Post Views:
375
Kushxonalar ochilishi shahar sanitariya-veterinariya holatini ancha yaxshiladi. Toshkent “yangi” qismida birinchi qushxona 1880 yilda qurildi. 1893 yilda yana bir kushxona qurildi. Bu har ikkala inshootning texnik darajasi g‘oyat past edi. 1908 yilda ancha mukammal jihozlangan yangi kushxona ochilgan edi. Uning qiymati 362 ming rubl turgan. 1913 yilda so‘yilgan mollarning umumiy miqdori 211 ming bosh qoramol, ot, qo‘y va echki bo‘lgan. Bu mazkur korxona miqyosining ancha kengligidan darak beradi. U O‘rta Osiyoda yagona hisoblangan.
Shaharda hammomlar, mehmonxonalar, restoranlar, sartaroshxonalar ham faoliyat ko‘rsatgan. 1912 yilda aholiga quyidagi hammomlar xizmat qilgan: Sentralnaya hammom (hozirgi Buxoro ko‘chasi), Slutskaya hammomi, Moskovskaya (hozirgi Amir Temur ko‘chasida) hammomi va h.k.
Shaharda “Rossiya” (hozirgi Otaturk ko‘chasi muyulishida), “Grand Otel” (hozirgi Otaturk ko‘chasida), “Otel Zaxo” (hozirgi Matbuotchilar va Neru ko‘chasida), “Turkiston” (hozirgi Neru ko‘chasida), “Privokzalnaya” (hozirgi Movarounnahr ko‘chasida), “Orion” (hozirgi O‘zbekiston ko‘chasida), “Staraya Fransiya” (hozirgi Loxuti ko‘chasi), “Novaya Fransiya” (hozirgi Pushkin ko‘chasi) va h.k. mehmonxonalari bo‘lgan. “Buff” (hozirgi Amir Temur ko‘chasi), “Shveysariya” (hozirgi Sayilgoh), “Rivyera” (hozirgi Sayilgoh), “Belvyu” (hozirgi Buxoro ko‘chasi) va boshqa restoran va qahvaxonalar mavjud bo‘lgan.
1913 yilda shaharning “yangi” qismida “oddiy mehnatkash odamlar uchun mo‘ljallangan” lombard ochilgan, ammo undan asosan amaldorlar, zobitlar va ziyolilar foydalanganlar. 1913 yilda lombardning umumiy aylanmasi 402 453 rubl bo‘lgan. Bu yerga tilla, kumush, qo‘lbola buyumlar va kiyim-kechaklar qo‘yilgan.
Temir yo‘l yotqizilishi shahar rivojiga sezilarli darajada hissa qo‘shgan. U qurilguncha o‘lka va Rossiya o‘rtasidagi savdo va boshqa aloqalar karvon yo‘li bilan amalga oshirilgan. Masalan: karvonlar Toshkentga Orenburgdan 90-100 kunda yetib kelgan, qaytishga esa 6 oy kerak bo‘lgan. Yo‘l sharoitlari g‘oyat og‘ir bo‘lib, tuya bilan yuk tashish juda qimmatga tushgan. Shularni hisobga olib mustamlakachilar va savdo-sanoat vakillari hukumatdan Toshkentga temir yo‘l qurishni so‘raganlar, bu esa o‘lkaning hukmdor mamlakat uchun tayyor xom ashyo manbaiga aylanishini tezlashtirgan.
70-yillardayoq K.P.Kaufman Harbiy vazirga qo‘ng‘iroq qilganda: “Sizdan O‘rta Osiyo temir yo‘li loyihasini tezroq amalga oshirishingizni o‘tinib so‘rayman, bu o‘lkaning iqtisodiy rivojiga ta’sir qilishini aytmasa ham bo‘ladi, u imperiyaning eng sermahsul viloyatlaridan biriga aylanadi, bunga faqat temir yo‘l yetishmaydi, xolos. Aks holda O‘rta Osiyoda qo‘lga kiritgan mavqyeimizni yo‘qotishimiz hech gap emas, siyosiy tangliklar to‘g‘risida gapirmasa ham bo‘ladi. Xuddi shunday fikrni Kaufmanning vorisi Kolpakovskiy o‘zining 1881 yilda 2 sentyabrdagi “O‘rta Osiyo temir yo‘lini o‘tkazish to‘g‘risida”gi yozishmalarida: «…temir yo‘l qurilishi nafaqat Turkistonning mahalliy manfaatlari, balki “umumdavlat siyosiy, strategik va iqtisodiy munosabatlarda ham foydani taqozo etadi» degan edi. Temir yo‘l qurish haqidagi masalani muhokama qilish chog‘ida uning yo‘nalishi bo‘yicha turli variantlar ya’ni: Orenburgdan Toshkentga; Uralskdan Orol dengiziga va undan Toshkentga; Chelyabinskdan Troitsk orqali Toshkentga; Petropavlovskdan Akmolinsk, Turkiston, Chimkent orqali Toshkentga; Omskdan Karasalinskka, undan Avliyoota va Toshkentgacha yo‘l qurish haqida fikrlar mavjud edi.
Oliy doiralarda Orenburgdan Toshkentgacha temir yo‘l yotqizilishi ma’qullangan edi. Biroq inglizlarning Afg‘onistonga tajovuzi kuchayishi, siyosiy va harbiy-strategik sharoitlarni hisobga olgan holda hukumat Kaspiyorti temir yo‘li qurish zarur deb topdi va 1881 uni yilda foydalanishga topshirildi. Kaspiy temir yo‘li Ashxobod orqali 1888 yilda Samarqandgacha yetkazildi. Shundan keyin Toshkent liniyasi bilan Samarqanddan Andijonga temir yo‘li yotqizish uchun Aksionerlik jamiyat tuzish haqidagi masala ko‘tarildi. Toshkent shahar dumasi Farg‘ona va Sirdaryo viloyatlaridan Toshkentgacha temir yo‘l yotqizish haqidagi iltimos bilan chiqdi. Bu esa shaharning ushbu joylar bilan uzviy aloqa o‘rnatishiga imkon yaratardi.
1898 yilda Samarqand-Andijon temir yo‘li (Kaspiy orti) va 1901-1906 yillarda esa Orenburg-Toshkent temir yo‘li bitkazildi, keyinchalik temir yo‘llar Farg‘ona viloyati tomon davom ettirildi.
Shaharlarda temir yo‘l yotqizilishi bilan vokzallar, temir yo‘l ustaxonalari, liniyalarda esa stansiyalar, yangi manzilgohlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Bu yerda asosan ruslar posyolkalari va temir yo‘l ustaxonalari vujudga keldi. Bu esa o‘z navbatida o‘lkada rus fuqarolarining yana ko‘rayishiga olib keldi.
Xulosa qilib aytganda Rossiya imperiyasi Toshkent shahrini bosib olgach, bu yerda o‘zining mustamlakachilik mavqyeini mustahkamlash va Qo‘qon, Buxoro va Xiva xonliklariga bosqinchilik siyosatini davom ettirish maqsadida Toshkent shahri «yangi» qismini tayanch punktiga aylantirdi. Mahalliy aholining qarshiligidan xavsiragan chor ma’muriyati Toshkent shahrining yonginasida, ya’ni Anhorning narigi tomonida yangi shahar qurishga kirishdi. Keyinchalik bu «yangi» shahar Turkiston o‘lkasinig siyosiy, ma’muriy va iqtisodiy markaziga aylanib qoldi.
Dastavval shahar aholisining asosi harbiylar va ularning oilalaridan iborat edi. Rossiya imperiyasining asosiy maqsadi Turkiston o‘lkasini ruslashtirishdan iborat edi. Shu maqsadda Rossiyadan Turkiston o‘lkasiga yersiz dexqonlar va mujiklarni ko‘chirib keltirish tufayli o‘lkada rus aholisining soni tobora ko‘payib bordi.
Toshkent “yangi” qismi aholisi asosan ruslardan iborat bo‘lgan. Bu yerga ko‘chirib keltirilgan rus aholisi uchun turli imtiyozlar va serhosil yerlar ajratilgan. Vaqt o‘tishi bilan Rossiyadan reja asosida va o‘z ixtiyori bilan ko‘chib keluvchilarning yer va ish bilan ta’minlash muammoga aylangan. Hatto eski shaharda ham ko‘chib kelib o‘rnashgan kambag‘al rus dexqonlar soni ko‘payib borgan.
Chor Rossiyasining barcha harbiy va ma’muriy binolari, maishiy xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar va h.k. shaharning aynan «yangi» qismida joylashgan edi. Toshkent shahridagi barcha qulayliklar va yangiliklar faqatgina «yangi» qismda istiqomat qiluvchi rus aholisi uchun yaratilgan.
Aholining ko‘payib borishi shahar maydonining kengayishiga olib keldi. Shahar rivoji radiusli xalqa loyihasi bo‘yicha rivojlangan. Unda to‘g‘ri va boshi berk ko‘chalar, bog‘lar, xiyobonlar, maydonlar, ma’muriy binolari, harbiy va jamoat muassasalari, turar-joy uylari, telefon, pochta, telegraf, transportning yangi turlari (tramvay, temir yo‘l, velosipedlar, elektr chirog‘i, maishiy xizmat dargohlari va h.k.lar) paydo bo‘ldi. Chor ma’muriyati bu yerda o‘zi uchun barcha qulayliklar yaratilgan va loyihasi bilan juda o‘xshash bo‘lgan kichkina «Peterburg»ga o‘xshagan shahar qurishni mo‘ljallagan edi.
Ko‘chalarni ta’mirlash, yoritish, telefon, pochta, tramvay va h.k.larning barchasi shaharning «yangi» qismi uchun barpo etildi. Eski shaharning markazi hisoblangan bozor va uning atrofidagina «yangi» shaharliklar uchun yaratilgan qulayliklarning o‘ndan birini ko‘rish mumkin edi.
Obodonchilik ishlari ham shaharning ikkala qismi uchun bir xilda olib borilmadi. Bu holat mahalliy aholi va shahar Dumasidagi tub aholi vakillarining noroziligiga sabab bo‘lgan. Chunki barcha soliq va to‘lovlarning eng ko‘p qismi eski shahar aholisidan olingan va yangi shahar harajati uchun ishlatilgan. Shuning uchun ham eski va yangi shahar o‘rtasidagi tafovut juda katta bo‘lgan.
Turkiston o‘lkasiga temir yo‘lni kirib kelishi uni Rossiya sanoatini arzon xom ashyo bilan ta’minlaydigan manbaga aylanishiga olib keldi. Chor ma’muriyatining temir yo‘l qurishdan asosiy maqsadi o‘lkada strategik jihatdan o‘z mavqyeini mustahkamlash va moddiy boyliklarni tashib ketishdan iborat edi.
Turkiston o‘lkasida temir yo‘l qurilishi munosabati bilan o‘lkaga ko‘chirib keltirilgan ruslar soni yanada ko‘payib ketdi. Temir yo‘llarni qurilishi uning atrofidan yangi rus poselkalari va masterskoylarning paydo bo‘lishiga olib keldi.
Xullas chor ma’muriyati Turkiston o‘lkasining bir necha Toshkent, Samarqand, Andijon kabi shaharlari yonida «yangi» shaharlarga asos solib, u yerda o‘zining mustamlakachilik siyosatini amalga oshirish uchun tayanch manzillarini yaratdi.
XIX ASRNING IKKINCHI YARMI – XX ASR BOSHLARIDA TOSHKENTNING «YANGI SHAHAR» QISMI TARIXI
Jannat Ismoilova
O‘zRFA Tarix instituti
O‘zR FA O‘zbekiston tarixi davlat muzeyi
Toshkent – “Fan va texnologiya” — 2004
Ushbu qimmatli manbaning elektron variantini taqdim etgani uchun monografiya muallifi J.Ismoilovaga o‘z minnatdorchiligimizni bildiramiz.
https://shosh.uz/uz/xix-asrning-ikkinchi-yarmi-xx-asr-boshlarida-toshkent-kushxona-hammom-lombard-va-temir-yo-l-3-qism/