Ukrain adabiyoti

Ukrain adabiyoti sharqiy slavyan xalqlari adabiyoti guruhiga mansubdir. Qardrsh belorus adabiyoti singari ukrain adabiyoti ham qadimgi rus xalqining adabiyoti zaminida shakllandi va taraqqiy etdi. XI–XII asrlardayoq juda boy ogʻzaki ijod asarlariga va yozma yodgorliklariga ega boʻlgan qadimgi rus adabiyoti ayniqsa feodalizm davri ukrain adabiyoti taraqqiyotiga kuchli taʼsir koʻrsatdi. Ukrain shoirlari T. Shevchenko, I. Franko, S. Rudanskiy, P. Mirniy hamda M. Rilskiy va N. Zabilalarning xususan “Igor jangnomasi”ga boʻlgan qiziqishlari juda kuchli edi. Ular bu ajoyib adabiy yodgorlikni ukrain tiliga tarjima qildilar.

Ukrain adabiyoti tarixi XIV-XV asrlarda ukrain xalqining sharqiy slavyanlardan ajralib chiqib, shakllanishi davridan boshlanadi. Uning eng qadimgi namunalari xalq ogʻzaki ijodi shaklida yaratilgan boʻlib, koʻproq antifeodal va antikrepostnoylik xususiyatiga ega edi. Xalq yaratgan qoʻshiq, ertak, duma (katta hajmdagi epik va liro-epik asarlar), latifa va rivoyatlarda mehnatkash ommaning asrlar davomidagi orzu-umidlari, chet el bosqinchilariga qarshi olib borgan kurashlari oʻz aksini topgan. (Shunday asarlardan “Tutqunlar”, “Ivan Boguslovets”, “Xmelnitskiy va Barabash” nomli dumalar diqqatga sazovor).

Aksariyat ukrain xalq ogʻzaki ijodi namunalarida 1648–1654 yillarda keng quloch yoygan xalq ozodlik kurashi, 1812 yil Vatan urush va boshqa shu kabi voqealar yorqin aks etgan.

Ukrain xalqining XIV-XV asrlardan boshlab oʻz milliy tili va milliy madaniyatini yuzaga keltirish yoʻlidagi urinishlari Vatikan katolik cherkovi gumashtalariga tayanib ish koʻrgan polyak shlyaxtalari qarshiligiga uchradi. Natijada XVI-XVIII asrlarda ukrain munozaraviy adabiyoti (polimechskaya literatura) paydo boʻldiki, bu adabiyotning yirik vakillari Ivan Vishinskiy, va Mixail Andrella edilar. Munozaraviy adabiyot bilan bir vaqtda maktab adabiyoti (shkolnaya literatura) ham yuzaga keldi.

Ukrain adabiyotining XVIII asrning ikkinchi yarmida yashab ijod qilgan ulkan arboblaridan biri Grigoriy Skovoroda edi. U oʻz zamonasining ilgʻor oʻqimishli kishisi va faylasufi sifatida mavjud ijtimoiy tuzumni qattiq qoraladi Hukmron doiralar uchun xizmat qilishdan bosh tortgan shoirning hayoti va panlarga qarshi olib borgan kurashi toʻgʻrisida xalq har xil rivoyatlar toʻqidi. Satirik shoir va faylasuf sifatida Skovoroda XVIII asr rus maʼrifatparvarlariga yaqin turar edi. Uning ijodida buyuk rus olimi va shoiri M. V. Lomonosov, satirik ustalari – Novikov, Kantemir va Fonvizin kabi yozuvchilar ijodiga xos motivlar juda koʻp edi. Chunonchi, Skovoroda ham ular singari oʻz ijodida inson tarbiyasi masalasiga katta eʼtibor bergan.

XIX asrning birinchi choragi yangi ukrain adabiyotining shakllanish davri edi. Bu davr ukrain adabiyoti ezilgan xalqning revolyusion talablarini oʻzining ajoyib badiiy asarlari orqali katta ijtimoiy kuchga aylantirgan Taras Shevchenkoning adabiyot maydoniga kirib kelishi bilan yakunlandi.

Taras Grigoryevich Shevchenkoning genial ijodi ukrain adabiyotining yorqin sahifalaridan birini tashkil etadi. Shevchenko yangi ukrain adabiyotining asoschisi va undagi demokratik yoʻnalishning toʻngʻich kuychisi edi. Uning dunyoqarashi va ijodi Rossiyadagi mehnatkash xalqning ozodlik harakati, dekabristlar va rus revolyusion-demokratlarining taʼsiri ostida shakllandi.

Taras Shevchenkoning yangi ukrain adabiyotidagi buyuk rolini Pushkinning rus adabiyotidagi, Mitskevichning polyak adabiyotidagi, Gyotening nemis adabiyotidagi gʻoyat katta xizmatlari bilan tenglashtirish mumkin.

XIX asrning 50-60-yillar ukrain adabiyotida tanqidiy realizmning yirik vakili sifatida Marko Vovchok (Mariya Aleksandrovna Vilinskaya) koʻrindi.

Marko Vovchokning ijodi 1861 yilgi yer islohoti arafasida boshlandi. Uning “Xalq hikoyalari”, “Rus xalqi hayotidan hikoyalar” toʻplamlari va “Uch taqdir” povestida mehnatkash xalqqa nisbatan muhabbat va krepostnoylik tuzumiga nisbatan nafrat hislari ifodalangan edi.

Marko Vovchok ukrain prozasida krepostnoylik tuzumini fosh qiluvchi hikoya va povestlarning yang yaxshi namunalarini yaratgan yozuvchi edi. Uning ijodi xalqchilligi va tanqidiy realizm tamoyillariga asoslangan.

XIX asrning ikkinchi yarmida mashhur ukrain yozuvchilari ukrain yozuvchilari Ivan Franko, Panas Mirniy, Pavel Grabovskiy va Lesya Ukrainkalarning ijodi keng quloch yoydi.

Ivan Frankoning poetik ijodi mazmunan boy va shaklan xilma-xildir. U Shevchenkoning adabiy maktabida tarbiyalandi. 1887 yilda bosilib chiqqan “Choʻqqilar va tubanliklar” sheʼrlar toʻplamiga kirgan sheʼrlarida Ivan Franko mehnatkash xalq orasidan yetishib chiqqan, metin irodali inson obrazini chizadi. Muhimi shundaki, shoir oʻz davrining ilgʻor ziyolisi sifatida kapitalizmning, uning ichida oʻsib borayotgan qarama-qarshiliklarning mohiyatiga yaxshi tushundi va birinchi boʻlib ukrain poeziyasida ishchi obrazini yaratdi.

Ivan Frankoning “Vesnyaka” sheʼrlar sikli oʻzining gʻoyaviy-badiiy yuksakligi bilan katta ahamiyatga ega. Bu turkumdagi sheʼrlarida, masalan, “Quyosh qizitmoqda”, “Gulduramoqda” sheʼrlarida Ivan Franko quyosh, shamol, momaqaldiroq singari majoziy obrazlar yordamida ijtimoiy hayotda yuz berayotgan tub oʻzgarishlarni tasvirladi. Shoirning “Choʻqqilar va tubanliklar” sheʼrlar toʻplami xalq hayotini realistik boʻyoqlarda aks ettiruvchi asardir.

Ivan Franko proza sohasida ham katta shuhrat qozongan adibdir. Uning eng yaxshi hikoyalariga misol qilib “Koʻmirchi”, “Lesixin oilasi” kabilarni koʻrsatish mumkin. Franko oʻz hikoyalarida Galitsiya ishchilarining 70-80-yillardagi hayoti va kurashini realistik uslub bilan toʻgʻri aks ettirdi.

Ivan Frankoning qator nasriy asarlari, masalan, “Ikki doʻst”, “Rusalka”, “Oʻzi aybdor” hikoyalari, shuningdek, “Shovqin-suron” povesti qishloq aholisi hayoti tasviriga bagʻishlangan.

XIX asrning ikkinchi yarmi ukrain adabiyotining yirik namoyandalaridan yana biri Lesya Ukrainkaning (1871–1913) ijodiy faoliyati Rossiyada ozodlik harakati avj olgan bir vaqtda kamolga yetdi. Badiiy ijod sohasida qoʻygan birinchi qadamlaridanoq u romantikaning tor milliy doirasini yorib chiqdi. Rus va dunyo adabiyotining ijodiy yutuqlaridan bahramand boʻlgan buyuk va nazokatli shoira ukrain adabiyotiga yangi syujet va obrazlarni olib kirdi.

Lesya Ukrainka lirikasining bosh mavzui Vatanga muhabbat mavzuidir. Uning tasviri va talqinida Vatanga muhabbat – dushmanga nafrat oʻqishdan iborat. Shoiraning “Qanotli qoʻshiqlar”, “Orzu va xayollar”, “Aks sado” sheʼrlar toʻplamlari kurash motivi bilan sugʻorilgandir.

Antik dunyo adabiyotining obraz va syujetlariga, xususan, Prometey obraziga murojaat qilish yoʻli bilan voqelikni aks ettirish L. Ukrainkaning badiiy uslubiga xos belgilaridan biri edi… uning sheʼrlarida shaxsiy motiv bilan ijtimoiy motiv doimo birga kuylanadi.

Lesya Ukrainkaning hayoti va ijodi Vatanga xizmat qilishning yorqin namunasi edi. Shevchenko va Frankolarning eng yaxshi anʼanalarini izchillik bilan davom ettirgan shoira oʻzining bor kuchi va isteʼdodini Vatan ozodligi uchun kurash ishiga sarfladi.

Yigirmanchi yillarning oʻrtalariga kelib, ukrain adabiyotida poeziya bilan dramaturgiya bilan bir qatorda proza, xususan romanchilik taraqqiy etdi. Shu davrda yaratilgan “Buryan” (A. Golovko) romani, “Bizning kunlar qissasi” (P. Panch) povesti, “Togʻ oraliqlari romani” (Ivan Le) asarlarida sovet kishilari hayotida yuz berayotgan tub sotsial oʻzgarishlar keng badiiy planda aks ettirildi.

Ikkinchi jahon urushi yillarida ukrain yozuvchilarining hikoya, ocherk va romanlarida Vatan mudofaasi yetakchi mavzu boʻldi. A. Desyak, A. Kopilenko, N. Ribak, S. Sklyarenko, Ivan Le kabi yozuvchilar yaratgan hikoya va ocherklarda jangchilarning koʻrsatgan mardligi, front va front orqasida kishilar oʻrtasida mustahkamlangan doʻstlik, birodarlik his-tuygʻulari tarannum etildi. Urush davri voqealarini keng miqyosda tasvirlovchi “Ukraina qoni” (V. Sobko), “Ular oʻtolmadilar” (Yu. Smolich), “Professor Buyko” (Ya. Bash), “Hayotning qadri” (V. Kozachenko) kabi roman va povestlarda, “Partizan oʻlkasi”, “Partizan generali Rudiyev” (A. Shiyan va P. Voronko) ocherklar toʻplamlarida dushman vaqtincha bosib olgan hududda qizib ketgan partizanlik harakatlari haqida hikoya qilinadi.

Ikkinchi jahon urushi yillari Oʻzbekiston ukrain shoirlarining ikkinchi vataniga aylandi. Hamid Olimjon, Uygʻun, Shayxzoda, Amin Umariy va Hasan Poʻlat kabi koʻpgina shoirlar tarjimasida T. Shevchenkoning “Qoʻbizchi” toʻplami, Abdulla Qahhor tarjimasida Ivan Lening “Togʻ oraliqlari romani”, Hamid Olimjon tarjimasida A. Korneychukning “Platon Krechet” pselari oʻzbek kitobxonlari va tomoshabinlariga taqdim etildi. Bu asarlarning aksariyati oʻzbek tiliga qayta-qayta tarjima qilinib, bir necha marta nashr etildi.

Akram UZOQOV

“Mustaqil davlatlar hamdoʻstligi xalqlari adabiyoti” (Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti, Toshkent, 2007) oʻquv qoʻllanmasidan.