Xiva — Ichan Qal’a
Ichan Qal’a — O‘rta Osiyodagi yirik va noyob me’moriy yodgorlik. Xiva shahrining ichki qal’a (Shahriston) qismi, Ichan Qal’a shaharning Dishan qal’a (tashqi qal’a) qismidan kungurador devor bilan ajratilgan. U Xiva raboti (Dishan qal’a)dan baland qo‘rg‘ontepaga o‘xshab ko‘rinadi. Ichan Qal’aga 4 darvoza (Bog‘cha darvoza, Polvon darvoza, Tosh darvoza, Ota darvoza)dan kirilgan.
Xorazm xalq me’morligining ajoyib obidalari: madrasa, masjid, saroy va minoralar, asosan, Ichan Qal’ada. Undagi me’moriy yodgorliklarning yaratilish tarixi, asosan, 4 davrga taalluqli: birinchisi Xorazmning qad. davridan to mo‘g‘ullar istilosi davriga qadar, bu davrdan Ko‘qna arkning g‘arbiy devori, Qal’a devorining shimoliy-sharqiy burchagidagi qadimgi davrga mansub burj va Qal’a devori qoddiqlari saklanib qolgan. Ikkinchisi Xorazmning 1220 yildagi mo‘g‘ullar istilosidan keyin tiklanish davri. Bu davrda Sayid Alovuddin maqbarasi va boshqa mahobatli binolar qurilgan. Uchinchi davri XVI—XVII asrlarga to‘g‘ri keladi. Shu paytda (Abulg‘ozixon va Asfandiyorxon hukmronlik davri) Ichan Qal’ada Anushaxon hammomi (1657), peshayvonli Oq masjid (1675), Xo‘jamberdibek madrasasi (1688) kabilar bunyod etildi, Ko‘hna ark istehkomlari mustaqkamlandi, ko‘rinishxona (xonning qabulxonasi) qurildi (1686—88). Buxoro bilan Eron o‘rtasida Xiva xonligi uchun boshlangan urush natijasida (XVIII asrning 1-yarmi) Ichan Qal’a va umuman, Xiva shahri qattiq shikastlandi (Xiva bir qancha vaqt Eronga tobe viloyat bo‘lib turdi).
To‘rtinchi davri XVIII—XX asrlarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda O‘rta Osiyo mahalliy me’morligi an’analari asosida masjid, Madrasa, tim va toqilar qurildi. Ota darvozadan Polvon darvozagacha katta yo‘l o‘tkazildi. XVIII asr oxirida Juma masjid qayta qurildi va uning yonida baland minora qad ko‘tardi. Ichan Qal’aning haroba devorlari tiklandi, bir qancha imoratlar ta’mir qilindi. 1840—12 yillarda ikki qavatli Kutlug‘ Murod Inoq madrasasiga qaratib tim va toqilar qurildi. Muhammad Rahimxon (1806—25), Olloqulixon (1825—42), Muhammad Aminxon (1845—55) hukmronligi davrida Ichan Qal’ada qurilish avj oldi. Muhtasham saroy, Madrasa, maqbaralar barpo etildi: Ko‘hna arksat saroy qurilishi tugallandi. Yangi va katta Tosh hovli saroyi qurildi. Polvon darvozaga yaqin qo‘rg‘on devorining bir qismi buzilib, o‘rniga Olloqulixon karvon saroyi, madrasasi va timi qurildi, xalq ijodining ajoyib namunasi Pahlavon Mahmud maqbarasi qad ko‘tardi. Arab Muhammadxon va Musa Tura madrasalari ham shu davrda yaratildi. Muhammad Aminxon Ichan Qal’aning g‘arbiy qismiga — Ko‘hna ark yoniga Kalpsh minor nomi bilan mashhur bo‘lgan minora qurdirdi. Bu minora garchi bitkazilmay qolgan bo‘lsada, Ichan Qal’a mujassamotida katta o‘rin tutadi.
Ichan Qal’a qurilishida Xiva me’morlari O‘rta Osiyoda qadimdan qo‘llanib kelgan uslub — inshootlarni ro‘parama-ro‘para qurish uslubi (“qo‘sh”)dan foydalanishgan. Mac, Olloqulixon madrasasi bilan Qutlug‘ Murod Inoq madrasasi, Sherg‘ozixon madrasasi bilan Pahlavon Mahmud maqbarasi shu uslubda qurilgan. Ichan Qal’a me’morligining yana bir o‘ziga xos xususiyati binolarning alohida ansambl holida qurilganligi. Mas, Juma masjid yonidagi ikkita kichik Madrasa, Muhammad Amin Inoq va Matpanoboy madrasasi hamda Matniyoz devonbegi madrasasi ancha yirik ansambldir. Polvon darvoza oldidagi bir necha masjid va madrasalar, ham-mom, toqi, karvonsaroy va xon saroyi o‘ziga xos ansamblni tashkil etadi. Qutlug‘ Murod Inoq bilan Olloqulixon madrasasi, Tosh hovli bilan Oq masjid o‘rtasidagi maydoncha shu ansamblning mujassamot markazidir.
Ichan Qal’a me’moriy yodgorliklari yog‘och o‘ymakorligi, sangtaroshlik, ganchkorlik, sirkor sopol va boshqa rang-barang naqqoshlik bezaklari bilan bezatilgan. Ichan Qal’a ansambli me’moriy yodgorlik sifatida muhofazaga olinib, muzeyga aylantirilgan (1961). 1990 yildan Ichan Qal’a Butun jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritilgan.
1997 yilda Xiva shahrining 2500 yilligi munosabati bilan asosiy yo‘nalishlarda joylashgan yodgorliklarni muntazam ravishda ta’mirlashtiklash ishlari olib borildi.
