??????? ?????????? ??? ???????? ???? ??????, ??????? ??? ????? ????? ???? ??? ???? ?????? ??????? ?????????. ? ??????? ?????? ?????? ???????, ???? ?????? ???????? ???????????????????? ??? ????? ??? ???????? ?????. ???????? ?????? ?????, ?????????? ???? ?? ????????? ????????? ?????. ????? ????????? ?????????-??, ????? ????-??????? ?????? ?? ???? ?????? ???????? ????-?, ??? ????? ?????. ? ??????? ??????? ????????, ??? ????? ???????? ?????? ???????. ??????????? ??????? ???? ??????? ???????. ???? ??? ??????? ????????? ??????? ?????? ??????, ????? ???? ?????? ???? ????? ????? ??????? ??????? ???? ??????????? ????? ??????? ????.
????? ???? ?????? ?????-?, ???? ?????????? ????? ??? ??????? ?????, ??? ???????????????, ??????? ?????? ??????, ????? ?????? ??????. ? ?????? ??????? ???????, ?????? ????????? ?????????? ? ??????????? ?????? ?? ?????? ????? ??? ????? ??? ??????? ???????????? ????????, ????? ?????? ?????????? ? ?????? ?? ????? ??? ???????? ????????? ?????? ? ?????? ???????? ???? ???? ???????? ???????. ????? ?????? ?? ????? ?????? ??????? ??????? ?????? ? ?????? ???????? ??? ????? ?????????, ?????, ?????? ????? ??????? ??? ???????? ???. ??, ????????, ??????????? ?????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ? ??? ????? ?? ????????? ????????? ???????????. ?????? ?????? ???????? ?????????? ????? ???????? ?????????. ?? ???? ?????????, ? ??????? ????? ?????? ?????? ?????? ???????; ?????????? ?????? ???? ????? ?????? ???????, ????? ????????? ?????????? ??? ???????? ???????; ?? ?????? ????? ????? ????? ?????????. ???????? ??????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ????? ? ????? ???????? ?????????? ??????? ???? ???? ??? ??? ???. ????? ?????????? ??????? ???????? ??? ????? ???????? ????? ??? ??? ?????????? ? ??? ????? ????, ????? ?? ??? ???? ??????? ??????? ?????; ??? ????? ????????? ???? ???-????? ??????? ??? ??????? ???????? ?????????? ??????????? ??????? ???????.
????? ?????? ??????? ??????? ?????????? ??????? ???? ???????? ????? ???? ????? ???????????????, ????? ? ????? ??? ??????? ??? ????? ????? ??????? ?????? ????? ????????, ????? ???-???? ??????, ????? ????????, ????? ?????? ????????? ???. ?????????, ?? ??? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ?????, ????? ??? ?????? ????? ?????? ???????? ??????????? ???????? ??????? ????? ???????? ???. ?????? ????????? ????? ????? ??????? ?????? ??? ??????? ??????? ?????, ?????? ?????? ? ???? ??????? ?? ??????, ?? ????, ????? ?????? ????? ????? ??? ??????? ???. ????, ????? ?????????? ??????????? ???????? ????? ?????,??????????, ?????????? ?????????? ??? ???????? ??? ????????? ??? ???????????? ??????? ?????? ???, ?? ??? ????????????? ???? ???????? ???????????.
???????? ???? ????? ??? ?????????? ?????? ????? ?? ????? ??? ??????? ?????, ???????? ????????? ?????. ????? ????? ?? ???-??????????? ??? ?????? ??????? ??? ???????? ??????? ???????? ???????? ?????? ??? ?????? ??????????? ????? ?????????? ????? ??????????. ????? ????? ????? ?? ????? ????? ???????? ??????? ???, ????? ??? ????? ????? ?????, ???? ????? ?????? ???? ???. ????? ?????? ??????????? ?????????? ?????? ??????, ??? ?????? ?????? ????, ????????? ?????????-??, ????? ??? ????. ?????? ????????????? ??????-?????? ?????? ????? ????-?????? ?????? ???????.
????????? ???????? ?????????, ?????? ??????? ????????? ???? ?????????? ???. ?????, ????? ??????? ??? ????? ?????????, ???? ???????? ???-??????? ?? ????????? ?????????, ?????????, ?? ??????, ????? ??????? ???-?????? ???-?????? ?????? ?? ??? ??? ??? ??????? ????? ??? ????? ???? ?????? ??????? ???? ?????? ???? ????????? ????????????? ?????. ?????? ??? ????? ????? ????????????? ????????, ???? ???? ????? ??? ??????????? ??????????? ??? ?????-??? ??????????? ?????????? ? ????? ?????? ????? ??????.
???? ????????? ??????????? ?????. ??????? ??? ??????? ?????, ????? ?????? ??? ????? ?????????? ??????????? ??????????? ????? ?????-??, ??????? ????????????? ???????? ?????????????? ???????.?????????? ????? ???????? ????, ??????? ???? ?????, ????? ??? ?????? ????? ????? ????????? ??????????? ????? ??????????? ??? ??? ??? ??????? ???????. ????? ?????? ????? ????????? ???????? ??????-?????? ?????? ?? ????? ???? ????? ???? ??????????? ????? ??????? ??????????? ???????? ????????? ????????? ????????? ??? ????? ?????? ????.
???????? ??? ???????? ?????? ? ???? ?? ????? ??? ?, ??? ?? ?????? ?????? ? ????????? ????? ???????? ???? ???????? ???????? ???. ????? ??????? ?????????? ????????? ????? ????? ?????-??, ???? ?????????? ???????? ??? ?????? ???????? ?????????? ?????? ????? ??? ?????? ?????.
? ???? ?? ??????? ???????? ??????, ?????? ?????????? ????????????? ?????????? ???? ???????????? ??? ????????? ????? ??????, ?????, ???????? ?????. ????????????? ???????? ?? ??? ??? ????? ??? ???????? ?? ??????? ?????? ?????????? ??? ??????? ????? ???????? ????????. ???? ??-???? ???? ?????, ?????? ????????? ????? ??????? ??????. ????? ?? ???????? ?????, ???????? ????.
?????? ???? ????? ????????????, ???????????? ???????, ????????, ???? ??????, ?????? ??? ????? ???????? ??? ??????? ????????? ??? ????? ????? ???????.
??????? ?????? ???????? ????? ?????? ??? ???? ?????? ???? ?????? ???????????? ???. ??????? ?? ???? ????????, ???????? ????? ??? ????. ??????? ????? ????????, ???????? ????? ?????, ????? ????? ??????. ??????????? ?????? ??????, ??????? ??? ?????? ????? ????????????? ??-???? ?????????? ???????? ????? ??????? ?? ???????? ??????? ???????. ????? ????????? ????? ?? ??????, ????? ???????? ??????? ????-?????? ???????; ??? ??????, ?????????? ???????? ?????, ??????? ???? ???????.? ??? ??? ????? ????? ??? ????? ???????, ????? ???? ????? ?????? ?????, ????????? ???????? ?????? ?????, ???? ?????? ???????? ??? ?????????? ??????????? ????? ?????? ????? ?????????.
????? ??? ??????, ????? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ??? ????. ??????? ???????? ??????? ????????????-??????????? ??????, ?? ????? ????? ????????? ??? ?????? ???????????. ?????? ?????????? ????? ???? ?? ?????? ??????? ?????, ???? ??????? ???????? ???????????????????? ?????? ?????? ????????? ?????????? ???. ?????????? ?????? ????? ?????????, ?????? ????? ????? ????????. ???? ??????? ?? ??? ???????? ????? ?? ????? ????? ?????? ???????? ????? ???? ????? ??????????, ????? ?????? ???? ???????. ?? ??????? ???? ????? ???????бдон қиртишлаб, ўша тош олинса, конуссимон томнинг ён тарафида тешик пайдо бўлади-ку, деб ўйлади у. Чиндан ҳам фонус ёруғида шифтни кўздан кечирганида, минора томида дастлаб чиндан тешик бўлгани ва кейинчалик шу ясси тош билан ёпилгани аёнлашди. Ушбу тош бошқаларидан анча силлиқлиги, ўзгача бўз рангдалиги ва нисбатан янгилиги билан фарқланиб турарди.
Дюарт букчайиб ўтирар экан, минорани аввалги ҳолида қайта тиклаш зарур деган қарорга келди, шу ҳақда қанча кўп ўйлагани сари айвонча тепасидаги тош бўлагини олиб ташлаб, қаддини тик тутиб туриш учун жой очиш истаги кучайиб бораверди. У фонарча нурини пастга қаратиб, ерда искана сифатида фойдаланса б???????? ??? ????? ??? ???????? ?????. ???????? ?????? ?????, ?????????? ???? ?? ????????? ????????? ?????. ????? ????????? ?????????-??, ????? ????-??????? ?????? ?? ???? ?????? ???????? ????-?, ??? ????? ?????. ? ??????? ??????? ????????, ??? ????? ???????? ?????? ???????. ??????????? ??????? ???? ??????? ???????. ???? ??? ??????? ????????? ??????? ?????? ??????, ????? ???? ?????? ???? ????? ????? ??????? ??????? ???? ??????????? ????? ??????? ????.
????? ???? ?????? ?????-?, ???? ?????????? ????? ??? ??????? ?????, ??? ???????????????, ??????? ?????? ??????, ????? ?????? ??????. ? ?????? ??????? ???????, ?????? ????????? ?????????? ? ??????????? ?????? ?? ?????? ????? ??? ????? ??? ??????? ???????????? ????????, ????? ?????? ?????????? ? ?????? ?? ????? ??? ???????? ????????? ?????? ? ?????? ???????? ???? ???? ???????? ???????. ????? ?????? ?? ????? ?????? ??????? ??????? ?????? ? ?????? ???????? ??? ????? ?????????, ?????, ?????? ????? ??????? ??? ???????? ???. ??, ????????, ??????????? ?????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ? ??? ????? ?? ????????? ????????? ???????????. ?????? ?????? ???????? ?????????? ????? ???????? ?????????. ?? ???? ?????????, ? ??????? ????? ?????? ?????? ?????? ???????; ?????????? ?????? ???? ????? ?????? ???????, ????? ????????? ?????????? ??? ???????? ???????; ?? ?????? ????? ????? ????? ?????????. ???????? ??????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ????? ? ????? ???????? ?????????? ??????? ???? ???? ??? ??? ???. ????? ?????????? ??????? ???????? ??? ????? ???????? ????? ??? ??? ?????????? ? ??? ????? ????, ????? ?? ??? ???? ??????? ??????? ?????; ??? ????? ????????? ???? ???-????? ??????? ??? ??????? ???????? ?????????? ??????????? ??????? ???????.
????? ?????? ??????? ??????? ?????????? ??????? ???? ???????? ????? ???? ????? ???????????????, ????? ? ????? ??? ??????? ??? ????? ????? ??????? ?????? ????? ????????, ????? ???-???? ??????, ????? ????????, ????? ?????? ????????? ???. ?????????, ?? ??? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ?????, ????? ??? ?????? ????? ?????? ???????? ??????????? ???????? ??????? ????? ???????? ???. ?????? ????????? ????? ????? ??????? ?????? ??? ??????? ??????? ?????, ?????? ?????? ? ???? ??????? ?? ??????, ?? ????, ????? ?????? ????? ????? ??? ??????? ???. ????, ????? ?????????? ??????????? ???????? ????? ?????,??????????, ?????????? ?????????? ??? ???????? ??? ????????? ??? ???????????? ??????? ?????? ???, ?? ??? ????????????? ???? ???????? ???????????.
???????? ???? ????? ??? ?????????? ?????? ????? ?? ????? ??? ??????? ?????, ???????? ????????? ?????. ????? ????? ?? ???-??????????? ??? ?????? ??????? ??? ???????? ??????? ???????? ???????? ?????? ??? ?????? ??????????? ????? ?????????? ????? ??????????. ????? ????? ????? ?? ????? ????? ???????? ??????? ???, ????? ??? ????? ????? ?????, ???? ????? ?????? ???? ???. ????? ?????? ??????????? ?????????? ?????? ??????, ??? ?????? ?????? ????, ????????? ?????????-??, ????? ??? ????. ?????? ????????????? ??????-?????? ?????? ????? ????-?????? ?????? ???????.
????????? ???????? ?????????, ?????? ??????? ????????? ???? ?????????? ???. ?????, ????? ??????? ??? ????? ?????????, ???? ???????? ???-??????? ?? ????????? ?????????, ?????????, ?? ??????, ????? ??????? ???-?????? ???-?????? ?????? ?? ??? ??? ??? ??????? ????? ??? ????? ???? ?????? ??????? ???? ?????? ???? ????????? ????????????? ?????. ?????? ??? ????? ????? ????????????? ????????, ???? ???? ????? ??? ??????????? ??????????? ??? ?????-??? ??????????? ?????????? ? ????? ?????? ????? ??????.
???? ????????? ??????????? ?????. ??????? ??? ??????? ?????, ????? ?????? ??? ????? ?????????? ??????????? ??????????? ????? ?????-??, ??????? ????????????? ???????? ?????????????? ???????.?????????? ????? ???????? ????, ??????? ???? ?????, ????? ??? ?????? ????? ????? ????????? ??????????? ????? ??????????? ??? ??? ??? ??????? ???????. ????? ?????? ????? ????????? ???????? ??????-?????? ?????? ?? ????? ???? ????? ???? ??????????? ????? ??????? ??????????? ???????? ????????? ????????? ????????? ??? ????? ?????? ????.
???????? ??? ???????? ?????? ? ???? ?? ????? ??? ?, ??? ?? ?????? ?????? ? ????????? ????? ???????? ???? ???????? ???????? ???. ????? ??????? ?????????? ????????? ????? ????? ?????-??, ???? ?????????? ???????? ??? ?????? ???????? ?????????? ?????? ????? ??? ?????? ?????.
? ???? ?? ??????? ???????? ??????, ?????? ?????????? ????????????? ?????????? ???? ???????????? ??? ????????? ????? ??????, ?????, ???????? ?????. ????????????? ???????? ?? ??? ??? ????? ??? ???????? ?? ??????? ?????? ?????????? ??? ??????? ????? ???????? ????????. ???? ??-???? ???? ?????, ?????? ????????? ????? ??????? ??????. ????? ?? ???????? ?????, ???????? ????.
?????? ???? ????? ????????????, ???????????? ???????, ????????, ???? ??????, ?????? ??? ????? ???????? ??? ??????? ????????? ??? ????? ????? ???????.
??????? ?????? ???????? ????? ?????? ??? ???? ?????? ???? ?????? ???????????? ???. ??????? ?? ???? ????????, ???????? ????? ??? ????. ??????? ????? ????????, ???????? ????? ?????, ????? ????? ??????. ??????????? ?????? ??????, ??????? ??? ?????? ????? ????????????? ??-???? ?????????? ???????? ????? ??????? ?? ???????? ??????? ???????. ????? ????????? ????? ?? ??????, ????? ???????? ??????? ????-?????? ???????; ??? ??????, ?????????? ???????? ?????, ??????? ???? ???????.? ??? ??? ????? ????? ??? ????? ???????, ????? ???? ????? ?????? ?????, ????????? ???????? ?????? ?????, ???? ?????? ???????? ??? ?????????? ??????????? ????? ?????? ????? ?????????.
????? ??? ??????, ????? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ??? ????. ??????? ???????? ??????? ????????????-??????????? ??????, ?? ????? ????? ????????? ??? ?????? ???????????. ?????? ?????????? ????? ???? ?? ?????? ??????? ?????, ???? ??????? ???????? ???????????????????? ?????? ?????? ????????? ?????????? ???. ?????????? ?????? ????? ?????????, ?????? ????? ????? ????????. ???? ??????? ?? ??? ???????? ????? ?? ????? ????? ?????? ???????? ????? ???? ????? ??????????, ????? ?????? ???? ???????. ?? ??????? ???? ????? ???????ўладиган бир бўлак тош ётганини кўрди. Шошилмай пастга тушиб, уни қ????? ???? ?? ????????? ????????? ?????. ????? ????????? ?????????-??, ????? ????-??????? ?????? ?? ???? ?????? ???????? ????-?, ??? ????? ?????. ? ??????? ??????? ????????, ??? ????? ???????? ?????? ???????. ??????????? ??????? ???? ??????? ???????. ???? ??? ??????? ????????? ??????? ?????? ??????, ????? ???? ?????? ???? ????? ????? ??????? ??????? ???? ??????????? ????? ??????? ????.
????? ???? ?????? ?????-?, ???? ?????????? ????? ??? ??????? ?????, ??? ???????????????, ??????? ?????? ??????, ????? ?????? ??????. ? ?????? ??????? ???????, ?????? ????????? ?????????? ? ??????????? ?????? ?? ?????? ????? ??? ????? ??? ??????? ???????????? ????????, ????? ?????? ?????????? ? ?????? ?? ????? ??? ???????? ????????? ?????? ? ?????? ???????? ???? ???? ???????? ???????. ????? ?????? ?? ????? ?????? ??????? ??????? ?????? ? ?????? ???????? ??? ????? ?????????, ?????, ?????? ????? ??????? ??? ???????? ???. ??, ????????, ??????????? ?????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ? ??? ????? ?? ????????? ????????? ???????????. ?????? ?????? ???????? ?????????? ????? ???????? ?????????. ?? ???? ?????????, ? ??????? ????? ?????? ?????? ?????? ???????; ?????????? ?????? ???? ????? ?????? ???????, ????? ????????? ?????????? ??? ???????? ???????; ?? ?????? ????? ????? ????? ?????????. ???????? ??????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ????? ? ????? ???????? ?????????? ??????? ???? ???? ??? ??? ???. ????? ?????????? ??????? ???????? ??? ????? ???????? ????? ??? ??? ?????????? ? ??? ????? ????, ????? ?? ??? ???? ??????? ??????? ?????; ??? ????? ????????? ???? ???-????? ??????? ??? ??????? ???????? ?????????? ??????????? ??????? ???????.
????? ?????? ??????? ??????? ?????????? ??????? ???? ???????? ????? ???? ????? ???????????????, ????? ? ????? ??? ??????? ??? ????? ????? ??????? ?????? ????? ????????, ????? ???-???? ??????, ????? ????????, ????? ?????? ????????? ???. ?????????, ?? ??? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ?????, ????? ??? ?????? ????? ?????? ???????? ??????????? ???????? ??????? ????? ???????? ???. ?????? ????????? ????? ????? ??????? ?????? ??? ??????? ??????? ?????, ?????? ?????? ? ???? ??????? ?? ??????, ?? ????, ????? ?????? ????? ????? ??? ??????? ???. ????, ????? ?????????? ??????????? ???????? ????? ?????,??????????, ?????????? ?????????? ??? ???????? ??? ????????? ??? ???????????? ??????? ?????? ???, ?? ??? ????????????? ???? ???????? ???????????.
???????? ???? ????? ??? ?????????? ?????? ????? ?? ????? ??? ??????? ?????, ???????? ????????? ?????. ????? ????? ?? ???-??????????? ??? ?????? ??????? ??? ???????? ??????? ???????? ???????? ?????? ??? ?????? ??????????? ????? ?????????? ????? ??????????. ????? ????? ????? ?? ????? ????? ???????? ??????? ???, ????? ??? ????? ????? ?????, ???? ????? ?????? ???? ???. ????? ?????? ??????????? ?????????? ?????? ??????, ??? ?????? ?????? ????, ????????? ?????????-??, ????? ??? ????. ?????? ????????????? ??????-?????? ?????? ????? ????-?????? ?????? ???????.
????????? ???????? ?????????, ?????? ??????? ????????? ???? ?????????? ???. ?????, ????? ??????? ??? ????? ?????????, ???? ???????? ???-??????? ?? ????????? ?????????, ?????????, ?? ??????, ????? ??????? ???-?????? ???-?????? ?????? ?? ??? ??? ??? ??????? ????? ??? ????? ???? ?????? ??????? ???? ?????? ???? ????????? ????????????? ?????. ?????? ??? ????? ????? ????????????? ????????, ???? ???? ????? ??? ??????????? ??????????? ??? ?????-??? ??????????? ?????????? ? ????? ?????? ????? ??????.
???? ????????? ??????????? ?????. ??????? ??? ??????? ?????, ????? ?????? ??? ????? ?????????? ??????????? ??????????? ????? ?????-??, ??????? ????????????? ???????? ?????????????? ???????.?????????? ????? ???????? ????, ??????? ???? ?????, ????? ??? ?????? ????? ????? ????????? ??????????? ????? ??????????? ??? ??? ??? ??????? ???????. ????? ?????? ????? ????????? ???????? ??????-?????? ?????? ?? ????? ???? ????? ???? ??????????? ????? ??????? ??????????? ???????? ????????? ????????? ????????? ??? ????? ?????? ????.
???????? ??? ???????? ?????? ? ???? ?? ????? ??? ?, ??? ?? ?????? ?????? ? ????????? ????? ???????? ???? ???????? ???????? ???. ????? ??????? ?????????? ????????? ????? ????? ?????-??, ???? ?????????? ???????? ??? ?????? ???????? ?????????? ?????? ????? ??? ?????? ?????.
? ???? ?? ??????? ???????? ??????, ?????? ?????????? ????????????? ?????????? ???? ???????????? ??? ????????? ????? ??????, ?????, ???????? ?????. ????????????? ???????? ?? ??? ??? ????? ??? ???????? ?? ??????? ?????? ?????????? ??? ??????? ????? ???????? ????????. ???? ??-???? ???? ?????, ?????? ????????? ????? ??????? ??????. ????? ?? ???????? ?????, ???????? ????.
?????? ???? ????? ????????????, ???????????? ???????, ????????, ???? ??????, ?????? ??? ????? ???????? ??? ??????? ????????? ??? ????? ????? ???????.
??????? ?????? ???????? ????? ?????? ??? ???? ?????? ???? ?????? ???????????? ???. ??????? ?? ???? ????????, ???????? ????? ??? ????. ??????? ????? ????????, ???????? ????? ?????, ????? ????? ??????. ??????????? ?????? ??????, ??????? ??? ?????? ????? ????????????? ??-???? ?????????? ???????? ????? ??????? ?? ???????? ??????? ???????. ????? ????????? ????? ?? ??????, ????? ???????? ??????? ????-?????? ???????; ??? ??????, ?????????? ???????? ?????, ??????? ???? ???????.? ??? ??? ????? ????? ??? ????? ???????, ????? ???? ????? ?????? ?????, ????????? ???????? ?????? ?????, ???? ?????? ???????? ??? ?????????? ??????????? ????? ?????? ????? ?????????.
????? ??? ??????, ????? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ??? ????. ??????? ???????? ??????? ????????????-??????????? ??????, ?? ????? ????? ????????? ??? ?????? ???????????. ?????? ?????????? ????? ???? ?? ?????? ??????? ?????, ???? ??????? ???????? ???????????????????? ?????? ?????? ????????? ?????????? ???. ?????????? ?????? ????? ?????????, ?????? ????? ????? ????????. ???? ??????? ?? ??? ???????? ????? ?? ????? ????? ?????? ???????? ????? ???? ????? ??????????, ????? ?????? ???? ???????. ?? ??????? ???? ????? ???????ўлига олди ва пайпаслаб текширган бўлди. Кейин айвончага кўтарилди-да, ўзини хавф-хатарга қўймай бу ишни қандай бажарсам экан-а, деб ўйлаб кетди. У деворга қапишиб турганча, тош билан цементни кўчира бошлади. Чўнтагидаги фонарча унга ҳалақит берарди. Ясси тош ўрнидан кўчганида айвонча четига тегмай, тўғри ерга тушиши учун аввал ўзига яқинроқ қисмини очиш зарурлигини тезда тушуниб етди.
Дюарт ишга шўнғиб кетди-ю, ярим соатлардан кейин тош ўрнидан кўчиб, ўзи мўлжаллаганидек, айвонча четига тегмай, тўғри пастга қулади. У ниҳоят қаддини ростлаб, минора тепасидан кунчиқарга – ботқоқликка қаради ва минора унинг уйи билан бир чизиқда жойлашганини фаҳмлади, чунки шундай рўпарасида – ботқоқ ва ундан ҳам наридаги дарахтлар ортида – дераза ойнасида қуёш нури аксланиб турарди. Дюарт бирпас бу қайси дераза эканини эслашга уринди – уйидан минорага ҳеч қачон қарамаган, очиғи, шундай қилиш хаёлига ҳам келмаган эди. Бу, ҳойнаҳой, кабинетдаги рангли ойналар солинган дераза бўлса керак, у ҳеч қачон бу деразадан ташқарига қарамаганди. Минора қандай вазифани бажаришини Дюарт тасаввур этолмасди. Шу ерда турганича, у қўллари билан туйнук четига таянса бўларди; танасининг белдан тепа қисми минора томидан, унинг энг ю???? ?????????? ??? ???????? ???????; ?? ?????? ????? ????? ????? ?????????. ???????? ??????? ??????? ???????? ?????? ????? ?????, ????? ? ????? ???????? ?????????? ??????? ???? ???? ??? ??? ???. ????? ?????????? ??????? ???????? ??? ????? ???????? ????? ??? ??? ?????????? ? ??? ????? ????, ????? ?? ??? ???? ??????? ??????? ?????; ??? ????? ????????? ???? ???-????? ??????? ??? ??????? ???????? ?????????? ??????????? ??????? ???????.
????? ?????? ??????? ??????? ?????????? ??????? ???? ???????? ????? ???? ????? ???????????????, ????? ? ????? ??? ??????? ??? ????? ????? ??????? ?????? ????? ????????, ????? ???-???? ??????, ????? ????????, ????? ?????? ????????? ???. ?????????, ?? ??? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ?????, ????? ??? ?????? ????? ?????? ???????? ??????????? ???????? ??????? ????? ???????? ???. ?????? ????????? ????? ????? ??????? ?????? ??? ??????? ??????? ?????, ?????? ?????? ? ???? ??????? ?? ??????, ?? ????, ????? ?????? ????? ????? ??? ??????? ???. ????, ????? ?????????? ??????????? ???????? ????? ?????,??????????, ?????????? ?????????? ??? ???????? ??? ????????? ??? ???????????? ??????? ?????? ???, ?? ??? ????????????? ???? ???????? ???????????.
???????? ???? ????? ??? ?????????? ?????? ????? ?? ????? ??? ??????? ?????, ???????? ????????? ?????. ????? ????? ?? ???-??????????? ??? ?????? ??????? ??? ???????? ??????? ???????? ???????? ?????? ??? ?????? ??????????? ????? ?????????? ????? ??????????. ????? ????? ????? ?? ????? ????? ???????? ??????? ???, ????? ??? ????? ????? ?????, ???? ????? ?????? ???? ???. ????? ?????? ??????????? ?????????? ?????? ??????, ??? ?????? ?????? ????, ????????? ?????????-??, ????? ??? ????. ?????? ????????????? ??????-?????? ?????? ????? ????-?????? ?????? ???????.
????????? ???????? ?????????, ?????? ??????? ????????? ???? ?????????? ???. ?????, ????? ??????? ??? ????? ?????????, ???? ???????? ???-??????? ?? ????????? ?????????, ?????????, ?? ??????, ????? ??????? ???-?????? ???-?????? ?????? ?? ??? ??? ??? ??????? ????? ??? ????? ???? ?????? ??????? ???? ?????? ???? ????????? ????????????? ?????. ?????? ??? ????? ????? ????????????? ????????, ???? ???? ????? ??? ??????????? ??????????? ??? ?????-??? ??????????? ?????????? ? ????? ?????? ????? ??????.
???? ????????? ??????????? ?????. ??????? ??? ??????? ?????, ????? ?????? ??? ????? ?????????? ??????????? ??????????? ????? ?????-??, ??????? ????????????? ???????? ?????????????? ???????.?????????? ????? ???????? ????, ??????? ???? ?????, ????? ??? ?????? ????? ????? ????????? ??????????? ????? ??????????? ??? ??? ??? ??????? ???????. ????? ?????? ????? ????????? ???????? ??????-?????? ?????? ?? ????? ???? ????? ???? ??????????? ????? ??????? ??????????? ???????? ????????? ????????? ????????? ??? ????? ?????? ????.
???????? ??? ???????? ?????? ? ???? ?? ????? ??? ?, ??? ?? ?????? ?????? ? ????????? ????? ???????? ???? ???????? ???????? ???. ????? ??????? ?????????? ????????? ????? ????? ?????-??, ???? ?????????? ???????? ??? ?????? ???????? ?????????? ?????? ????? ??? ?????? ?????.
? ???? ?? ??????? ???????? ??????, ?????? ?????????? ????????????? ?????????? ???? ???????????? ??? ????????? ????? ??????, ?????, ???????? ?????. ????????????? ???????? ?? ??? ??? ????? ??? ???????? ?? ??????? ?????? ?????????? ??? ??????? ????? ???????? ????????. ???? ??-???? ???? ?????, ?????? ????????? ????? ??????? ??????. ????? ?? ???????? ?????, ???????? ????.
?????? ???? ????? ????????????, ???????????? ???????, ????????, ???? ??????, ?????? ??? ????? ???????? ??? ??????? ????????? ??? ????? ????? ???????.
??????? ?????? ???????? ????? ?????? ??? ???? ?????? ???? ?????? ???????????? ???. ??????? ?? ???? ????????, ???????? ????? ??? ????. ??????? ????? ????????, ???????? ????? ?????, ????? ????? ??????. ??????????? ?????? ??????, ??????? ??? ?????? ????? ????????????? ??-???? ?????????? ???????? ????? ??????? ?? ???????? ??????? ???????. ????? ????????? ????? ?? ??????, ????? ???????? ??????? ????-?????? ???????; ??? ??????, ?????????? ???????? ?????, ??????? ???? ???????.? ??? ??? ????? ????? ??? ????? ???????, ????? ???? ????? ?????? ?????, ????????? ???????? ?????? ?????, ???? ?????? ???????? ??? ?????????? ??????????? ????? ?????? ????? ?????????.
????? ??? ??????, ????? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ??? ????. ??????? ???????? ??????? ????????????-??????????? ??????, ?? ????? ????? ????????? ??? ?????? ???????????. ?????? ?????????? ????? ???? ?? ?????? ??????? ?????, ???? ??????? ???????? ???????????????????? ?????? ?????? ????????? ?????????? ???. ?????????? ?????? ????? ?????????, ?????? ????? ????? ????????. ???? ??????? ?? ??? ???????? ????? ?? ????? ????? ?????? ???????? ????? ???? ????? ??????????, ????? ?????? ???? ???????. ?? ??????? ???? ????? ???????қори нуқтасидан ҳам баландда турарди; бу жойдан бутун осмон яққол кўринарди. Минорани бирорта қадимги мунажжим қурган бўлса керак, чунки у осмон жисмлари ҳаракатини кузатиш учун жуда боп жой эди. Дюарт конуссимон томнинг ғиштлари ҳам девор ғиштлари билан бир хил қалинликда – бир футга яқин, балки ўн беш дюйм эканига эътибор қилди; том шунча йиллардан бери бус-бутун тургани эса қадимги номаълум меъморнинг маҳоратидан далолат берарди.
Бироқ минора самовий жисмлар ҳаракатини ўрганиш учун қурилган деган изоҳ тўлиқ қаноатлантирмас, чунки у бирон бир адирлик ёки жилла қурса тепалик устида барпо қилинмай, балки бор-йўғи оролда, янаям аниқроғи, собиқ оролда жойлашган эди. Қолаверса, бу жой уч томондан қиялаб пастга энган бўлиб, фақат бир томони ўрмон оралаб ўтадиган Мискатоник дарёсига элтувчи текис нишаблик эди. Минора тепасидан осмон яққол кўриниб туриши эса мутлақо тасодиф бўлиб, бунинг сабаби – яқин атрофда на дарахт, на бута, ҳатто баланд ўсган ўтлар ҳам йўқлиги эди. Аммо, уфқни тепаликлар ёнбағридаги ўрмонзор тўсиб турар, бинобарин, юлдузларни чиққанидан сал кейинроқ ёки ботишидан сал олдинроққина кузатиш мумкин эди, бу эса мунажжимларга унча қулайлик туғдирмасди.
Бироздан сўнг Дюарт яна зинапоядан пастга тушди ва тошни бир чеккага суриб, равоқдан ташқарига чиқди. Равоқ шамол ва қор-ёмғирлардан ҳеч қандай ҳимояга эга эмаслиги томдаги туйнукни беркитиб турган тош нимага кераклигини янаям тушунарсиз қилиб кўрсатарди. Лекин ҳозир унинг бу ҳақда ўйлаб ўтиришга фурсати йўқ, чунки кун шомга қараб борар, қуёш ўрмон ортига оғар эди. Дюарт сўнгги бутербродни кавшаганча ортига қайтди, яна ботқоқ ёқалаб юриб, тепаликка кўтарилди-да, уйига йўл олди. Бинога кираверишдаги баланд-баланд тўртта устун ғира-ширада оқариб кўринди.
Дюартнинг кайфияти кўтарилди, сабаби қидирув бинойидек олға силжимоқда эди. Тўғри, бугун унчалик кўп нарса билолмади, аммо маҳаллий урф-одатлар ва афсоналар тўғрисида, шунингдек, ўз аждоди, бутун Архамни бир-бирига гиж-гижлаб қўйган ва ҳеч ким еча олмаган сирни ўзи билан олиб кетган чапдаст Илия ҳақида анча қизиқарли маълумотларни топди. Чиндан ҳам Дюарт талай тафсилотларни тўплаган, аммо улар яхлит бир манзаранинг парчаларими ёки хилма-хил нақшларнинг қисмларими – бунга ишончи комил эмасди.
Уйга келганида толиққанини сезди. Кўзимга дам беришим зарур, деган фикрда яна катта бобосининг китобларини титкилашдан ўзини тийди-да, келгуси текширувларни батартиб режалаштиришга киришди. Кабинетда қулай жойлашиб олиб, каминга олов ёққач, Дюарт энг мақбул йўлни топиш мақсадида қидирувнинг барча жиҳатларини яна бир бор хаёлдан ўтказди. Ғойиб бўлган ҳинду хизматкор Квамисни такрор-такрор эслади ва унинг номи билан эски ҳужжатларда тилга олинган Мисквамакус ўртасида қандайдир боғлиқлик борлигини тез орада англаб етди.
“Квамис” ёки “Квамус” сўзида – бола бу исмни гоҳ у, гоҳ бу шаклда ёзарди – донишманд ҳинду номидаги тўрт бўғиндан иккитаси бор. Гарчи ҳиндуча исмларнинг кўпчилиги ўзаро ўхшаш бўлса-да, аммо фамилиялар ўртасида ҳам шундай ўхшашлик учрашининг тагида бошқа гап бўлиши керак.
У мана шу қабилда мулоҳаза юритиб, Данвич атрофидаги адирликларда Квамиснинг узоқ қариндошлари ёки авлодлари яшаши мумкин, деган, хулосага келди. Қабиладошлари ҳиндудан юз йил ёки ундан ҳам аввалроқ юз ўгирган бўлиши мумкинлиги эса Дюартни кўпам ташвишга солмасди. Агар об-ҳаво яхши келса, эртага қидирувни давом эттирса бўлади. Дюарт шу тўхтамга келиб, ухлагани ётди.
Кечаси икки марта безовталаниб, тўлғонганига қарамай, ҳарқалай, тинч ухлади, тонгда эса худди деворлар уни кузатиб тургандек бир туйғу билан уйғонди.
Йиғилиб қолган хатларга жавоб ёзишга бир неча кундан бери фурсат тополмаётган эди. Эрталаб шу ишни битиргач, Данвичга қараб йўл олди. Осмонни булут қоплаган, ёмғирдан дарак бериб, енгил шамол эсарди. Адирларнинг тепаси тошлоқ, ёнбағри эса дарахт билан қопланганидан об-ҳаво айниганида қорамтир тусда кўринар ва ваҳимали қиёфага кирарди. Катта йўллардан йироқ бу хилват, овлоқ жойларда йўловчи аҳён-аҳёнда учрайди; боз устига, ташландиқ у??????? ?????, ??????? ???? ???????.? ??? ??? ????? ????? ??? ????? ???????, ????? ???? ????? ?????? ?????, ????????? ???????? ?????? ?????, ???? ?????? ???????? ??? ?????????? ??????????? ????? ?????? ????? ?????????.
????? ??? ??????, ????? ?? ???????? ?????? ?????? ????? ??? ????. ??????? ???????? ??????? ????????????-??????????? ??????, ?? ????? ????? ????????? ??? ?????? ???????????. ?????? ?????????? ????? ???? ?? ?????? ??????? ?????, ???? ??????? ???????? ???????????????????? ?????? ?????? ????????? ?????????? ???. ?????????? ?????? ????? ?????????, ?????? ????? ????? ????????. ???? ??????? ?? ??? ???????? ????? ?? ????? ????? ?????? ???????? ????? ???? ????? ??????????, ????? ?????? ???? ???????. ?? ??????? ???? ????? ???????йлардан моғор, пўпанак ҳиди анқийди. Йўл кўп жойда арава изи қадар тораяди, унинг икки ёнини ёввойи ўтлар, маймунжон буталари қоплаб ётади, дала йўлига тақалган тош деворларга тарвақайлаб ўсган баланд ўтлар тирмашади.
Бироз йўл босгач, Дюарт бу жойларда адоват руҳини яққол ҳис этди. Томлари алақуроқ қадимги Архамнинг ё?-??????????? ??????, ?? ????? ????? ????????? ??? ?????? ???????????. ?????? ?????????? ????? ???? ?? ?????? ??????? ?????, ???? ??????? ???????? ???????????????????? ?????? ?????? ????????? ?????????? ???. ?????????? ?????? ????? ?????????, ?????? ????? ????? ????????. ???? ??????? ?? ??? ???????? ????? ?? ????? ????? ?????? ???????? ????? ???? ????? ??????????, ????? ?????? ???? ???????. ?? ??????? ???? ????? ???????н-атрофларини эслади, бу ерлар ҳатто ўшалардан ҳам кескин фарқланарди. Данвич адирларини чуқур дара ва жарлар ажратиб турар, улар устидан азбаройи эскилигидан л??????? ?????? ?????? ????????? ?????????? ???. ?????????? ?????? ????? ?????????, ?????? ????? ????? ????????. ???? ??????? ?? ??? ???????? ????? ?? ????? ????? ?????? ???????? ????? ???? ????? ??????????, ????? ?????? ???? ???????. ?? ??????? ???? ????? ???????иқиллаб қолган омонат кўприклар ўтқазилган эди. Тепаликлар тошлар билан қопланган, уларни қалин йўсин босганди. Айни манзара шу тош “тож”лар ўнлаб ва ҳатто юзлаб йиллар муқаддам инсон қўли билан ўрнатилган, деган фикрга олиб келарди. Бу адирлар қора тусга кираётган булутлар остида аллақандай ғаройиб башараларга ўхшаб кетар, дала йўлидаги арава излари ва лиқилдоқ кўприклар оша оҳиста бораётган машинадаги ёлғиз йўловчига ё??? ????? ???????????? ??? ????? ????? ?????? ????????? ????????.
????? ???????? ??? ???????????? ???????? ????? ????? ??????? ?????. ?????, ?? ????? ??????? ?????? ?????? ?????? ???? ?????? ??? ????? ???????? ?????? ????? ??????? ?????? ???. ???? ?? ???? ??? ???????? ???? ???????? ????????, ??????? ??? ???? ???????? ??? ??????, ???????, ?????????? ???. ?????? ???????, ??????? ????? ?????? ?????????? ?????? ????? ???? ??????-????? ??????? ????????? ???????, ??? ????????? ????? ?????. ?? ???? ????? ???? ??????????? ???? ????? ??????? ???????, ????????? ????????? ?????? ????? ?????????, ????? ????? ???????? ??????????? ?????-????? ????????? ???? ?????? ???????-??, ??? ?????? ??????????.
????? ????? ???? ????? ?????? ??????? ?????????????? ??????? ???? ??????? ?? ???????? ?????? ??? ???? ?????, ??????, ??? ??? ??????? ???? ?????. ??????-??, ?? ?? ?????? ???, ???? ??? ???? ?????? ????? ??????, ????, ???????? ????? ???????? ??????????. ??????? ??? ??? ???? ??????????? ???? ?????????????? ??????? ?????? ?? ?????? ????? ?????? ???? ????? ???????. ????? ???????? ???? ?????, ???????? ??????? ????? ?????????? ????????. ??????? ?????? ???????, ????????? ??????? ??????? ???? ??????? ????? ????????, ???????? ??? ??????, ??? ????? ????????? ???????, ?????? ?????? ??? ??????????? ?????? ???????. ?????, ????? ???????, ?????? ???????? ?????:
? ?? ???? ???? ?????? ???????? ?????? ??? ???????? ????????
вуз назар билан к????? ??? ????? ????? ?????? ????????? ????????.
????? ???????? ??? ???????????? ???????? ????? ????? ??????? ?????. ?????, ?? ????? ??????? ?????? ?????? ?????? ???? ?????? ??? ????? ???????? ?????? ????? ??????? ?????? ???. ???? ?? ???? ??? ???????? ???? ???????? ????????, ??????? ??? ???? ???????? ??? ??????, ???????, ?????????? ???. ?????? ???????, ??????? ????? ?????? ?????????? ?????? ????? ???? ??????-????? ??????? ????????? ???????, ??? ????????? ????? ?????. ?? ???? ????? ???? ??????????? ???? ????? ??????? ???????, ????????? ????????? ?????? ????? ?????????, ????? ????? ???????? ??????????? ?????-????? ????????? ???? ?????? ???????-??, ??? ?????? ??????????.
????? ????? ???? ????? ?????? ??????? ?????????????? ??????? ???? ??????? ?? ???????? ?????? ??? ???? ?????, ??????, ??? ??? ??????? ???? ?????. ??????-??, ?? ?? ?????? ???, ???? ??? ???? ?????? ????? ??????, ????, ???????? ????? ???????? ??????????. ??????? ??? ??? ???? ??????????? ???? ?????????????? ??????? ?????? ?? ?????? ????? ?????? ???? ????? ???????. ????? ???????? ???? ?????, ???????? ??????? ????? ?????????? ????????. ??????? ?????? ???????, ????????? ??????? ??????? ???? ??????? ????? ????????, ???????? ??? ??????, ??? ????? ????????? ???????, ?????? ?????? ??? ??????????? ?????? ???????. ?????, ????? ???????, ?????? ???????? ?????:
? ?? ???? ???? ?????? ???????? ?????? ??? ???????? ????????
ўзини лўқ қилиб қараб турган ғалатидек туюларди.
Ҳатто япроқлар ҳам шаклдалигини пайқаган Дюарт қизиқ аҳволга тушди. Тўғри, бу ҳолни эгалари буткул ташлаб қўйган ерни табиат яна ўзига қайтариб олгани билан изоҳлаш мумкин эди. Аммо бу ерда ток занглари нега бунчалик узунлиги, буталар ҳам нега бунчалик зич ўсгани, барибир, тушунарсиз эди. Бундан ташқари, илонизи бўлиб оқувчи Мискатоник дарёси Дюарт унга қарама-қарши томонга кетганига қарамай, яна қаршисида пайдо бўлди. Бу ерда унинг суви одатдагидан икки карра қорароқ кўринар, соҳилдаги чимзорлар тошлар билан қопланган, қалин ўтлар қоплаган ботқоқликда йирик-йирик ербақалар ҳали мавсум бўлмаса-да, бор овозда қурилларди.
Дюарт ўзига яхши таниш Шарқий Америка манзараларидан мутлақо фарқ қилувчи бу жойларда қарийб бир соат юргач, ниҳоят, бир тўп уйларга етиб келди. Аслида-ку, бу ер Данвич эди, аммо ҳеч нима бундан дарак бермас, зеро, кўпчилик уйлар харобага айланганди. Атрофга бир қур разм солганидаёқ унга қўнғироқхонаси вайрона черков шу ердаги ягона яроқли бино бўлиб кўринди. Дюарт черковга яқин бориб, пиёдалар йўлкаси ёнида машинасини тўхтатди. Деворга суяниб ўтирган, кийимлари эскириб тўзиган икки қарияга назар ташлабоқ, уларнинг ҳам жисман, ҳам ақлан заифлашиб қолгани, дуруст тарбия ҳам кўрмаганини дарҳол пайқади. Бироқ, шунга қарамай, уларга мурожаат қилди:
– Шу ерда яшаб қолган ҳиндулар ҳақида қай бирингиз биласиз?
Чоллардан бири ўрнидан турди-да, оёқларини судраб босганча, машинага яқинлашди. Унинг юз териси қуруқшаб кетган, ич-ичига ботган кўзлари қисиқ, қўллари эса, Дюартнинг назарида, ўткир тирноқли панжага ўхшарди. Чол саволимга жавоб бергани ёнимга келди, деб чамалаган Дюарт бетоқатлик билан олдинга эгилган эди, қариянинг юзи том соясидан чиқиб яққол кўринди.
Чол тўсатдан чўчиб кетиб, ўзини орқага ташлаганида эса Дюарт ажабланди.
– Лютер! – дея орқасида турган шеригини титроқ овозда чақирди чол. – Лютер, бу ёққа қара!
Шериги унинг елкаси оша ҳарчанд Дюартни кўришга уринарди. Биринчи қария машинага ишора қилди-да:
– Ўшанда мистер Жайлз бизга кўрсатган расм эсингдами, – деб сўради. Сўнг ҳаяжонланганча давом этди. – Худо урсин агар, бу унинг худди ўзи! Қара, ниҳоятда ўхшайди-я? Ўша пайт келди, Лютер, “У қайтганида иккинчиси ҳам қайтади”, дея башорат қилинган пайт келди.
Иккинчи қария унинг енгидан тортди:
– Шошмай тур, Сет, кўпам ошиқаверма. Ундан аввало шартли белгини сўраб кўр.
– Эҳа, белги! –деб юборди Сет. – Эй, нотаниш одам, сенда шартли белги борми?
Бунақа кимсаларга ҳеч рўбарў келмаган Дюарт ўзини йўқотиб қўйди. У ўзидаги жирканиш туйғусини бир амаллаб яширди-ю, аммо овозидаги кибрни яшира олмади.
– Мен қадимги ҳинду оилалари изини ахтаряпман, – деди у қисқа қилиб.
– Бу ерда биронта ҳам ҳинду қолмаган, – деб жавоб берди Лютер деганлари унга.
Шунда Дюарт аҳволни лўндагина тушунтириб беришга қарор қилди. Тўғриси, бу ерда у ҳиндуларнинг ўзини топаман деб хаёл қилмаган. Лекин аралаш никоҳдан пайдо бўлган бир-икки оила учраб қолар, дея кутганди. Буларни Дюарт Сетнинг ўткир нигоҳидан жуда ўнғайсизланган ҳолда иложи борича оддий сўзлар билан айтиб берди.
Сет тўсатдан сўраб қолди:
– Лютер, уни қандай ном билан аташган, дегандинг?
– Биллингтон дейишган!
– Сенинг номинг Биллингтонми? – қўрс оҳангда сўради Сет.
– Катта бобомнинг отасини Биллингтон дейишган, – деб жавоб қилди Дюарт. – Энди, анави оилаларга келадиган бўлсак…
У сўзини айтиб тугатмаган ҳам эдики, дарров қарияларнинг хатти-ҳаракати ўзгариб қолди. Улар шунчаки қизиқаётган одамлардан бир зумда қуллуқчи хизматкорларга айланди-қолди.
– Сиз жарликка қараб кетган йўлдан боринг-да, Чашмали Жарликнинг бу тарафидаги биринчи уй олдида тўхтанг. Унда Бишоплар оиласи яшайди. Улар ҳинду наслидан, ҳамма саволингизга ўшалардан жавоб оласиз. Аммо тентакқуш сайрамай ёки бақалар қурилламай туриб, у ердан жўнаб кетинг, акс ҳолда йўлда адашиб қолишингиз, ғалати шитирлашу сирли калималарни эшитишингиз мумкин. Тўғри, сиз Биллингтонлар авлодидансиз, булар сизга балки таъсир ҳам қилмас, бироқ сўрамаган бўлсангиз ҳам, бу ҳақда огоҳлантириб қўйганим дуруст.
– Чашмали Жарликка олиб борувчи йўл қаерда?–деб сўради Дюарт.
– Иккинчи бурилиш. Йўл қаёққа элтаётганини кузатиб боринг, узоқ кетиб қолманг. Чашмали Жарликнинг бу тарафидаги биринчи уй миссис Бишопники. Агар уйида бўлса, сизга керакли ҳамма гапни айтиб беради.
Дюарт бу ердан тезроқ кетишни истарди. Қарияларнинг исқиртлигидан кўнгли озар, қулоқ ва кўз косаларининг беўхшовлиги боёқишларнинг туғма майиб-мажруҳлигидан далолат берарди. Бироқ Дюарт бу чоллар Биллингтонни қаердан билишига ҳам қизиқиб қолганди.
– Илия Биллингтон номини тилга олдингиз, – деди у. – Одамлар у ҳақда нималар дейишади?
– Биз бирор ёмон гап айтмадик, агар биздан ўтган бўлса, узр,– деди Лютер шоша-пиша. – Сиз жарликка қараб боринг, бораверинг.
Дюартнинг юзида бетоқатлик ифодаси зуҳур этди.
Сет сал олдинга чиқиб, узрхоҳлик қилган бўлди:
– Биласизми, Илия Биллингтонни бу ерларда жуда ҳурмат қилишган. Миссис Жайлзда у кишининг қайсидир таниши чизган расми бор, сиз бобокалонингизга икки томчи сувдек ўхшар экансиз. Одамлар Илия Биллингтон ўрмондаги ўша уйига қайтиб келади, деб айтиб юришарди.
Дюарт ноилож шу маълумотлар билан кифояланди. Чоллар унга шубҳа билан қараётганини сезиб турса-да, улар кўрсатган йўл қалбига хавотир солмади. Дюарт Чашмали Жарликка элтувчи муюлишни осонгина топди. Қош қорайганда адирлар оралаб ўтиб, охири чашмага ҳам етиб борди-да, Бишоплар уйи томон бурилди. Бироздан кейин оҳак сувоғи кўчган пастқам бино кўринди.
Дюарт аввалига бу уй юнон Уйғониш даврида қурилган, деб тахмин қилган эди, лекин яқинроқ бориб, уй анча қадимий эканини пайқади. Кўча эшигининг бир табақасига худди тирналгандек қўпол тарзда битилган ёзув бу уй Бишопларга тегишли эканидан далолат берарди, бироқ ёзувни шамолу ёмғирларда ўчиб кетаёзганидан аранг ўқиш мумкин эди. Дюарт майсалар ўсиб, беркитай деган йўлакдан борди-да, лиқилдоқ зинадан оҳиста кўтарилди ва эшикни тақиллатди. Унинг кўнгли алланечук безовталанди. Бу жой шу қадар ташландиқ эдики, гўё ҳеч ким яшамайдигандек туюларди.
Бироқ уйдан ҳайтовур кампир овози эшитилди, унга ичкарига киришни ва қандай иш билан келганини айтишни илтимос қилди.
У эшикни очган заҳоти димоғига кўнгилни оздирувчи бадбўй ҳид урилди. Хона зим-зиё: дераза эшиклари ёпилган, ҳеч қандай чироқ йўқ, эшик очилганда тушган ёруғлик туфайлигина тебранма оромкурсида букчайиб ўтирган кампирни и???? ????, ????? ????? ??????? ??????? ?????? ??? ??????????????? ????????.
лғай олди, унинг оппоқ сочлари қоронғи хонада гўё нурланаётгандек туюларди.
– Ўтир, нотаниш кимса, – деди у.
– Сиз миссис Бишопмисиз? – деб сўради Дюарт.
Кампир бош ирғади, Амброз эса бироз қизишганча, қадимий ҳинду авлод уруғини излаётгани ҳақида гапира кетди. Менга сиз ёрдам беришингиз мумкинлигини айтишувди, деди у охири.
– Янглишмадингиз, сэр. Менинг томиримда наррагансетлар, улардан ҳам аввалги – энг биринчи ҳиндулар бўлган вампанауглар қони оқяпти. – У шундай деди-да, кампирларга хос чийилдоқ овозда кулди. – Сен Биллингтонга ўхшайсан, жудаям ўхшайсан!
– Шунақа дейишади, – деди у қуруққина қилиб. – Мен Биллингтонлар наслиданман.
– Биллингтонлар насли ҳиндулар авлодини излаб, суриштириб қолибди-да. Демак, сиз Квамисни ахтаряпсиз.
– Ҳа, ҳа, Квамисни! – деди шошиб Дюарт. Биллингтон ва унинг хизматкори Квамис тақдири миссис Б?????? ??? ????? ????????? ? ?????? ?????? ???????.
? ???????? ???????, ?????? ???????-?, ??????? ?????. ???? ???????? ????? ????? ?????! ? ?????? ????????, ??? ????? ?????????. ? ?? ??????? ???? ?????, ???????? ????? ?????????.
? ???? ?????????? ??????-??, ????????? ???????? ? ??? ?????? ????? ???? ???????.
? ????????, ????????. ???????? ??????? ???? ????????? ??????????? ????? ??? ??????? ?????????. ???? ??? ????? ?????? ????????? ?????? ????? ???????. ? ? ??? ???????? ?????? ?????. ? ? ??? ?????????? ?????? ??????????? ?????? ??????? ???????. ????-???????, ??????? ???????????? ???????? ???. ???? ?????????? ???? ???? ???, ??????? ???????? ? ????, ????? ??????? ????????????? ???. ???????, ???? ????????? ???????????? ?????????????? ????? ????? ??? ???? ??? ? ??? ???? ??????? ???????… ????? ???????? ??????? ?????? ?? ?????? ????????? ????????, ????? ???? ???? ???, ?????????????? ???????? ????? ????????? ???? ????? ??????? ?????, ?????? ???? ?????!
?????????? ?????????? ????????? ???????? ?????? ??????? ???????. ? ??? ??????? ????? ???????? ?? ???? ????????? ????????????? ???????? ????????????? ?????, ?????? (???? ?? ????? ???????? ?????? ???? ?????? ?????) ????? ????, ?????? ?? ???????????-???? ????????? ???????????? ???.
?????????? ???? ????????? ?????? ?????, ????? ????? ???????? ???????? ????? ???????? ???????? ????? ?? ?????????? ???? ??? ???? ???? ???????????? ??????????? ????????? ????? ???????. ?? ??? ??????? ????? ?????? ???????????? ?????? ?????, ?????????? ???????? ??????? ????????? ????? ??????, ???????? ????? ??? ?????????? ????????? ??????????????.
?????????? ????????? ????? ????????? ???????,?????? ????? ?????? ??????? ???,????????? ?? ???????? ???????? ??????? ??????, ????? ????????? ???????? ?? ??????????????? ?????-??, ??? ???? ???? ?? ????????? ?????? ???-?????????? ???????? ??????????. ???????? ??????? ????? ?? ????? ??????-??????? ??????????? ??????????? ????? ?????? ???????, ??? ?????? ??? ??????, ????? ????? ???. ????? ???, ??????, ??????-????????? ??? ???? ??? ? ?????? ???????? ?????? ???????? ?????? ????? ?? ?????, ?????, ?????????? ???????? ??????? ?????, ?? ??? ??? ???? ????????? ???????.
? ??????? ????????????? ?????? ??????, ??? ??????????????
? ???? ????????????
? ???????????? ????????????
? ???????? ????? ???????????? ? ?????? ??? ????? ??????????. ? ??????? ??? ??????! ?? ?????? ??? ?????, ??? ??? ??? ?????????? ??????????. ??? ?????? ???????? ????? ??????? ???, ???? ????????? ?????? ???????, ????? ???? ????? ????????? ???????? ????????. ? ???? ??????????? ?????, ??????? ?????? ???????.???? ?????? ????? ?????? ?????? ??????????, ???? ?? ????????, ?????-????? ???????? ????? ??????. ???? ???????? ?????? ? ??? ?????? ?????, ????????? ????? ?????? ????????? ???????.
?????????? ???????-????? ???????? ??? ????? ????? ??? ? ????? ??????? ?? ?????? ???????? ??????????? ????-????? ???????? ???. ?????, ???????, ?????????? ????????? ??? ?????????? ??? ???? ??? ??? ??????????? ??? ???.
? ?????? ?????, ??? ??????????? ????????? ????? ??? ?????????????
? ???????????? ??????????? ?? ???? ??? ????????? ??????. ? ?????? ???????? ??????????.
? ??????, ??? ?????????, ?????? ?????…
? ?, ? ????? ???????????? ??? ??????. ???? ????? ????? ??? ?????? ?????? ???. ????????????? ????? ??????? ?????????? ??????? ???? ???????. ??????-??, ??????? ?????? ?????????? ????? ???. ??? ????? ???? ?????? ?????????, ??? ????? ?????, ??? ????? ?????. ?????? ???? ??? ??????? ?????????????. ???? ??? ??????? ??????????? ??? ?????????? ??????.
ишопга бир қадар аёнлигини у дарҳол англаб етганди.
– Сесканиб кетдинг, сапчиб тушдинг-а, нотаниш кимса. Аммо Квамисни излаб овора бўлма! У қайтиб келмайди, ҳеч қачон қайтмайди. У бу ерларни тарк этган, қайтишни ҳечам истамайди.
– Илия Биллингтон ҳақида-чи, нималарни биласиз? – деб сўради Дюарт қўрс оҳангда.
– Сўрайвер, сўрайвер. Авлоддан авлодга ўтиб келаётган овозалардан бошқа ҳеч нарсани билмайман. Илия бир банда билиши керагидан кўпроқ нарса биларди. – У яна чийилдоқ овозда кулди. – У биз инсонларга ижозат этилганидан кўпроқ нарсани биларди. Сеҳр-жодудан, қадимги битиклардан хабардор эди. Илия Биллингтон доно одам эди, сизнинг қонингиз – тоза, баъзи ишларга қобилиятингиз бор. Дарвоқе, қари Жайлзнинг бевасиникида бўлмагандирсан ҳали? Унда бир расм бор – мен сени ўшандан танидим… Лекин Илиянинг қўлидан келган иш сенинг қўлингдан келмайди, фақат шуни ёдда тут, ташқаридагилар ичкарига кириб олмаслиги учун тошни қўзғата кўрма, эшикни ёпиқ сақла!
Кампирнинг гапларидан Дюартнинг кўнглига ғалати хавотир оралади. У зўр ҳафсала билан киришган иш эски китоблару газеталарнинг титилган саҳифаларидан чиқиб, ҳаётга (агар шу овлоқ қишлоқни шундай аташ мумкин бўлса) кўчиб ўтиб, машъум ва мавҳум б???-???? ????????? ???????????? ???.
?????????? ???? ????????? ?????? ?????, ????? ????? ???????? ???????? ????? ???????? ???????? ????? ?? ?????????? ???? ??? ???? ???? ???????????? ??????????? ????????? ????? ???????. ?? ??? ??????? ????? ?????? ???????????? ?????? ?????, ?????????? ???????? ??????? ????????? ????? ??????, ???????? ????? ??? ?????????? ????????? ??????????????.
?????????? ????????? ????? ????????? ???????,?????? ????? ?????? ??????? ???,????????? ?? ???????? ???????? ??????? ??????, ????? ????????? ???????? ?? ??????????????? ?????-??, ??? ???? ???? ?? ????????? ?????? ???-?????????? ???????? ??????????. ???????? ??????? ????? ?? ????? ??????-??????? ??????????? ??????????? ????? ?????? ???????, ??? ?????? ??? ??????, ????? ????? ???. ????? ???, ??????, ??????-????????? ??? ???? ??? ? ?????? ???????? ?????? ???????? ?????? ????? ?? ?????, ?????, ?????????? ???????? ??????? ?????, ?? ??? ??? ???? ????????? ???????.
? ??????? ????????????? ?????? ??????, ??? ??????????????
? ???? ????????????
? ???????????? ????????????
? ???????? ????? ???????????? ? ?????? ??? ????? ??????????. ? ??????? ??? ??????! ?? ?????? ??? ?????, ??? ??? ??? ?????????? ??????????. ??? ?????? ???????? ????? ??????? ???, ???? ????????? ?????? ???????, ????? ???? ????? ????????? ???????? ????????. ? ???? ??????????? ?????, ??????? ?????? ???????.???? ?????? ????? ?????? ?????? ??????????, ???? ?? ????????, ?????-????? ???????? ????? ??????. ???? ???????? ?????? ? ??? ?????? ?????, ????????? ????? ?????? ????????? ???????.
?????????? ???????-????? ???????? ??? ????? ????? ??? ? ????? ??????? ?? ?????? ???????? ??????????? ????-????? ???????? ???. ?????, ???????, ?????????? ????????? ??? ?????????? ??? ???? ??? ??? ??????????? ??? ???.
? ?????? ?????, ??? ??????????? ????????? ????? ??? ?????????????
? ???????????? ??????????? ?? ???? ??? ????????? ??????. ? ?????? ???????? ??????????.
? ??????, ??? ?????????, ?????? ?????…
? ?, ? ????? ???????????? ??? ??????. ???? ????? ????? ??? ?????? ?????? ???. ????????????? ????? ??????? ?????????? ??????? ???? ???????. ??????-??, ??????? ?????? ?????????? ????? ???. ??? ????? ???? ?????? ?????????, ??? ????? ?????, ??? ????? ?????. ?????? ???? ??? ??????? ?????????????. ???? ??? ??????? ??????????? ??? ?????????? ??????.
ало-қазо қиёфасига кираётгандек эди.
Қоронғилик қари алвастини чулғаб олган, унинг юзини Дюартдан яширгани ҳолда кампирга Амброзни кўриш ва қишлоқдаги икки чол каби Илия Биллингтонга ўхшашлигини аниқлашга имкон берарди. Бу ҳол Дюартга худди шайтон васвасасидек таъсир қилар, кампирнинг ҳирқироқ кулгуси беодоблик бўлиб туюлар, чийилдоқ овози эса кўршапалак товушидек ижирғантирарди.
Кампирнинг лоқайдлик билан айтаётган сўзлари, Дюарт гарчи бадбин бўлмаса ҳам, жумбоқли ва даҳшатли мазмунга тўладек туюлар, гарчи табиатига соддалик ва ишонувчанлик ё? ?????-??, ??? ???? ???? ?? ????????? ?????? ???-?????????? ???????? ??????????. ???????? ??????? ????? ?? ????? ??????-??????? ??????????? ??????????? ????? ?????? ???????, ??? ?????? ??? ??????, ????? ????? ???. ????? ???, ??????, ??????-????????? ??? ???? ??? ? ?????? ???????? ?????? ???????? ?????? ????? ?? ?????, ?????, ?????????? ???????? ??????? ?????, ?? ??? ??? ???? ????????? ???????.
? ??????? ????????????? ?????? ??????, ??? ??????????????
? ???? ????????????
? ???????????? ????????????
? ???????? ????? ???????????? ? ?????? ??? ????? ??????????. ? ??????? ??? ??????! ?? ?????? ??? ?????, ??? ??? ??? ?????????? ??????????. ??? ?????? ???????? ????? ??????? ???, ???? ????????? ?????? ???????, ????? ???? ????? ????????? ???????? ????????. ? ???? ??????????? ?????, ??????? ?????? ???????.???? ?????? ????? ?????? ?????? ??????????, ???? ?? ????????, ?????-????? ???????? ????? ??????. ???? ???????? ?????? ? ??? ?????? ?????, ????????? ????? ?????? ????????? ???????.
?????????? ???????-????? ???????? ??? ????? ????? ??? ? ????? ??????? ?? ?????? ???????? ??????????? ????-????? ???????? ???. ?????, ???????, ?????????? ????????? ??? ?????????? ??? ???? ??? ??? ??????????? ??? ???.
? ?????? ?????, ??? ??????????? ????????? ????? ??? ?????????????
? ???????????? ??????????? ?? ???? ??? ????????? ??????. ? ?????? ???????? ??????????.
? ??????, ??? ?????????, ?????? ?????…
? ?, ? ????? ???????????? ??? ??????. ???? ????? ????? ??? ?????? ?????? ???. ????????????? ????? ??????? ?????????? ??????? ???? ???????. ??????-??, ??????? ?????? ?????????? ????? ???. ??? ????? ???? ?????? ?????????, ??? ????? ?????, ??? ????? ?????. ?????? ???? ??? ??????? ?????????????. ???? ??? ??????? ??????????? ??? ?????????? ??????.
т эмаса-да, ўзи учун янги ва қўрқинчли бўлган ҳис-туйғуларни хаёлидан қуволмасди. Кампирни тинглаб туриб бу қадар бидъат-хурофот Массачусетс адирларидек овлоқ жойда я??????, ??? ?????? ??? ??????, ????? ????? ???. ????? ???, ??????, ??????-????????? ??? ???? ??? ? ?????? ???????? ?????? ???????? ?????? ????? ?? ?????, ?????, ?????????? ???????? ??????? ?????, ?? ??? ??? ???? ????????? ???????.
? ??????? ????????????? ?????? ??????, ??? ??????????????
? ???? ????????????
? ???????????? ????????????
? ???????? ????? ???????????? ? ?????? ??? ????? ??????????. ? ??????? ??? ??????! ?? ?????? ??? ?????, ??? ??? ??? ?????????? ??????????. ??? ?????? ???????? ????? ??????? ???, ???? ????????? ?????? ???????, ????? ???? ????? ????????? ???????? ????????. ? ???? ??????????? ?????, ??????? ?????? ???????.???? ?????? ????? ?????? ?????? ??????????, ???? ?? ????????, ?????-????? ???????? ????? ??????. ???? ???????? ?????? ? ??? ?????? ?????, ????????? ????? ?????? ????????? ???????.
?????????? ???????-????? ???????? ??? ????? ????? ??? ? ????? ??????? ?? ?????? ???????? ??????????? ????-????? ???????? ???. ?????, ???????, ?????????? ????????? ??? ?????????? ??? ???? ??? ??? ??????????? ??? ???.
? ?????? ?????, ??? ??????????? ????????? ????? ??? ?????????????
? ???????????? ??????????? ?? ???? ??? ????????? ??????. ? ?????? ???????? ??????????.
? ??????, ??? ?????????, ?????? ?????…
? ?, ? ????? ???????????? ??? ??????. ???? ????? ????? ??? ?????? ?????? ???. ????????????? ????? ??????? ?????????? ??????? ???? ???????. ??????-??, ??????? ?????? ?????????? ????? ???. ??? ????? ???? ?????? ?????????, ??? ????? ?????, ??? ????? ?????. ?????? ???? ??? ??????? ?????????????. ???? ??? ??????? ??????????? ??? ?????????? ??????.
шамаса, яна қаерда ҳам яшарди, дерди ўзига ўзи. Бироқ гап, умуман, бидъат-хурофотда ҳам эмас эди – миссис Бишопдан махфий илмларга шаксиз ишонч ва сирли, ҳатто, нафратомуз устунлик таралиб турар, бу эса уни жуда хавотирга соларди.
– Одамлар бобокалонимни нимада айбдор, дея шубҳаланишган?
– Ҳали билмайсанми?
– Жодугарликда айблашганми?
– Шайтонга шерик тутинишдами? – Кампир яна хунук ҳиринглади. – Унданам беш баттар! Бу шундай бир айбки, ҳеч ким уни тушунтириб беролмайди. Ўша маҳлуқ Илиянинг ўзига тегмаса ҳам, аммо адирларда дайдиб бўкирар, ҳамма ёқни дўзах шовқинига тўлдириб юборарди. У Илия чақирганида келар, ҳайдаса қайтиб кетарди. Ўша махлуқ ҳозир кетган жойида биқинганча, мана юз йилдирки, вақти-соати келишини кутиб ётибди. Эшик очилгани ҳамоно У яна қайтиб келиб, адирларда изғиб юришни мўлжаллаб турибди.
Кампирнинг чалакам-чатти изоҳлари ҳар қалай таниш эди – Дюарт жодугар ва жинлар ҳақидаги билимлардан унча-мунча хабардор эди. Лекин, барибир, кампирнинг сўзларида ўзи билганидан ҳам анча кўп яна алланималар бор эди.
– Миссис Бишоп, сиз Мисквамакус тўғрисида бирор гап эшитганмисиз?
– Вампанауглар қабиласилик бу одам зўр донишманд бўлган. У ҳақида бобомдан эшитганман.
– Хуллас, ўша донишманд, миссис Бишоп…
– Э, у ёғини сўрамасангиз ҳам бўлади. Унга ҳамма нарса беш қўлдек маълум эди. Биллингтонлар унинг даврида яшашганини ўзингиз яхши биласиз. Аслида-ку, буларни сўзлаб ўтиришимга ҳожат йўқ. Мен ёшини яшаб бўлган кампирман, бир оёғим тўрда, бир оёғим гўрда. Шунинг учун ҳам қўрқмай гапиравераман. Аммо сиз буларни китоблардан ҳам топишингиз мумкин.
– Қайси китоблардан?
– Илия Биллингтоннинг китобларидан-да, уларда ҳаммаси ёзиб қўйилган. Агар ўқий олсангиз, улар сизга ўша Махлуқ а????????? ?????? ????? ??????????, ????? ??????????? ???? ?????????, ?????? ?????? ????? ??????? ?????? ????? ????? ??????. ????? ??? ?? ???? ????????????? ????? ?????????????, ??? ????????. ?????? ?? ?? ??????????? ?????? ????????? ??? ?????? ????? ???? ??????????? ??? ?????? ????? ??? ???????????? ? ????? ????????? ???? ????? ???????, ????? ???? ???? ???????? ???????? ????????????,???? ???-???????? ?????-??????. ?????? ??????????? ?????? ??? ???????. ?????? ???, ???????. ??? ??? ?????? ?????????, ??? ????? ????? ??????, ?????????, ????? ???? ???? ????????, ??? ??????? ????? ???????? ????????? ????????. ???????? ????, ???? ???? ??????. ?? ????-??????? ???????. ????????? ?????, ?????????? ??????????? ??? ??????? ???????.
????? ???????? ???????? ????? ???????? ?????, ?????? ?????? ???????? ???????. ?????????? ??? ???, ????? ????? ???, ?? ?????? ?????? ??? ????-???? ?????? ???. ?? ?????? ?????? ????? ????? ?????? ?????? ??? ??????, ????????? ????????, ?????? ??????????? ?????? ????? ???? ???? ??????? ????????? ??? ????. ??????? ????? ??????? ??????? ???????, ????? ?????? ????????? ????? ???????, ????? ????????? ???????? ????????? ??????? ????? ???????? ?????? ?????????? ???????, ???? ?? ???????? ?????? ????????? ???.?????????? ???? ??? ??? ????????????? ????? ????????? ?????? ?? ????? ?? ?????? ???????? ??????????????? ?????? ??? ??? ????? ?????? ??????????.
? ????? ??????? ?????.
????????? ?????????? ??? ?????? ??? ???? ????, ?????????? ?????? ??????, ??????? ??????????-?????? ?????? ????? ?????:
? ????? ?????? ?????????, ???????. ??? ? ??????? ?????????, ??? ????? ????? ?????, ??? ????? ?????…
???????????? ???????? ??????????? ?? ????? ??????? ???? ????????? ???? ?? ???? ?????? ????????? ??? ?????. ? ???????????????? ?????????? ???, ?? ??????????? ??????????? ????? ????????? ??, ???????? ????????? ??? ?????? ??????? ??? ???? ??? ???. ????? ?????? ?????? ????? ?????????? ????, ????? ???? ???????? ????????? ??????? ???????, ?? ??? ???? ????? ?????????? ???.
? ?????? ??????? ??????? ?????? ??????? ? ??? ?????? ? ????? ????? ?????.
? ?????????? ?????? ?????????? ???????. ? ???? ????? ????? ??????. ???????????, ???????? ??? ?????-???????? ????.
????? ??????? ?????-??????, ??????? ??? ?????? ????????? ??????? ?????????? ????????. ????????? ?????, ??? ??? ???????-??, ????? ?????. ????????? ????-????? ?????????? ???????. ????? ??? ?????? ??????? ???-???? ????????, ?????? ?????? ????, ????? ??????? ???????? ?????????, ??????? ????????? ???????? ???????? ??? ????? ?????? ???????? ???. ????? ????? ??????????? ????, ???? ???????? ?????? ?????, ?????? ??????? ??? ?????????????????????? ??????? ??????. ????? ???? ?????? ??????, ???? ???????? ????????? ???????? ???????? ?? ????? ??????? ???? ????? ???????? ?????????? ???????? ????????? ?????, ??????, ??? ??? ??????? ?????????.
????? ????? ?????????? ??????? ????, ????? ???? ???????? ?? ?????????? ???? ?????? ??дирлардан қандай жавоб қайтаргани, худди юлдузлардан учиб келгандек, бирдан қандай пайдо бўлгани ҳақида ҳикоя қилиб беради. Лекин сиз бу ишни аждодингиздек эплай олмасмикансиз, деб қўрқаман. Мабодо шу иш қўлингиздан келган тақдирда ҳ?? ?????? ????? ???? ??????????? ??? ?????? ????? ??? ???????????? ? ????? ????????? ???? ????? ???????, ????? ???? ???? ???????? ???????? ????????????,???? ???-???????? ?????-??????. ?????? ??????????? ?????? ??? ???????. ?????? ???, ???????. ??? ??? ?????? ?????????, ??? ????? ????? ??????, ?????????, ????? ???? ???? ????????, ??? ??????? ????? ???????? ????????? ????????. ???????? ????, ???? ???? ??????. ?? ????-??????? ???????. ????????? ?????, ?????????? ??????????? ??? ??????? ???????.
????? ???????? ???????? ????? ???????? ?????, ?????? ?????? ???????? ???????. ?????????? ??? ???, ????? ????? ???, ?? ?????? ?????? ??? ????-???? ?????? ???. ?? ?????? ?????? ????? ????? ?????? ?????? ??? ??????, ????????? ????????, ?????? ??????????? ?????? ????? ???? ???? ??????? ????????? ??? ????. ??????? ????? ??????? ??????? ???????, ????? ?????? ????????? ????? ???????, ????? ????????? ???????? ????????? ??????? ????? ???????? ?????? ?????????? ???????, ???? ?? ???????? ?????? ????????? ???.?????????? ???? ??? ??? ????????????? ????? ????????? ?????? ?? ????? ?? ?????? ???????? ??????????????? ?????? ??? ??? ????? ?????? ??????????.
? ????? ??????? ?????.
????????? ?????????? ??? ?????? ??? ???? ????, ?????????? ?????? ??????, ??????? ??????????-?????? ?????? ????? ?????:
? ????? ?????? ?????????, ???????. ??? ? ??????? ?????????, ??? ????? ????? ?????, ??? ????? ?????…
???????????? ???????? ??????????? ?? ????? ??????? ???? ????????? ???? ?? ???? ?????? ????????? ??? ?????. ? ???????????????? ?????????? ???, ?? ??????????? ??????????? ????? ????????? ??, ???????? ????????? ??? ?????? ??????? ??? ???? ??? ???. ????? ?????? ?????? ????? ?????????? ????, ????? ???? ???????? ????????? ??????? ???????, ?? ??? ???? ????? ?????????? ???.
? ?????? ??????? ??????? ?????? ??????? ? ??? ?????? ? ????? ????? ?????.
? ?????????? ?????? ?????????? ???????. ? ???? ????? ????? ??????. ???????????, ???????? ??? ?????-???????? ????.
????? ??????? ?????-??????, ??????? ??? ?????? ????????? ??????? ?????????? ????????. ????????? ?????, ??? ??? ???????-??, ????? ?????. ????????? ????-????? ?????????? ???????. ????? ??? ?????? ??????? ???-???? ????????, ?????? ?????? ????, ????? ??????? ???????? ?????????, ??????? ????????? ???????? ???????? ??? ????? ?????? ???????? ???. ????? ????? ??????????? ????, ???? ???????? ?????? ?????, ?????? ??????? ??? ?????????????????????? ??????? ??????. ????? ???? ?????? ??????, ???? ???????? ????????? ???????? ???????? ?? ????? ??????? ???? ????? ???????? ?????????? ???????? ????????? ?????, ??????, ??? ??? ??????? ?????????.
????? ????? ?????????? ??????? ????, ????? ???? ???????? ?? ?????????? ???? ?????? ??ам номини тилга олиш тақиқланган ўша Махлуқ сизни аяб ўтирармикан? У ҳозир ташқарида пайт кутиб турибди, худди куни кеча маконига қайтариб юборишгандек, яна куч-қудратга тўлиб-тошган. Бундай мавжудотлар Вақтни тан олмайди. Фазони ҳам, албатта. Мен бир бечора кампирман, яна қанча умрим қолган, билмайман, лекин шуни айта оламанки, сиз ўтирган жойда Уларнинг шарпасини кўряпман. Шарпалар учиб, чарх уриб юрибди. Ўз вақт-соатини кутяпти. Адирларга чиқиб, ҳайқиришни хаёлингизга ҳам келтира кўрманг.
Дюарт кампирни эшитгани сайин хавотири ортиб, аъзойи бадани жимирлаб борарди. Кампирнинг ўзи ҳам, унинг овози ҳам, бу ердаги вазият ҳам бари-бари мудҳиш эди. Шу хароба кулба и???? ????? ?????? ?????? ??? ??????, ????????? ????????, ?????? ??????????? ?????? ????? ???? ???? ??????? ????????? ??? ????. ??????? ????? ??????? ??????? ???????, ????? ?????? ????????? ????? ???????, ????? ????????? ???????? ????????? ??????? ????? ???????? ?????? ?????????? ???????, ???? ?? ???????? ?????? ????????? ???.?????????? ???? ??? ??? ????????????? ????? ????????? ?????? ?? ????? ?? ?????? ???????? ??????????????? ?????? ??? ??? ????? ?????? ??????????.
? ????? ??????? ?????.
????????? ?????????? ??? ?????? ??? ???? ????, ?????????? ?????? ??????, ??????? ??????????-?????? ?????? ????? ?????:
? ????? ?????? ?????????, ???????. ??? ? ??????? ?????????, ??? ????? ????? ?????, ??? ????? ?????…
???????????? ???????? ??????????? ?? ????? ??????? ???? ????????? ???? ?? ???? ?????? ????????? ??? ?????. ? ???????????????? ?????????? ???, ?? ??????????? ??????????? ????? ????????? ??, ???????? ????????? ??? ?????? ??????? ??? ???? ??? ???. ????? ?????? ?????? ????? ?????????? ????, ????? ???? ???????? ????????? ??????? ???????, ?? ??? ???? ????? ?????????? ???.
? ?????? ??????? ??????? ?????? ??????? ? ??? ?????? ? ????? ????? ?????.
? ?????????? ?????? ?????????? ???????. ? ???? ????? ????? ??????. ???????????, ???????? ??? ?????-???????? ????.
????? ??????? ?????-??????, ??????? ??? ?????? ????????? ??????? ?????????? ????????. ????????? ?????, ??? ??? ???????-??, ????? ?????. ????????? ????-????? ?????????? ???????. ????? ??? ?????? ??????? ???-???? ????????, ?????? ?????? ????, ????? ??????? ???????? ?????????, ??????? ????????? ???????? ???????? ??? ????? ?????? ???????? ???. ????? ????? ??????????? ????, ???? ???????? ?????? ?????, ?????? ??????? ??? ?????????????????????? ??????? ??????. ????? ???? ?????? ??????, ???? ???????? ????????? ???????? ???????? ?? ????? ??????? ???? ????? ???????? ?????????? ???????? ????????? ?????, ??????, ??? ??? ??????? ?????????.
????? ????? ?????????? ??????? ????, ????? ???? ???????? ?? ?????????? ???? ?????? ??чида Дюарт машъум зулмат уни чирмаб, исканжага олганини, тошлоқ адирларнинг манфур сири б??? ???? ??????? ????????? ??? ????. ??????? ????? ??????? ??????? ???????, ????? ?????? ????????? ????? ???????, ????? ????????? ???????? ????????? ??????? ????? ???????? ?????? ?????????? ???????, ???? ?? ???????? ?????? ????????? ???.?????????? ???? ??? ??? ????????????? ????? ????????? ?????? ?? ????? ?? ?????? ???????? ??????????????? ?????? ??? ??? ????? ?????? ??????????.
? ????? ??????? ?????.
????????? ?????????? ??? ?????? ??? ???? ????, ?????????? ?????? ??????, ??????? ??????????-?????? ?????? ????? ?????:
? ????? ?????? ?????????, ???????. ??? ? ??????? ?????????, ??? ????? ????? ?????, ??? ????? ?????…
???????????? ???????? ??????????? ?? ????? ??????? ???? ????????? ???? ?? ???? ?????? ????????? ??? ?????. ? ???????????????? ?????????? ???, ?? ??????????? ??????????? ????? ????????? ??, ???????? ????????? ??? ?????? ??????? ??? ???? ??? ???. ????? ?????? ?????? ????? ?????????? ????, ????? ???? ???????? ????????? ??????? ???????, ?? ??? ???? ????? ?????????? ???.
? ?????? ??????? ??????? ?????? ??????? ? ??? ?????? ? ????? ????? ?????.
? ?????????? ?????? ?????????? ???????. ? ???? ????? ????? ??????. ???????????, ???????? ??? ?????-???????? ????.
????? ??????? ?????-??????, ??????? ??? ?????? ????????? ??????? ?????????? ????????. ????????? ?????, ??? ??? ???????-??, ????? ?????. ????????? ????-????? ?????????? ???????. ????? ??? ?????? ??????? ???-???? ????????, ?????? ?????? ????, ????? ??????? ???????? ?????????, ??????? ????????? ???????? ???????? ??? ????? ?????? ???????? ???. ????? ????? ??????????? ????, ???? ???????? ?????? ?????, ?????? ??????? ??? ?????????????????????? ??????? ??????. ????? ???? ?????? ??????, ???? ???????? ????????? ???????? ???????? ?? ????? ??????? ???? ????? ???????? ?????????? ???????? ????????? ?????, ??????, ??? ??? ??????? ?????????.
????? ????? ?????????? ??????? ????, ????? ???? ???????? ?? ?????????? ???? ?????? ??оши узра муаллақ турганини ҳис этди. Дюартда менга нимадир тикилиб турибди, деган мубҳам ва м????? ????? ???????, ????? ????????? ???????? ????????? ??????? ????? ???????? ?????? ?????????? ???????, ???? ?? ???????? ?????? ????????? ???.?????????? ???? ??? ??? ????????????? ????? ????????? ?????? ?? ????? ?? ?????? ???????? ??????????????? ?????? ??? ??? ????? ?????? ??????????.
? ????? ??????? ?????.
????????? ?????????? ??? ?????? ??? ???? ????, ?????????? ?????? ??????, ??????? ??????????-?????? ?????? ????? ?????:
? ????? ?????? ?????????, ???????. ??? ? ??????? ?????????, ??? ????? ????? ?????, ??? ????? ?????…
???????????? ???????? ??????????? ?? ????? ??????? ???? ????????? ???? ?? ???? ?????? ????????? ??? ?????. ? ???????????????? ?????????? ???, ?? ??????????? ??????????? ????? ????????? ??, ???????? ????????? ??? ?????? ??????? ??? ???? ??? ???. ????? ?????? ?????? ????? ?????????? ????, ????? ???? ???????? ????????? ??????? ???????, ?? ??? ???? ????? ?????????? ???.
? ?????? ??????? ??????? ?????? ??????? ? ??? ?????? ? ????? ????? ?????.
? ?????????? ?????? ?????????? ???????. ? ???? ????? ????? ??????. ???????????, ???????? ??? ?????-???????? ????.
????? ??????? ?????-??????, ??????? ??? ?????? ????????? ??????? ?????????? ????????. ????????? ?????, ??? ??? ???????-??, ????? ?????. ????????? ????-????? ?????????? ???????. ????? ??? ?????? ??????? ???-???? ????????, ?????? ?????? ????, ????? ??????? ???????? ?????????, ??????? ????????? ???????? ???????? ??? ????? ?????? ???????? ???. ????? ????? ??????????? ????, ???? ???????? ?????? ?????, ?????? ??????? ??? ?????????????????????? ??????? ??????. ????? ???? ?????? ??????, ???? ???????? ????????? ???????? ???????? ?? ????? ??????? ???? ????? ???????? ?????????? ???????? ????????? ?????, ??????, ??? ??? ??????? ?????????.
????? ????? ?????????? ??????? ????, ????? ???? ???????? ?? ?????????? ???? ?????? ??удҳиш гумон уйғонди, гўёки данвичлик қариялар йигитнинг ортидан улкан оломонни сассиз эргаштириб келгану, энди бу суҳбатни эшитиб тургандек эди. Туйқусдан хона ҳар хил мавжудотларга тўлиб кетгандек туюлди ва Дюарт шу хаёлот тузоғига илинган л?????? ?????? ??? ??? ????? ?????? ??????????.
? ????? ??????? ?????.
????????? ?????????? ??? ?????? ??? ???? ????, ?????????? ?????? ??????, ??????? ??????????-?????? ?????? ????? ?????:
? ????? ?????? ?????????, ???????. ??? ? ??????? ?????????, ??? ????? ????? ?????, ??? ????? ?????…
???????????? ???????? ??????????? ?? ????? ??????? ???? ????????? ???? ?? ???? ?????? ????????? ??? ?????. ? ???????????????? ?????????? ???, ?? ??????????? ??????????? ????? ????????? ??, ???????? ????????? ??? ?????? ??????? ??? ???? ??? ???. ????? ?????? ?????? ????? ?????????? ????, ????? ???? ???????? ????????? ??????? ???????, ?? ??? ???? ????? ?????????? ???.
? ?????? ??????? ??????? ?????? ??????? ? ??? ?????? ? ????? ????? ?????.
? ?????????? ?????? ?????????? ???????. ? ???? ????? ????? ??????. ???????????, ???????? ??? ?????-???????? ????.
????? ??????? ?????-??????, ??????? ??? ?????? ????????? ??????? ?????????? ????????. ????????? ?????, ??? ??? ???????-??, ????? ?????. ????????? ????-????? ?????????? ???????. ????? ??? ?????? ??????? ???-???? ????????, ?????? ?????? ????, ????? ??????? ???????? ?????????, ??????? ????????? ???????? ???????? ??? ????? ?????? ???????? ???. ????? ????? ??????????? ????, ???? ???????? ?????? ?????, ?????? ??????? ??? ?????????????????????? ??????? ??????. ????? ???? ?????? ??????, ???? ???????? ????????? ???????? ???????? ?? ????? ??????? ???? ????? ???????? ?????????? ???????? ????????? ?????, ??????, ??? ??? ??????? ?????????.
????? ????? ?????????? ??????? ????, ????? ???? ???????? ?? ?????????? ???? ?????? ??аҳзада кампир яна ўша хунук овозда ҳиринглади.
У ирғиб ўрнидан турди.
Дюартдаги жирканишни шум кампир ҳис этди чоғи, ҳиринглаши бирдан узилиб, овозида ялтоқланиш-ялиниш оҳанги пайдо бўлди:
– Менга шикаст етказманг, хўжайин. Мен – нотавон кампирман, бир оёғим тўрда бўлса, бир оёғим гўрда…
Данвичликлар Дюартдан қўрқишининг бу яққол аломати унга жуда х?? ???? ?? ???? ?????? ????????? ??? ?????. ? ???????????????? ?????????? ???, ?? ??????????? ??????????? ????? ????????? ??, ???????? ????????? ??? ?????? ??????? ??? ???? ??? ???. ????? ?????? ?????? ????? ?????????? ????, ????? ???? ???????? ????????? ??????? ???????, ?? ??? ???? ????? ?????????? ???.
? ?????? ??????? ??????? ?????? ??????? ? ??? ?????? ? ????? ????? ?????.
? ?????????? ?????? ?????????? ???????. ? ???? ????? ????? ??????. ???????????, ???????? ??? ?????-???????? ????.
????? ??????? ?????-??????, ??????? ??? ?????? ????????? ??????? ?????????? ????????. ????????? ?????, ??? ??? ???????-??, ????? ?????. ????????? ????-????? ?????????? ???????. ????? ??? ?????? ??????? ???-???? ????????, ?????? ?????? ????, ????? ??????? ???????? ?????????, ??????? ????????? ???????? ???????? ??? ????? ?????? ???????? ???. ????? ????? ??????????? ????, ???? ???????? ?????? ?????, ?????? ??????? ??? ?????????????????????? ??????? ??????. ????? ???? ?????? ??????, ???? ???????? ????????? ???????? ???????? ?? ????? ??????? ???? ????? ???????? ?????????? ???????? ????????? ?????, ??????, ??? ??? ??????? ?????????.
????? ????? ?????????? ??????? ????, ????? ???? ???????? ?? ?????????? ???? ?????? ??уш ёқди ва айни пайтда хавотирга ҳам солди. У лаганбардорликка кўникмаган эди, бу ялтоқиларча муносабатда унинг табиатига ёт, кўнгилни айнатувчи ҳам қўрқув солувчи бир нима бор эди. Дюарт бунинг сабаби ундан қўрқишлари эмас, кекса Илия ҳақидаги афсоналар эканини биларди, бу эса икки карра жирканчроқ эди.
– Миссис Жайлзни қаердан топсам бўлади? – деб сўради у гапни қисқа қилиб.
– Данвичнинг нариги чеккасидан топасиз. У ўғли билан бирга яшайди. Айтишларича, ўғлининг эси кирди-чиқдироқ эмиш.
Дюарт эшикдан чиқар-чиқмас, ортидан яна миссис Бишопнинг жирканч ҳиринглаши эшитилди. Нафратини енгиб, бир зум тўхтади-да, қулоқ солди. Ҳиринглаш аста-секин ғўлдирашга алмашди. Бироқ шум кампир Дюартни анг-танг қолдириб, инглиз тилида эмас, балки бўғизда талаффуз қилинувчи, бениҳоя қўрқинчли янгровчи номаълум бир тилда сўзлай бошлаган эди. Йигит бироз гарангсиган кўйи, аммо қизиқиши тобора ортиб, кампир нималар деб тўнғиллаётганини э???? ??????? ??????. ????? ???? ?????? ??????, ???? ???????? ????????? ???????? ???????? ?? ????? ??????? ???? ????? ???????? ?????????? ???????? ????????? ?????, ??????, ??? ??? ??????? ?????????.
????? ????? ?????????? ??????? ????, ????? ???? ???????? ?? ?????????? ???? ?????? ??слаб қолишга уринди. Фақат шуни англаб етдики, ушбу товушлар хурхурлаб айтилган бўғинлар ва нафас чиқариш йўли билан талаффуз этиладиган ундошлар қоришмаси бўлиб, умуман, ҳеч бир нарсага ўхшамасди.
Дюарт ҳатто чўнтагидан конверт олиб, унинг орқа томонига бу товушларни ёзиб олишга ҳам уннаб кўрди, бироқ ёзганларига кўз югуртиргач, бундай алжирашни таржима қилиб бўлмаслигини тушунди. “Н’г-гей, н’гэ’-гаа, шогг ог, й’аа, Ньярла-то, Ньярла-тотеп, Йог-Сотот, н-йа, н-йа.” Ғўлдираш яна бироз эшитилиб турди, лекин йигит энди ёзишдан тўхтаганди, чунки булар шунчаки қайтариқ ва бўғинлар алмашинуви эди, холос.
Ёзиб олганларига қараб, Дюартнинг боши қотди. Кампирнинг ғирт саводсиз, бидъат-хурофотчи, содда-ишонувчан экани кўриниб турарди-ю, аммо бу ғалати товушлар қоришмаси қандайдир бегона тилни билишидан дарак ҳам берарди. Коллежда ўқиган пайтидаги тажрибасидан келиб чиқиб, Дюарт бу сўзлар ҳиндулар тилига мансуб эмас, дея хулоса чиқарди. У таассуф билан т?? ??????, ????? ?????? ?????? ?????? ????? ????? ?????? ?????? ????????? ???, ????????, ?????? ????????? ????? ??????????? ???????. ?????? ????????? ????-???? ???-??????? ????-???? ??????????? ???????? ???????, ???? ??? ???? ???????????? ??? ???????????? ????? ????? ????-???? ?????? ??????? ??????, ????? ???????? ????? ??? ?????? ??????? ??? ???. ????? ?? ??? ??? ?????????? ????? ????????? ????? ???? ??????? ?????? ????????? ??????? ??????? ????? ??????? ???????? ???????????? ???. ?
????? ???? ?????????? ?????????? ???? ????????? ??????? ??????, ??? ????????? ?????. ?? ????? ????? ?????? ???-??????????? ????? ??????????, ???????? ??? ??????? ?????. ????? ? ?????????? ??????, ?????? ???? ?????? ?????? ??????. ????? ?????? ??????, ?????? ????????? ??? ????? ????????, ???-????, ????? ???????? ?????? ?? ???? ????????????? ??? ????????, ???? ??????? ??????? ???????. ?????? ????? ???????????? ?????? ??????? ??? ?????? ??????????? ????? ????? ??? ????????? ???? ?? ??? ????.
ан олдики, қадим аждоди ҳақида кўпроқ нарса билиш ўрнига тобора қандайдир сир, аниқроғи, сирлар гирдобига чўкиб бораётганга ўхшайди. Миссис Бишопнинг узуқ-юлуқ гап-сўзлари янги-янги жумбоқларни келтириб чиқарар, улар эса Илия Биллингтонга ёки “Биллингтон” деган номга ғира-шира шамани ҳисобга олмаса, бошқа нарсалар билан ҳеч қандай алоқаси йўқ эди. Гўёки бу ном ўта чалкашлиги сабаб маъносини илғаб олиш иложсиз бўлган хотиралар селидан чўкинди ҳосил қилувчи “кимёвий катализатор” эди.
Дюарт ёзув ғижимланиб кетмаслиги учун конвертни авайлаб буклаб, яна чўнтагига тиқди. Уй ёнида ўсган дарахт шох-шаббаларида шамол тинганидек, ичкарига ҳам сукунат чўкди. Шунда у машинасига ўтириб, келган йўли бўйлаб ортига қайтди. Дюарт қишлоқ оралаб, миссис Жайлзнинг уйи томон кетаркан, қоп-қора, бесас шарпалар дераза ва эшик тирқишларидан уни яширинча, аммо синчков кузатиб қоларди. Миссис Бишоп “Данвинчнинг нариги томони” деб дудмол таърифлаган жойда шунга мос келадиган учта уй бор экан.
Даставвал ўртадаги уй эшигини тақиллатиб кўрганди, ҳеч ким жавоб бермади. Шунда у учинчи уйга қараб йўл олди. Унинг бу уй томон йўл олиши назардан четда қолмади. Йўл ёқалаб ўсган бутазор орасидан барваста, аммо букчайган бир эркак отилиб чиқиб, бор овозда:
– Ойи! Ойи! У келяпти! – дея қичқирганича, уйга қараб чопиб кетди.
Эшик очилди-ю, эркакни домига тортди. Бу ташландиқ қишлоқда таназзул ва разиллик аломатлари кўпайиб бораётгани ҳақида ўйлаганча, Дюарт унинг ортидан қатъият билан эргашди. Зинапоядан асар ҳам йўқ, эшикнинг эса ранги ўчиб кетган, бўёқ кўрмаган деворнинг қоқ ўртасида эди. Уй омборхонадан ҳам хунук, қашшоқ ва ғариблиги Дюартда жирканиш ҳиссини уйғотди. Дюарт эшикни тақиллатди.
Эшик очилиб, бир аёл кўринди.
– Миссис Жайлз? – Дюарт саломлашиш маъносида шляпасини кўтарди.
Аёлнинг юзи қув оқарди. У саросимада қолган бўлса ҳам, келувчи шаштидан қайтмади, қизиқиш устун келди.
– Сизни чўчитмоқчи эмасдим, – дея давом этди у – Тўғриси, менинг Данвичда пайдо бўлишим бу ерликларни хавотирга солаётганини билиб турибман. Миссис Бишоп ҳам мени кўриб қўрқиб кетди. Лекин, барибир, илтифот кўрсатиб, мен катта бобомга ўхшашимни айтди. Яна шуни ҳам айтдики, сизда бир портрет бор эмиш, ўшани кўрмоқчи эдим.
Миссис Жайлз бироз ортга чекинди, юзлари ҳам энди мурданикидек оппоқ эмасди. Аёл пешбанди тагида кичкина бир буюмни чангаллаб турганига Дюарт кўз қирини ташлади. Елвизак пешбандни кўтарганда, бир зум уни кўрди-ю, дарҳол таниди. Германиянинг Швартсвалд ҳудудида, Венгриянинг айрим жойларида ва Болқон ерларида ёвуз руҳлардан асровчи туморлар топилган, бу ашё ҳам ана ўшаларга ўхшаб кетарди.
– Ойи, уни ичкарига кирита кўрманг!
– Ўғлим бегоналардан ҳадиксирайди, – деди миссис Жайлз. – Бироз кутиб ўтирсангиз, расмни олиб чиқаман. У кўп йиллар бурун чизилган, менга отамдан қолган.
Дюарт миннатдорчилик билдириб, кута бошлади.
Аёл ичкарида ғойиб бўлди, бошқа хонада ўғлини тинчлантиришга уринаётгани эшитилиб турарди. Бу ҳол ҳам данвичликлар Дюартдан қўрқувга тушаётганига яна бир далил эди. Балки барча ташлаб кетган ва унутиб юборган бу адирлар ўлкасига адашиб-улоқиб келиб қолган ҳар бир бегона одамга шундай қарашар. Миссис Жайлз чиқиб, унинг қўлига расм тутқазди.
Сурат дағал услубда, аммо жонли чизилганди. Юз йилдан ҳам аввалроқ шу портретни чизган рассом уста мусаввир бўлмагани назарда тутилган тақдирда ҳам, Дюарт билан бобокалони шу қадар ўхшаб кетардики, бундан ўзи ҳам ҳайратга тушди. Оқ қоғозга қора қалам билан чизилган хомаки расмдаги одамнинг ҳам остки жағи тўрт бурчак, ўша синчков нигоҳ, ўша қирра бурун, Илия Биллингтоннинг бурнидан чап томонда сўгал бор, қошлари янада ўсиқроқ. “Аммо у мендан анча катта ёшда бўлган”, деб ўйлади Дюарт суратдан кўз узмаган кўйи.
– Сиз унинг ўғли тенгисиз, – деди миссис Жайлз.
– Уйимизда катта бобомнинг сурати йўқ, – дея тушунтирди Дюарт. – У қандай бўлганини кўришни истагандим.
– Хоҳласангиз, суратни олиб кетаверинг.
Бир кўнгли, Дюарт туҳфани қабул қилмоқчи ҳам бўлди, бироқ ўйланиб қолди. Аёлга қанчалик кераксиз эканига қарамай, портрет бошқаларга қандай таъсир кўрсатиши билангина қимматли. Дюарт расмни олишига ҳожат йўқ эди. У бош чайқади, суратдан нигоҳини узмай, Биллингтон қиёфасини ҳар бир чизгисигача эслаб қолишга уринди, кейин портретни қайтарди-да, жиддий қиёфада миннатдорчилик билдирди.
Миссис Жайлзнинг ўғли қўрқа-писа хонага писиб кирди, аммо остонадан узоқлашмай, Дюарт қилт этса, жуфтакни ростлашга шай турди. Дюарт унга разм солиб, бола эмас, ўттиз ёшлардаги эркак эканини кўрди, унинг тароқ кўрмаган патак сочлари телбанамо башарасини ўраб турар, ҳадик-хавотирга тўла нигоҳи меҳмонга михланиб қолгандек эди.
Миссис Жайлз Дюарт энди нима қилар экан деб индамай турар, аммо унинг тезроқ кетишини истаётгани сезиларди. Дюарт ўрнидан аста турди-да – беканинг ўғли шу заҳоти ичкари хонага қараб қочди – яна бир бор раҳмат айтиб, ташқарига йўналди. Чиқар экан, ичкаридалик пайтида аёл ёвуз кучлардан асровчи туморни ёки шунга ўхшаш бир нимани қўлидан қўймагани, пешбанди остида маҳкам чангаллаб турганини эслади.
Энди Дюартнинг Данвични тарк этишдан бўлак чораси қолмаганди. Йигит бундан ҳеч ҳам афсусланмади. Тўғри, бобокалонининг натурага қараб чизилган портрети у сарфлаган вақт ва чеккан заҳматини хийла қоплагандек эди. Лекин, барибир, бу жойларга келиш унинг кўнглида алланечук бир ғашлик уйғотди. Унинг ёнига жисмоний ирганиш ҳам қўшилдики, бунинг сабаби Данвич таназзулга юз тутган ташландиқ жойга айланганини кўриб, кўнгли алағда бўлганидагина эмас эди.
Дюарт бу ҳолни ўзига ўзи тушунтириб беролмасди. Данвич аҳолисининг башараси хунук, жирканч эди. Улар гўё шундай бир алоҳида тоифа эдики, туғма майиб-мажруҳлик белгилари яққол кўриниб турарди – ҳаддан зиёд япасқи қулоқлар бош суягига нақ ёпишган, солинчаклари худди кўршапалакникига ўхшаб кенгайиб осилган, чақчайган кўзлари гўё балиқникидек бемаъно термулган, оғизлари бақаникига ўхшаб катта ва шалвираган эди.
Бу жойнинг нафақат одамлари, балки ўзи ҳам оғир таассурот қолдирарди. Унинг муҳитидаёқ ёмон туш кўриб босинқирашга ўхшаш ғоят қадимий ва мудҳиш, куфрона, ёвуз алланима бор эди.
Овлоқ бу водийда ирганишга қоришиб кетган қўрқув ва даҳшат мана мен деб бор бўйича намоён бўлаётгандек, шаҳватпарастлик, бағритошлик ва тушкунлик ҳар бир кунжакка суқилиб киргандек, зўравонлик, адоват, бузуқлик турмуш тарзига айлангандек туюлар, булар устидан ҳар бир кишига касри урган тавқи лаънат ҳукмронлик қилар, атроф-муҳитдаги телбаворлик эса инсонни туғилганидан бошлабоқ босиб-янчиб ташлаши билан баттар қўрқинчили эди.
Дюартдаги жирканиш туйғусининг яна бир сабаби – Данвич аҳолиси уни кўрганда очиқдан-очиқ қўрқиб кетиши кучли ларзага солганида эди. Бу – ҳар қандай бегона олдидаги одатий қўрқув, деб ўзини ўзи ишонтиришга ҳар қанча уринмасин, ундан фақат Илия Биллингтонга ўхшагани учунгина қўрқишларини жуда яхши биларди. Бу ҳам етмагандек, анави қари бекорчихўжа Сет ошнаси Лютерга “У келди”, дея ошкора жиддият билан бақиришидан ҳар иккиси ҳам Илия Биллингтон бундан бир аср аввал Англияда ўз ажали билан ўлиш учун бу жойни ташлаб кетганига, аммо бир кунмас-бир кун яна қайтиб келишига ишониши яққол кўриниб турарди.
Дюарт уйга йўл оларкан, тошлоқ адирларга қоронғилик чўкаётгани, водийни ғира-ширалик қоплаётгани, Мискатоник дарёси ўз сатҳида осмоннинг бир парчасини акс эттирганча заиф жимирлаётганига бепарво боқарди. У қидирувни давом эттиришнинг юзлаб йўлларию минглаб имкониятларини ўйлаганча бораркан, қанчалик ғалати кўринмасин, ҳозирги ташвишлари ортида яшириниб турган яна бир нарсани пайқаб қолди: у Илия Биллингтон бир вақтлар нафақат Данвич аҳолиси бўлмиш нодон ва беақл ҳиндуларда, балки ўзи билан ёнма-ён яшаган жоҳил оқ танли одамларда ҳам нега бунчалик қўрқув уйғотганини билишга уринишини тўхтатиши зарурлигини тушуниб етган ва бу ишончи тобора кучайиб борарди.
Эртасига Дюартни холаваччаси Стивен Бейтс Бостонга чақириб қолди, Англиядан жўнатилган юкларнинг сўнгги қисми бу ерга етиб келганди. Шу сабаб у Бостонда икки кун қолиб, юкларни Архам ортидаги Эйлсбер йўли яқинида жойлашган уйга ташиш билан овора бўлди. Учинчи куни эса қутиларни очиб, буюмларни жойлаштириш билан банд бўлди. Юкларнинг сўнгги қисми билан Илия Биллинтондан онасига, онасидан эса унга мерос қолган йўл-йўриқлару кўрсатмалар ҳам етиб келганди.
Яқинда бошидан ўтказган воқеаларидан сўнг Дюарт ўша ҳужжатларни яна бир бор кўришга ошиқарди. Шу сабаб каттароқ юкларни жойлаштириб бўлгач, қўлланмани излашга киришди. Онаси қўлланмани Дюартга тутқазган пайтда у манила қоғозидан ясалган катта конвертга солинган ва устига бобосининг қўли билан онасининг номи ёзилган эди. У ҳар хил ҳужжатлар, хат боғламларини титкилаб, салкам бир соат овора бўлди ва ниҳоят ўша жигарранг конвертни топди. Бундан бир неча йил муқаддам, ўлимидан икки ҳафта олдин, онаси ўғлига йўриқномани ўқиб бериб, уни шу конвертга муҳрлаган эди. Дюарт шоша-пиша муҳрни бузди-да, конвертни очди. У йўриқномани кўздан кечириб, бу Илия Биллингтон ўз қўли билан битган асл нусха эмас, кейинчалик – Лаан қариган чоғида кўчирган нусха бўлса керак, деб ўйлади. У ҳолда Дюартнинг қўлидаги ҳужжатнинг ёши юз йилдан анча кам бўлади. Бироқ йўриқномада Илиянинг имзоси турар, Лаан унга бирор ўзгартириш киритиши даргумон эди.
Дюарт қаҳва дамлаб, кабинетга кирди-да, қоғозларни ёзиб қўйиб, қаҳвадан ҳўплаганча, ўқишга киришди. Йўриқнома битилган сана қайд этилмаган, аммо матн аниқ, чиройли ёзилганидан ўқиш осон эди.
“Американинг Массачусетс штатидаги ер-мулкка келадиган бўлсак, мендан кейин яшайдиган авлодларимдан ўтиниб сўрайманки, ушбу ер-мулкни сақлаб қолган дуруст, аммо бунинг сабабини билмаган маъқул. Гарчи ўзим авлодларимдан бирортаси яна Америка соҳилларига йўл олишига шубҳа қилсам-да, ҳар қалай, шундай воқеа юз бергудек бўлса, мазкур ер-мулкка эгалик қилувчи авлодимга илтижо этиб тайинлайман: у тегишли тартиб-қоидаларга қатъиян риоя қилсин. Бу тартиб-қоидаларни эса Биллингтон дарахтзори номи билан аталган жойдаги Биллингтон уйида қолдирилган китоблардан топажак. Тартиб-қоидалар қуйидагича турур:
– ўша авлодим минора жойлашган оролни ювиб ўтувчи сув оқимини тўхтатмаслиги, бу ерда жойлашган минорага тегмаслиги, тошларни суриб, улоқтирмаслиги керак;
– ўзига номаълум бўлган вақт ва маконга элтувчи эшикни очмаслиги, Остонада Пинҳона Ётган Мавжудотни адирларга чорламаслиги даркор;
– минора билан уй оралиғидаги ботқоқликда яшовчи бақалар, айниқса, қурбақаларни, учар ёнарқуртларни, тентакқушларни асло безовта қилмаслиги, уйнинг қулф ва танбаларини минбаъд очиқ қолдирмаслиги зарур;
– деразани бирон бир тарзда ўзгартирмаслиги ёки қайта қурмаслиги керак;
– мазкур ер-мулкни сотган ёки унга эгалик ҳуқуқини бошқа бировга ўтказган тақдирда олди-сотди шартномасида орол ҳам, минора ҳам, дераза ҳам бирон бир усулда ўзгартирилмаслигини шарт қилиб қўювчи махсус модда киритишга албатта эришсин. Фақат бир истисно борки, юқорида санаб юборилганларнинг бари буткул бузилиши мумкин.”
Имзодан айнан нусха олинган: “Илия Финеас Биллингтон”.
Дюарт шу пайтгача узуқ-юлуқ бўлса ҳам, анча маълумот тўплаган эса-да, ушбу қисқа ҳужжат ҳам аҳамиятига кўра улардан қолишмасди. Бобокалони нега минора, ботқоқлик ва дераза учун бу қадар жон куйдирганини англаб етиш қийин эди, албатта. Қўлланмада тилга олинган минора ўзи ўрганиб чиққан ўша минора экани шубҳасиз. Дераза дейилганда ҳам кабинетдаги ўша дераза кўзда тутиларди, чамаси. Дюарт деразага қизиқиш билан тикилар экан, шунчалик эҳтиётлашга арзугулик нимаси борлигини аниқлашга интиларди.
Ойнадаги нақшларгина диққатга лойиқ эди: у бир-бирининг ичига чизилган ҳалқалардан иборат бўлиб, марказидан нурлар таралиб турарди. Марказий қисмдаги ҳар хил рангли шишалар, айниқса, ҳозир – куннинг иккинчи ярмида қуёш нури тиккасига тушиб тургани боис янада ёрқинроқ кўринарди.
Дюарт дераза марказига тикилиб, қизиқ бир нарсани пайқаб қолди: унга гўё ҳалқалар ҳаракатга келиб, айлана бошлагандек, нур чизиқлари ҳам титраб, тўлғонишга киришгандек, одамнинг юзиними-ей, қандайдир манзараними-ей эслатувчи алланима вужудга келгандек кўринди. Дюарт хом хаёлдан қутилишга уриниб, кўзларини чирт юмди ва бошини силкитди, кейин яна ўша томонга қаради. Дераза ўз ўрнида турар, ҳеч қандай ғайритабиий нарса кўринмас эди. Бироқ оний таассурот шу қадар ёрқин эдики, Дюарт буни ниҳоятда толиққани ёки қаҳвани кўп ичиб юборганига йўйди. Балки ҳар иккиси биргаликда шундай таъсир кўрсатгандир. Зеро, Дюарт оз-оздан ҳўплаб ўтириб, бутун қаҳва идишини бўшатиб қўядиган, боз устига, қаҳвага сут қўшмайдиган, аммо шакарни мўл-кўл соладиган одамлар сирасидан эди.
У ҳужжатларни стол устида қолдириб, қаҳва идишини ошхонага олиб чиқди. Қайтаётиб яна витражга қаради. Энди кабинет ғир-шира қоронғиликка чўмган эди. Қуёш дарахтлар ортида уфққа ёнбошлаган, дераза ойнасида олтинранг ёғду алангаланарди. “Эҳтимол, – деб ўйлади Дюарт, – ойнада жилоланган қуёш нури мени жодулаб, хаёлотимни шундай жонлантириб юборгандир”. У деразадан нигоҳини узди-да, ишини бамайлихотир давом эттирди – қўлланмани манила қоғозидан ясалган конвертга қайта жойлаб, ҳужжатлар орасидаги ўз ўрнига қўйди, кейин хатлар ва бошқа қоғозларга тўла қутию қутичаларни тартибга келтира бошлади.
У оқшомни шу зайлда ўтказди.
Ўта толиқарли бу ишни якунлагач, кабинет чироғини ўчириб, ошхонадаги деворий шамдонни ёқди. Шу салқин, майин оқшомда бирпас очиқ ҳавода айланиб келишни мўлжаллади. Архам яқинида ёнаётган хас-хашак ёки буталардан енгил тутун кўтарилар, ғарбда тўлишиб бораётган ой уфқдан бош кўтармоқда эди. У бутун уй бўйлаб эшикка йўналган пайт, кабинет орқали ўтаётган маҳал, яна дераза витражига кўзи тушди.
Шу ондаёқ у қоққан қозиқдек туриб қолди. Ойналарда нур сабаб бир бошнинг тасвири пайдо бўлган эди. Ҳайкалдек тош қотган Дюарт ўша тасвирдан кўз косаларини, оғизга ўхшаш бир нимани ва гумбазсимон кенг пешонани фарқлай олди, аммо шу ерда одамга ўхшашлик ғойиб бўлиб, сирли чизгилар жирканч чангални эслатувчи бир кўриниш олди. Бу гал Дюарт кўзларини қанча юмиб-очиб, ишқаламасин, қўрқинчли, бесўнақай маҳлуқ ғойиб бўлмади. “Аввал қуёш, энди эса ой таъсири бу”, деб ўйлади Дюарт. Бобокалони бундай ғаройиб деразани, ҳойнаҳой, махсус буюртма билан тайёрлатган бўлса керак.
Бироқ бу изоҳ табиийлигига қарамай, уни қониқтирмади. Дюарт стулни дераза тагида жойлашган китоб жавони томон сурди, стулга оёқ қўйиб, жавон тепасига чиқди ва деразага бақамти келиб, ҳар бир ойнани кўздан кечирмоққа тутинди. Лекин у шундай қилганди ҳамки, бутун дераза ногаҳон жонланиб кетгандек, ой ёғдуси жоду оловига айлангандек туюлди, шаффоф ойна бирдан ваҳший ҳаётга тўлиб-тошди.
Васваса қанчалик тез пайдо бўлса, шунчалик тез йўқолди. Дюарт бир дақиқа ларзага тушгани қолди, холос. Хайриятки, деразанинг ўрта ойналари оддий шишадан бўлиб, ундан ой кўриниб турарди. Дераза билан ой оралиғида эса тоғ дарасида жойлашган минора ваҳимали бўзариб кўринар, баҳайбат қорамтир дарахтлар қуршаб олгани у деразанинг фақат шу ойнасидагина хира ой ёғдусида жимирлаб кўзга ташланарди.
Дюарт диққат билан боқди. Кўзларига чиндан ҳам бир нима бўлганми ёки бошқа бирор сабаби борми, ҳайтовур, минора атрофида – унинг пойида эмас, қонуссимон томида мубҳам бир шарпани илғагандек бўлди. Дюарт васвасани қувишга уриниб кўрди – ой ёғдуси ёхуд уй ортидаги ботқоқликдан кўтарилаётган буғ таъсирида кўзга ғайритабиий нарсалар кўриниши мумкин-ку, ахир! Бироқ кўнгли, барибир, нотинч эди. У китоб жавони устидан тушди, кабинет остонасига етганда, ортига ўгирилиб қаради. Дераза заифгина ёришиб турар, бошқа ҳеч вақо йўқ эди. У қараб тургани сари ёғду кучсизлана борди. Бу эса ой узоқлашиб бораётганига мутаносиб эди. Шуни ўйлаб, Дюарт сал енгил тортгандек бўлди. Албатта, бу оқшом мен бошдан ўтказган кучли таассуротлар дилимга ғулғула солган бўлиши табиий, шу билан бирга, бобокалонимнинг дудмал йўриқномаси ҳам мени шу аҳволга солган бўлса эҳтимол, деб ўз-ўзини ишонтиришга уринарди.
Аввал ўйлаб қўйганидек, у сайрга чиқди, аммо ой кўздан ғойиб бўлгач, қоронғилик қуюқлашиб бораётгани учун ўрмонга юз тутмай, Эйлсбер катта йўлига чиқувчи кўча бўйлаб кетди. Дюартга уни бировлар кузатиб тургандек туюлар, ўқтин-ўқтин дарахтларга кўз қирини ташлар, балки улар ортида бирон ҳайвон яширингандир, балки чўғдек кўзлари ошкор қилиб кўяр, деб ўйларди. Мана энди, ой ботганидан сўнг, Дюартнинг боши узра юлдузлар чарақлаб кўрина бошлади.
Дюарт шу тариқа Эйлсбер катта йўлига чиқди. Машиналарнинг шовқин солиб ўтиб бориши кўнгилга хотиржамлик соларди. У ҳар доим ёлғиз яшашим дуруст эмас, тезроқ холаваччам Стивен Бейтсни чақиртириб, у билан икки ҳафтача бирга яшамасам бўлмайди, деб ўйлай бошлади. Йўл ёқасида турганида Данвич томондан заиф қизғиш ёғду кўтарилаётганини кўрди, саросимали овозларни ҳам эшитаётгандек бўлди. Ўша тарафда бирор эски, омонат бинога ўт кетган бўлса керак, деб ўйлади ва ёғду сўна бошлагунча кузатиб турди. Сўнгра келган йўли билан ортига қайтди.
Шу кечаси уни биров кузатаётганидан ғулғулага тушиб, уйғониб кетди, айни пайтда ўша биров унга ёмонлик тиламаётганини ҳам илғади. Шундан сўнг уйқусида ҳаловат бўлмади, уйғонганида ҳам ўзини ҳорғин сезди – кечаси билан мижжа қоқмай, юриб чиққандек эди. Уйқуга ётишдан аввал ўзи стулга тартиб билан тахлаб қўйган кийимлари айқаш-уйқаш бўлиб ётар, бироқ у тунда туриб кийинганини эслолмасди.
Уйда электр йўқлигидан Дюарт батареяда ишлайдиган кичкина радиоприёмникдан фойдаланарди. Уни ҳам тежаб-тергаб, аҳён-аҳёнда, мусиқа тинглаш учун қўяр, аммо янгиликлар дастурини, айниқса, Британия империяси эшиттиришларининг тонгги такрорини сира узмай тинглаб борарди. Биг Бен қўнғироғи жаранги унда мудроқ соғинч ҳиссини уйғотиб юборар, шунда у сарғиш туманлари, қадимий иншоотлари, ғаройиб кўчалари ва хушманзара жойлари билан машҳур Лондонга қайтгандек бўларди. Такрорий эшиттиришдан олдин Бостондан мамлакат ва штатда рўй берган воқеа-ҳодисалар тўғрисида қисқа хабарлар бериларди. Шу тонгда Дюарт Лондон янгиликларини тинглаш учун радиоприёмникни қўйганида, эфирда ҳамон штат хабарлари берилаётган эди. Бир жиноят ҳақида хабар ўқиб эшиттириларди. Дюарт уни паришонхотирлик ва андак сабрсизлик билан тинглади.
“… Мурда бир соат олдин топилган. Эшиттиришимиз бошланган пайтда жасад кимга тегишли экани ҳали аниқланмаган эди, қишлоқ жойда яшаган одамнинг танаси бўлиши эҳтимолга яқинроқ. Мурда ҳали ёриб кўрилмаган, лекин уни тўлқинлар узоқ вақт қояга олиб бориб ургандек, тилка-пора бўлиб кетган. Мурда соҳилнинг тўлқинлар етиб боролмайдиган жойидан топилгани ва шалаббо бўлмаганидан жиноят қуруқликда содир этилган кўринади. Мурда худди учиб ўтаётган самолётдан ташлаб юборилгандек бир алфозда ётарди. Тиббий экспертиза вакилларидан бири ушбу қотиллик бундан юз йил аввал шу ерда юз берган бир неча жиноятларга ўхшаб кетишига диққатни қаратди.”
Бу чамаси, сўнгги маҳаллий янгилик эди, чунки диктор шу заҳоти Лондон эшиттиришини эълон қилди, у, албатта, тасмага ёзиб олинган бўлиб, Нью-Йоркдан олиб бериларди. Аммо Дюартга шу жойда содир этилган жиноят тўғрисидаги хабар ниҳоятда кучли таъсир кўрсатди. Одатда, у криминалистикага бирмунча қизиқса ҳам, табиатан, бу хил ҳодисаларга кўпам эътибор беравермасди. Дюартда юракка ваҳима солувчи бир гумон, ҳатто ишонч пайдо бўлдики, гўё бу жиноятга Лондондаги Жек “қассоб” ёки Тропман қотилликларига ўхшаш кўргуликлар уланиб кетадигандек эди. У Лондондан берилаётган эшиттиришни деярли тингламасди; Америкага кўчиб келганидан бери шу ердаги муҳитга, воқеа-ҳодисаларга сезгирроқ бўлиб қолгани тўғрисида ўйлар; олдинги совуққонлигини қай тарзда йўқотганини билишни истарди.
Шу тонгда у бобокалонининг қўлланмасини яна бир бор синчиклаб ўқиб чиқишга қарор қилди. Нонуштадан сўнг манила қоғозидан ясалган конвертни яна қўлга олиб, ишга киришди. У энди йўл-йўриқлардан бирор маъно ахтаришга интиларди. Булар ўзи “қоидалар”ми ёки “кўрсатмалар”ми, шу ҳақда ўйлай бошлади. Дюарт “сув оқимини тўхтатиши” мумкин эмас, чунки минора жойлашган оролни айланиб оқувчи жилға аллақачонлар қуриб бўлган. “Минорага тегмаслик”ка келадиган бўлсак, аллақачон “тегиниб бўлди” – у ерга ўрнатилган тошни олиб ташлади.
Бироқ, жин урсин, Илия ”тошларга илтижо қилмаслик”ни тайинлаганда нимани назарда тутган? Гап қайси тошлар ҳақида кетяпти? Дюартнинг хаёлига Стоунхенж ёдгорлигини эсга солган тош бўлакларидан бошқа ҳеч нима келмасди. Агар Биллингтон шу тошлар ҳақида ёзган бўлса ҳам, нимани назарда тутган, ахир, бу тошлар жонли мавжудотмидики, уларга илтижо қилинса? Буни тушунишга унинг ақли ожизлик қиларди. Балки холаваччаси Стивен Бейтс келганида – Дюарт унга ёзувни кўрсатса – тушунтириб берар?!
У ўқишда давом этди.
Хўш, буниси-чи? Бобокалони қайси эшик ҳақида ёзяпти? Аслида, васиятнома бошидан-оёқ жумбоқ эди. Дюарт ўзига номаълум вақт ва маконга элтувчи эшикни очмаслиги, “Остонада Пинҳона Турган Маҳлуқ”ни чақирмаслиги, уни адирларга етакламаслиги керак эмиш. Бундан ҳам бешбаттар чалкашлик бўлиши мумкинми? Афтидан, ҳозирги давр, бугунги кун Илияга маълум бўлмаган, деб тахмин қиларди Дюарт. Эҳтимол, бобокалони Амброзга Илия яшаган замон ҳақида бирон нима билишга уринмаслиги зарурлигини назарда тутгандир?
Шуниси табиийроқ кўринади, лекин, мабодо шундай бўлса, Илия “номаълум макон” деганда мутлақо бошқа нарсани назарда тутган бўлиб чиқади. “Остонада Пинҳона” иборада эса мудҳиш маъно бор, Дюарт жиддий алфозда бу маҳлуқ дабдабали мусиқаю ва момақалдироқ гумбуриши садолари остида пайдо бўлишини тасаввур қилишга уриниб кўрди. Қанақа остона? Ким яширинган унда? Ва ниҳоят, Илия маҳлуқни адирларга етакламасликни тайинлаганида нимани назарда тутган, жин урсин? Дюарт ўзи ёки бошқа бировнинг ўрмонда турганча, ниманидир адирга чорлаётганини кўз олдига келтирди. Буни ҳатто ҳазиллашиб тасаввур қилиш ҳам қийин, қип-қизил бемаънилик эди. Холаваччаси Стивенга ҳам шуни кўрсатиши керак.
Дюарт учинчи кўрсатмага ўтди. Унинг бақалар, ёнарқурт ёки тентакқушларни безовта қилишга заррача хоҳиши йўқ, демак, бу борада тақиқ бузилишидан хавотир олмаса ҳам бўлади. Аммо “қулф ва танбаларни очиқ қолдирмаслик” дегани нимани англатади? Ана холос! Бундан ҳам баттар телва-тескари, ноаниқ, дудмол гап топилмаса керак. Қанақа қулфлар? Қанақа танбалар? Бобакалони худди топишмоқ айтаётгандек! Умуман, меросхўри шу жумбоқларга жавоб топишини хоҳлаганмикан ўзи? Хоҳлаган бўлса, бу қадар мубҳамлик нечун? Хўш, энди нима қилиш керак? Бобокалонининг васиятномасига бўйсунмай, бирор воқеа юз беришини кутиб ўтирсинми? Бу йўл Дюартга на оқилона ва на самарали кўринарди.
У ҳужжатни яна четга суриб қўйди. Боёқишнинг ғазаби кучайиб борарди – ўзини қаёққа урмасин, барибир, нажот йўқ – қанча кўп ўйласа, боши шунча қотяпти.
Маълумотлардан бирор хулосага келиш мушкул, фақат қария Илия шу ерлик аҳолига хуш келмаган бирор иш билан шуғулланган, дея тахмин қилиш мумкин эди. Дюарт балки Мискатоникнинг юқори оқими ва ирмоқлари бўйлаб минорага қонтрабанда йўли билан мол ташиб келтиргандир, деган фаразга ҳам борди.
Куннинг қолган қисмида Дюарт, асосан, кеча қутилардан бўшатилган юкларни жойлаштириш билан овора бўлди. Бланкаларни тўлдириш, тўловларни ўтказиш ва бутун юкни бир сидра текшириб чиқиш керак эди. Онасининг қўли билан ёзилган ва унинг буюмлари саналган рўйхатни – бу ҳужжатни аввал ҳеч кўрмаганди – кўздан кечирар экан, “Бишоп И.Ф.Б. га йўлланган мактублар солинган пакет” дейилган банд диққатини тортди. “Бишоп” номи унга яна данвичлик қари алвастини эслатди. Пакет ҳам шу ерда экан. Унинг устига “Бишопнинг мактублари” деб ёзилган, дасхат нотаниш ва хунук бўлса ҳам, бемалол ўқиса бўларди.
Дюарт пакетни очди, унинг ичига тўртта хат конвертсиз солинган, ўнлаб йиллар олдин шундай одат бор эди. Хатларда марка йўқ, аммо почта йиғими тўлангани ҳақида штамп ва бузилган муҳр қолдиқлари бор эди. Хатлар ўша дасхат билан рақамланган ва тартиб билан жойлаштирилган эди. Дюарт биринчи мактубни авайлаб очди. Тўртала хат ҳам асил, тоза қоғозга жуда майда дастхат билан битилган, бунга кўзинг ўрганиши осон эмас эди. Дюарт мактубларни бирма-бир кўриб чиқди, қайси йилда ёзилганини қидирди, аммо топа олмади. Кейин оромкурсига ястаниб олганча, хатларни бир чеккадан ўқишга киришди.
“Нью-Даннич, 27 апрель.
Муҳтарам дўстим!
Биз аввал ҳам гаплашган масалага келсак, мен кеча тунда иккимиз излаган ўша қиёфали Мавжудотни кўрдим. Унинг қанотлари қоп-қора бўлиб, танасидан илонсимон бир нималар ўрмалаб чиқар, лекин думи Мавжудотнинг танасига ёпишган эди. Мен Уни адирга чорладим ва Ҳалқа ичига киритдим, бироқ бу иш жуда қийин ва азобли кечди. Яъни, бу хил Маҳлуқни узоқ муддат тутиб туриш учун Ҳалқа етарлича қудратга эга эмасдек кўринди. Мен Маҳлуқ билан гаплашишга уриндим, аммо бу ишимдан натижа чиқмади. Бироқ, ҳар қалай, ғўнғирлашига қараганда, Сизнинг Китобингизда тилга олинган Ленг ясситоғлиги ёнида жойлашган Совуқ Ялангликнинг Кадат деган еридан экан. Баъзилар адирликда оловни кўриб қолиб, бу ҳақда гап-сўз тарқатди. Улардан бири Вилбур Коури бир балони бошламаса гўрга эди, чунки у ўзига бино кўйган, бунинг устига, жуда қизиқувчан одам. Агар у Адирликка мен ўша ердалик пайтимда келиб қолса, ҳолига вой деяверинг, аммо у, барибир, келади, бунга шубҳа қилмайман. Мен бу масалада иложи борича кўпроқ нарса билишни хоҳлаяпман. Бу борада Сизнинг олийнасаб аждодингиз Ричард Б. шунақаям Уста эдики, унинг номи Йогг-Сотот ва бошқа барча Улуғ Қадимги Кишиларга аталган тошларга ўйилиб абадий қолажак. Сиз яна шу ерда эканингиздан қалбим қувончга тўлди ва Арғумоғимни қайтариб олишим биланоқ Сизни кўришга, албатта, бораман, чунки бошқа отда юришни кўнглим тусамайди. Роппа-роса бир ҳафта олдин тун маҳали ўрмонда кучли қичқириқ ва дод-войни эшитдим-у, Сиз ўз уйингизга қайтган бўлсангиз керак, деб ўйладим. Агар Сизга малол келмаса, тез орада зиёратингизга бораман, сэр, деб
Садоқатли қулингиз Жонатан Б.”
(Давоми келгуси сонда)
Рус тилидан Рустам Обид таржимаси
2019/1
Ижтимоий тармоқларда ёйиш:
https://jahonadabiyoti.uz/2019/06/13/%d2%b3%d0%be%d0%b2%d0%b0%d1%80%d0%b4-%d1%84%d0%b8%d0%bb%d0%bb%d0%b8%d0%bf%d1%81-%d0%bb%d0%b0%d0%b2%d0%ba%d1%80%d0%b0%d1%84%d1%82-1890-1937-%d0%be%d0%b3%d1%8e%d1%81%d1%82-%d0%b4/