XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Toshkent. Sanoatning paydo bo‘lishi va rivojlanishi (1-qism)

Post Views:
313

Rossiya imperiyasi bosqinchilik siyosatining asosiy maqsadi Turkiston o‘lkasi boyliklarini talash, uni paxta monopoliyasiga aylantirish va Rossiyada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar uchun yangi bozor tashkil etishdan iborat edi.

Rossiya hukumati Turkiston o‘lkasini bosib olgan yerlarida shu siyosatni zudlik bilan amalga oshira boshladi. Ayniqsa bu sanoat sohasida yaqqol ko‘zga tashlandi. Chor hukumati Turkiston o‘lkasiga kirib kelgan rus va chet el sanoatchilarini xar tomonlama qo‘llab-quvvatladi.

Turkiston o‘lkasining boy zaxiralari rus tadbirkorlarini esankiratib qo‘ydi. 1866 yilda Moskva universiteti qoshida Moskva qishloq xo‘jalik jamiyati va tabiatshunoslik ishqibozlari jamiyatining majlisi bo‘lib o‘tdi. Unda savdo va sanoat vakillari ishtirok etdi. Ushbu jamiyatning raisi I.N.Shatilov savdo va sanoat namoyondalarining rus qo‘shinlarining boshlab bergan ishini oxirigacha yetkazishlari kerakligini, ya’ni Rossiya uchun O‘rta Osiyo ahamiyatini mustahkamlash zarurligini uqtirdi.

Rossiya imperiyasi rus tekstil sanoati uchun Turkiston paxtasini qo‘lga kiritishni azaldan orzu qilib kelgan edi. O‘lkada yetishtiralayotgan paxta Amerikadan Rossiyaga keltirilayotgan paxtadan ancha arzonga tushar edi.

Chor hukumatini mahalliy paxta navlari qoniqtirmadi. Ular paxtadan yana ko‘proq daromad olish va uning navlarini ko‘paytirish maqsadida o‘lkada amerika paxta navini o‘zlashtirishga kirishdi.

Chor Rossiyasi dastlabki yilardanoq paxtadan yaxshi daromad ola boshladi. Shuning uchun ham ular paxta masalasiga juda katta e’tibor bergan. Hatto rus matbuotida: «Turkiston o‘lkasining tugamaydigan boyligi bu paxta va ipak bo‘lib, ular hozir yaxshi rivojlanmagan bo‘lsada, aql-idrok bilan ish tutilsa Rossiyaning fabrikalari paxta va ipak bilan ta’minlanadi» deb bejiz aytilmagan edi. Yana chor hukumati chet eldan olinadigan paxtaga boj solgan bo‘lsa, Turkiston o‘lkasidan olinadigan paxtaga boj solmadi. Paxtadan olinadigan daromadni qanday bo‘lishini hisobini qilgan rus sanoatchilarida katta-katta paxta plantatsiyalari paydo bo‘ldi.

Toshkent shahrining «yangi» qismi Turkiston o‘lkasining iqtisodiy markaziga aylandi va dastlabki yevropa tipidagi sanoat korxonalari aynan shu yerda tashkil topdi.

Paxtadan mo‘may daromad olishni mo‘ljallagan rus tadbirkorlari zudlik bilan paxta zavodlari barpo etishga harakat qildilar.

Ma’lumki, paxta tub aholi tomonidan oddiy usul – chig‘iriq yordamida tozalanar edi. Bu og‘ir, ko‘p vaqtni oladigan mehnat edi. Masalan, bir ishchi bir pud g‘o‘zani ikki kun tozalardi, ya’ni birinchi kuni chanoqdan paxtani ajratsa, ikkinchi kuni paxta tolasini chigitdan chig‘iriq orqali ajratgan. Shu tariqa ikki kunda bir pud g‘o‘zadan 8-9 funt toza tola olinardi. Agar shu hisobdan keladigan bo‘lsak, mardikorning oilasi hosilning o‘ndan bir qismini uzluksiz mehnat qilib 2-3 oydagina uddalar ekan. Bundan tashqari mahsulot ishlab chiqarishdan tashqari uning ustiga katta ustama xarajat qo‘shilishi ham bor edi.

Qayta ishlashning mahalliy usuli o‘lkada paxtachilik rivojlanishiga katta to‘sqinlik qilardi. Paxta tozalash zavodlarining paydo bo‘lishi ushbu sohaning rivojiga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Zavodlarda paxta xom ashyosini qayta ishlash asosan paxta tolasini chigitdan ajratish va qulay shaklda presslashdan (toylashdan) iborat edi.

Birinchi paxta tozalash zavodi Toshkentda 1879 yilda S.I. Nazarov tomonidan qurildi. Keyinchalik S.I. Laxtin, M.I. Nikiforov va boshqa sanoatchilarning zavodlari ham ishga tushdi. Ular orasida Yu. Davidov va Katta Yaroslav Manufaktura savdo-sanoat shirkatining paxta tozalash zavodlari eng katta sanoat korxonalaridan hisoblangan. Shuni ta’kidlash joizki paxta tozalash zavodlarining ba’zilari paxta hosili bo‘lmagani sababli muntazam ravishda faoliyat ko‘rsatmagan.

Paxta tozalash zavodidagi ish jarayoni quyidagi tartibda olib borilgan: masalan, S.I. Nazarov zavodida 110 arrali 6 jin (paxta tozalaydigan mashina) mavjud edi. Har bir jin mahsuldorligi bir arraga sutkasiga 3 pud paxta hisobidan to‘g‘ri kelardi. Jin bug‘da, arra esa qo‘lda harakatga keltirilgan. Zavodda hammasi bo‘lib 12 kishi ishlar, ya’ni har jarayonga 6 tadan odam to‘g‘ri kelgan. Zavod jihozlari asta-sekin takomillasha borgan. Jinlar miqdori va paxtani pnevmatik (siqilgan havo bilan ishlaydigan) usulida uzatish bo‘yicha texnik jihoz ortib bordi. Qo‘l va vintli (parrakli) toylash ishchi kuchini ko‘p talab qilgani sababli mexanik dvigatellar yordamida harakatga keluvchi gidravlik uskunalar bilan almashtirildi. Bular barchasi paxta tozalash zavodlari ishlab chiqaradigan mahsulot hajmini oshirdi.

1885 yilda 130 ishchi ishlaydigan besh paxta tozalash zavodida 311 928 rublga mahsulot ishlab chiqarilgan edi. Keyinchalik savdo-sanoat shirkatlari tomonidan qurilgan zavodlar paydo bo‘ldi. Ular orasida Katta Yaroslav Manufakturalari va O‘rta Osiyo savdo-sanoat shirkatlari bor edi.

1893 yil ma’lumotlari bo‘yicha 8 zavodda hammasi bo‘lib 1 663 400 rublli 263 400 pud paxta tozalangan.

Shaharga 1898 yil A.D. Ryadov momiq (paxta) fabrikasi ochildi. U eski uvadalarni va paxta tozalash zavodi chiqindilarini tozalash bilan shug‘ullanardi. Bundan tashqari bu yerda paxtaning amerika navidan momiq va tuya juni qayta ishlangan. Zavod oboroti yiliga 20 ming rublni tashkil etgan.

Paxta zavodlaridan tashqari shaharda yog‘ ishlab chiqaruvchi zavodlarga ham asos solindi. Birinchi yog‘ zavodi 1872 yil S.I. Krauze tomonidan ochilib, bu yerda kunjutdan tashqari yong‘oq va o‘rik moylari ham ishlab chiqilgan. O‘zining arzon narxi va sifati bilan kunjut yog‘i boshqa pista va ko‘knoridan tayyorlanadigan yog‘larni sotuvdan siqib chiqardi.

YOg‘ asosan paxta chigiti, kunjut, zig‘ir va boshqa mahsulotlardan olinardi. Bunday zavodlar soni ko‘payib bordi. Shunday zavodlardan birida 1888 yilda 500 pud zig‘ir, 300 pud kunjut, 100 pud kanop, 300 pud paxta yog‘i ishlab chiqarilgan. Ishlab chiqarilgan mahsulot nafaqat Toshkent shahrida balki Samarqand va Farg‘ona shaharlariga xam jo‘natilgan. Bu zavodlar urug‘ tozalovchi mashinalar, linterlar, presslar, elevator, kunjara kesadigan mashinalar va h.k.lar bilan jihozlangan.

1873 yilda shaharning «yangi» qismida Pavel Gurdega tegishli to‘quv fabrikasi ishga tushdi. U yerda 60 dastgoh o‘rnatilgan bo‘lib, unda 6 rus va 54 o‘zbek xizmat qilardi. Fabrikada xomashyo o‘rnida Toshkent, Qo‘qon va Buxorodan keltirilgan kalavalardan (pryaja) foydalanilardi. Undan 250 arshin to‘rvabop mato tayyorlanib, Turkiston harbiy okrugi indentant boshqarmasiga topshirilgan.

O‘sha yili Jemchujnikov to‘quv fabrikasi ham ishga tushirildi. U yerda tik, ro‘mol, mato kabilar to‘qilardi. Bu yerda 54 dastgoh bo‘lib, shundan 50 tasi asosan qo‘lda boshqarilardi. Mahsulot hajmi yiliga 4508 arshin bo‘lib, 864 rublga to‘g‘ri kelgan.

Chor hukumati Turkiston o‘lkasida to‘qimachilik sanoatini rivojlantirishga to‘sqinlik qildi. Chunki bunday imkoniyat Rossiyaning to‘qimachilik sanoatini rivojlanishiga zarar yetkazishini juda yaxshi tushunar edi. Shu bilan birga mustamlaka o‘lkani iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy taraqqiyotdan juda uzoqda saqlash chor hukumatining asosiy vazifalaridan biri edi. Shu sababli ham tayyor paxta manbaiga ega bo‘lgan Turkiston o‘lkasida to‘qimachilik sanoati rivoji xech qanday chora-tadbir ko‘rilmadi. Aksincha Rossiyadan tayyor ip-gazlamalar keltirildi.

Turkiston o‘lkasida ishlab chiqarilgan ipak tolasi qadimdan mashhur bo‘lib kelgan. Unga talab hatto Yevropa bozorlarida ham kuchli bo‘lgan. Chor hukumati paxta bilan birgalikda ipakchilikka ham katta e’tibor bergan va undan yaxshigina daromad olgan. Mahalliy aholi bu ish bilan azaldan shug‘ullanib kelgani va tutzorlarning ko‘pligi ipakchilikni rivojlanishini ta’minlagan.

1871 va 1872 yillarda Toshkentda bir necha ipak yigiruv fabrikalari ochildi. Ular orasida I.I. Pervushinning ipak o‘rash fabrikasi boshqalarnikiga nisbatan mukammalroq bo‘lgan. 1895 yilda shaharning «yangi» qismida 7 pud va eski qismida 2060 pud pilla yetishtirilgan.

Bu davrda charm ishlab chiqarish ham ancha takomillashdi, tub aholi esa bu ish bilan azaldan qo‘lbola usulda shug‘ullanib kelgan.

Dastlabki yevropa tipidagi ko‘n zavodini 1868 yilda Salor bo‘yida M.A. Xludov tomonidan qurilgan. 1877 yilda Kunaysev tomonidan ham ko‘n zavodi qurildi. Keyinchalik yana bir nechta ko‘n zavodlariga asos solindi. 1885 yilda shaharning “yangi” qismida 4 ta shunday zavodlar faoliyat ko‘rsatgan. Ular yiliga 157 ming so‘mlik 21 ming dona oshlangan teri ishlab chiqargan va unda 4 usta va 48 ishchi ishlagan. Bunday korxonalar Toshkentning “eski” qismida ham ochilib, uning asoschilari mahalliy aholi vakillaridan edi. Masalan, 1886 yil Y. Karimboyev ma’muriyatdan Salor bo‘yida ko‘n zavodi qurilishiga ruxsatnoma olgan.

1891 yil ma’lumotlari bo‘yicha 6 usta, 14 ishchi, 6 shogird bo‘lgan 4 zavodda 320 ming rubllik mahsulot ishlab chiqarilgan. Bu shahar bo‘yicha teri ishlab chiqarish ancha rivojlanganidan guvohlik beradi.

Ichak zavodlarining asoschilaridan biri G.V. Dyurshmidt edi. U ichaklarni tozalash va konservalash bilan shug‘ullangan. 1889 yilda bu zavod mahsuloti 84 ming rublni tashkil etdi. Orenburglik savdogar A. Husainov zavodida 1898 yilda 16 200 rubllik ichakni qayta ishlangan.

Turkiston o‘lkasiga rus xamda chet el kapitalining kirib kelishi sanoat ishlab chiqarishining turli sohalarining paydo bo‘lishiga olib keldi. Rus sanoatchilarining ishtahasi ochilib ketdi. Ular nafaqat sanoatning bir turi, balki bir necha turi bilan shug‘ullana boshladilar, ya’ni bir necha zavod va fabrikalarga egalik qildilar.

Sanoat korxonalari bilan bir qatorda bosmaxonalar ham paydo bo‘la boshladi. Birinchi bosmaxona harbiy ma’muriyat tomonidan 1868 yilda qurilgan edi. Ikkinchi bosmaxona 1872 yilda Turkiston general-gubernatorligi tomonidan ochildi. 1872 yilda S.I. Laxtin bosmaxonasiga asos solindi, u yiliga 20 ming rubllik mahsulot ishlab chiqargan.

XIX asr oxirlarida O.A. Porsev va aka-uka Kamenskiylar I.I. Kostelov, V. Ilin, P.F. Britdenbax va boshqa tipolitografiyalari ishga tushdi. 1895 yilda 2 tipografiya va 3 litografiya faoliyat ko‘rsatib, ular 18 740 rubllik mahsulot ishlab chiqardi.

Bu vaqtga kelib pishiq g‘isht ishlab chiqarish sohasi ham ancha rivojlangandi. 1877 yilda V. V. Makarov va S.K. Yanchevskiyning g‘isht zavodi qurilgan bo‘lib, u 1882 yilda 2 100 ming dona g‘isht ishlab chiqargan. Bu zavodlarda 2 usta va 61 ishchi ishlagan. Biroq zavodlar har doim ham muntazam ravishda ishlamas, buning oqibatida ayrim yillarda ular ishlab chiqargan mahsulotlar ancha kam bo‘lardi. Masalan, shunday yillardan birida 11270 rublga 1030 ming dona g‘isht ishlab chiqarilgan.

XIX ASRNING IKKINCHI YARMI – XX ASR BOSHLARIDA TOSHKENTNING «YANGI SHAHAR» QISMI TARIXI

Jannat Ismoilova

O‘zRFA Tarix instituti
O‘zR FA O‘zbekiston tarixi davlat muzeyi
Toshkent – “Fan va texnologiya” — 2004

Ushbu qimmatli manbaning elektron variantini taqdim etgani uchun monografiya muallifi J.Ismoilovaga o‘z minnatdorchiligimizni bildiramiz.