Tarjimai hol
Jahon otin Uvaysiy — shoira, chig‘atoy tilida ijod qilgan qo‘qon (o‘zbek) adabiyotining mumtoz namoyondasi. Nodira va Mahzunalar bilan bir qatorda qo‘qon ayollar she’riyatining namoyondasi hisoblanadi.
Uvaysiy Marg‘ilonda oddiy, ammo o‘qimishli oilada tug‘ilgan. Otasi dunyoviy ilm haqida, ayniqsa, o‘zbek she’r tuzilishi to‘g‘risida tushuncha beradi.
Shoiraning shaxsiy hayoti muvaffaqiyatsiz o‘tadi: erta yetim qolib, ona shahrini tark etadi va ikki nafar farzandi bilan Qo‘qonga ko‘chib o‘tadi. Bu yerda uni shoira Nodiraning turmush o‘rtog‘i Qo‘qon hukmdori Umarxon amir o‘z nikohiga oladi.
Uvaysiyning qizi Kuyash onasi hayotligida olamdan ko‘z yumadi, o‘g‘li esa Qashqarga askar etib yuboriladi. Farzandlariga bo‘lgan sevgisini o‘quvchilari taqdim etib, ularga fan va san’at asoslarini o‘rgatadi. Shoiraning fojiaviy taqdirini ijodida namoyon bo‘ladi — uni bejizga mahzun shoira deb atashmagan. Uvaysiy oltmish yoshdan ortiq umr kechirgan.
Uvaysiy lirik she’rlar devonining muallifi sifatida mashhur. Uning g‘azallariga yuqori she’riy mahorat hos. She’rlarida e’tirozlarni uchratish mumkin: shoira Sharqdagi ayollarning qaramlik holatini ayblaydi. Shoira she’rlaridagi asosiy mavzu yaxshilikka chorlash, do‘stlik va muhabbat tuyg‘ularini madh etish hisoblanadi.
She’riyatidagi turkiy an’analarga xoslikni Navoiy va Fuzuliy satrlari keltirilgan muxammaslarida kuzatish mumkin. Shoira chiston, ya’ni jumboq she’rlar janriga yangilik olib kirgan — ularni ijodkor o‘z o‘quvchilari uchun yozgan.
Uvaysiy qalamiga ikkita doston tegishli bo‘lib, “Kerbela-noma” kitobiga jamlangan, shuningdek, “Muhammad Alixonning hayoti” — Umarxon va Nodiralarning o‘g‘li, XIX asrda yashagan qashqarlik xonning hayoti ifodalangan tugallanmagan she’riy bayon.
Devon va dostonlardan tashkil topgan Uvaysiyning qo‘lyozmalari O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi qoshidagi Sharqshunoslik institutida 1837 raqami ostida saqlanadi.
Rus tiliga asarlarini Naum Grebnev, S. Ivanovlar tarjima qilishgan. Yirik asarlari tarjima qilinmagan.
Asarlarining qisqa ro‘yxati
• Devon
• Dostonlar
• “Kerbela-noma” ikki qismda — “Xasan tarixi” va “Husayn tarixi”
• “Muxammad-Alixon hayoti haqida qissa”
• Bedilning she’rlariga sharhlar
Bir qator olimlar Uvaysiyni ma’yus shoira deb atashadi. Bu albatta, bejiz emas, zero, “farzandlaridan ayrilgan ona” sifatida uning iztirobli ichki dunyosini bayon qiluvchi she’rlari juda ko‘p.
Uvaysiyning ijodiy merosi chuqur ma’nosi va yuqori badiiy mahorati bilan alohida ajralib turadi va kitobxonlarga hali uzoq yillar ma’naviy ozuqa bo‘lib xizmat qilishi shubhasiz.