Tarjimai hol
Minerolog, geoximik, O‘zbekiston FA akademiki (1943), Toshkent universiteti va Toshkent politexnika instituti professori. U suv genezisining turli ko‘rinishdagi uslublarini ishlab chiqqan va aniqlagan. Uklonskiy va uning o‘quchilari tomonidan amalga oshirilgan ishlar natijasida 400 dan ziyod minerallar batafsil o‘rganib chiqilgan, shuningdek, minerallarning yangi turlari ochilgan.
A.S.Uklonskiy Gomel shahrida pravoslav ruhoniy oilasida tug‘ilgan. 1901 yilda uning oilasi Toshkentga ko‘chib keldi va otasi Toshkent shahridagi maktabda dars berar edi. 1908 yilda u Toshkentdagi birinchi gimnaziyani tamomladi va Moskva Universiteti fizika va matematika fakultetining tabiiy fanlar bo‘limiga o‘qishga kirib, geologiya mutaxassisligini tanladi. Universitetda o‘qiyotgan kezlari u Moskva universiteti mineralogiya kafedrasida 1912 yilgacha boshliq bo‘lgan V.I. Vernadskiy rahnamoligida o‘z ixtisosligi bo‘yicha ishini boshladi. Natijada, u akademik Andrey Dmitriyevich Arxangelsk rahnamoligida tadqiqot laboratoriyasida ilmiy tadqiqot bilan shug‘ullangan. Uning birinchi ilmiy ishi Toshkentda o‘tkazgan yozgi ta’til davomida to‘plangan materiallari asosida yozilgan “Petrografik Chimyon sari” nomli asar.
1914 yilda A.S.Uklonskiy Moskva davlat universiteti geologiya fakultetini “petrografiya” mutaxassisligi bo‘yicha birinchi darajali diplom bilan tugatdi va professorlik unvoniga tayyorlanish uchun universitetda qoldi. 1915 yil u V.I. Vernadskiy guruhidagi yosh talabalar ishida ishtirok etdi. Bu vaqt mobaynida u oltingugurt konlarini o‘rganish ishlarini olib bordi va bu mavzuda alohida maqola yozdi.
1917 yilning yanvarida Aleksandr Sergeyevich Varshava politexnika institutining katta yordamchisi sifatida ishga kiradi, Birinchi jahon urushi vaqtida ta’lim muassasasi Nijniy Novgorod shahriga ko‘chirilgan edi. Bu yerda u professor V. A. Vanyukov va Siglerlar rahbarligida metallurgiya, silikat ishlab chiqarilishi va tog‘ ishi kabi amaliy ishlarni o‘rgangan.
1918 yil Nijniy Novgorod shahridagi Varshava politexnika institutini Nijegorodsk universitetiga o‘zgartirilganda A.S. Uklonskiy ushbu universitetning kristallografiya va mineralogiya xonalariga raislik qiladi, shuningdek, universitet talabalari uchun kristollografiya va mineralogiya bo‘yicha ma’ruzalar o‘qiydi. 1918 yil Nijegorodsk universitetining o‘qituvchisi sifatida Nijegorodsk gubernyasidagi Pavlovsk uyezdi Ok daryosining o‘ng qirg‘og‘idagi tuproq-geologik va gidrogeologik tuzilmalari tadchiqotlarida ishtirok etadi.
1920 yil sovet hukumati farmoni bilan O‘rta Osiyodagi birinchi Turkiston universiteti tashkil etilishi munosabati bilan, A.S. Uklonskiy olim va o‘qituvchilar tarkibida Turkiston universitetini tashkil etish uchun Toshkentga jo‘naydi.
1920 yil Aleksandr Sergeyevich Uklonskiy Toshkentdagi O‘rta Osiyo universitetida ishlagan. U tomonidan Toshkent Davlat universiteti va ToshPIning a’lo darajada jihozlangan mineralogiya bo‘limi, shuningdek, Markaziy Osiyodagi eng yirik mineralogik muzeyi tashkil etilgan.
1926 yil u Afg‘onistonda aralash Sovet-Afg‘on hay’atining geologiya masalalari bo‘yicha maslahatchisi sifatida 9 oy ishlagan.
A.S.Uklonskiy shug‘ullangan asosiy nazariy masalalardan biri — suv geokimyosi nazariyasidir. U suvni tasniflashning grafik usulini taklif etgan, suv genezisining turli usullarini ishlab chiqqan, ularning kimyoviy xossasi asosida mineral moddalarning erish jarayonini va turli xil suvlarning qo‘shilishi natijasida moddalarning suvdan ajralishini o‘rgangan. Ushbu ilmiy tadqiqotlari uchun akademik V.I.Vernadskiy va A.E. Fersman tavsiyalariga ko‘ra, 1927 yil Uklonskiyga professor unvoni berilgan.
1927 yildan boshlab u Toshkent universiteti professori va bir vaqtning o‘zida (1930 yildan buyon) — Markaziy Osiyo politexnika instituti mineralogiya bo‘limi mudiri, professor lavozimlarida faoliyat yuritdi.
1928 yil A. S Uklonskiy oltingugurt va neft paragenezisining holatini ishlab chiqarish ustida ish boshladi.
1937 yil unga geologik-mineralogiya fanlari nomzodi va 1938 yilda geologik-mineralogiya fanlari doktori darajasi berildi.
1940 yilda uning “Oltingugurt va neft paragenezisi” risolasi chop etildi. Unda keyinchalik tabiiy gaz va boshqa yirik konlar topilgan Gazli tumanidan neft va gaz topish mumkinligini isbotlaydi. Uklonskiyning ilmiy farazlari Markaziy Osiyo oltingugurt sanoat konlari kashf etishlishiga zamin bo‘ldi.
Uklonskiy o‘z g‘oyalaridan kelib chiqib, geolog-qidiruvchilar, kimyogarlar, metallurglar va texnologlar mehnatini yengillashtiruvchi tabiiy minerallar geokimyoviy tasnifini ishlab chiqdi. U har bir geolog-talaba o‘qishi lozim bo‘lgan “Mineralogiya” darsligini yozdi. A.S.Uklonsky gidrokimyo minerallarining jismoniy xususiyatlarini belgilash bo‘yicha katta mutaxassis bo‘lgan. Umrining so‘nggi yillarida u kimyoviy elementlarning izobarik va izotonik paragenezisi nazariyasini ishlab chiqqan.
XX asrning 20-yillarida u Toshkentdagi Geologiya qo‘mitasining O‘rta Osiyo bo‘linmasi tashkilotchilaridan biri bo‘lib, uning asosida O‘rta Osiyodagi minerologik boyliklarni ochish bo‘yicha geologiya mutaxassisligiga oid butun bir institut tashkil ochilgan. Aynan Aleksandr Sergeyevich Uklonskiy mehnati sharofati bilan institut xodimlari va o‘quvchilari tomonidan avvallari O‘rta Osiyoda qazilma boyliklar mavjud emas, degan g‘oyaga chek qo‘yilgan.
Uklonskiy rahnamoligida ko‘p yillar davomida O‘rta osiyoning temir ruda konlari, mintaqaviy polimetall mineralogiya konlari o‘rganilgan.
1943-yil O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi tashkil etilgan paytda A.S.Uklonskiy O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi akademigi etib saylangan. Shu yilning o‘zida (1943) u O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi unvoniga sazovor bo‘lgan.
Uklonskiy va uning talabalari bajargan ishlari natijasida 400 dan ortiq mineral batafsil o‘rganildi va minerallarning bir necha yangi turlari ochildi. Yangi kashf qilingan minerallardan biri Aleksandr Sergeyevich Uklonskiy sharafiga uklonskovit deb nomlangan. Uning rahbarligi ostida 2 ta doktorlik dissertatsiyasi va 22 ta nomzodlik dissertatsiyalarini himoya qilingan.
O‘zining pedagogik faoliyati va temir ruda konlarini kashf etgani uchun 1944 yilda Mehnat qizil bayroq ordeni bilan taqdirlangan. 1946 yil Markaziy Osiyo yer osti boyliklarini o‘rganishga qo‘shgan ulkan hissasi uchun Lenin ordeni bilan taqdirlangan va shu yili “1941 — 1945 yillar Ulug‘ Vatan urushiga qo‘shgan hissasi uchun” medali bilan taqdirlangan.
A.S.Uklonskiy hayotining so‘nggi yillarida Toshkentda universitet va politexnika instituti talabalariga ma’ruzalar o‘qib, faol ilmiy va pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanishni davom ettirdi. 1960 yil sobiq sovet delegatsiyasi bilan Syurixdagi Xalqaro Mineralogik kengashda ishtirok etdi.
1964 yili u rus Mineralogik jamiyati faxriy a’zosi etib saylandi.
A.S.Uklonskiy 1972 yil Toshkentda vafot etdi va shahardagi Botkin qabristoniga dafn etildi.
Ilmiy ishlari
• A.S.Uklonskiy. Petrografik Chimyon tomonidan. Tabiatshunoslar jamiyati, antropologiya va etnografiyasi geologik bo‘limi eslatmalar. 1915, p. suratli 1-21.
• A.S.Uklonskiy. Biz o‘z oltingugurtimizga ega bo‘lishimiz kerak. Ore Axborotnomasi, Volume 1, 2-sonli, 1916 s.56-60.
• A.S.Uklonskiy. “Mineralogiya”. Qo‘llanma. Moskva, Gostoptexizdat 1940.
• A.S.Uklonskiy. “Oltingugurt va neft paragenezisi”, Toshkent, 1940.
• A. Uklonskiy. “Paragenezisi paraelement”, “O‘zbekiston Fanlar akademiyasi ma’ruzalari”, 1952, № 3.
• A. Uklonskiy. , O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi “Aralash minerallar to‘g‘risida”, 1955, 8.
• A. Uklonskiy. “Uran paraelementlari”, “O‘zbekiston Fanlar akademiyasi ma’ruzalari”, 1957, 8.
• A. Uklonskiy. “Erni mineralogik shakllantirish haqida yangi farazlar”, Toshkent davlat universiteti, Raqam 234 Geologiya fanlari, jild materiallari. 20, 1964, p. 7 — 21.
• A. Uklonskiy V.M.Gluschenko va L.P.Kraynovoy bilan hamkorlikda. Kitob: “O‘zbekistonda suv izotop tarkibi” Toshkent, 1965 (83 sahifalar, 33 nomdagi Bibliografiya).
• A. Uklonskiy M.N.Tsapenko va V.M.Gluschenko bilan hamkorlikda. O‘zbekiston SSR hisobotlar, 1-son, pp “Shimoliy Farg‘ona ba’zi gips va gil suv izotop tarkibi”. 39-40.
• A. Uklonskiy. , “O‘zbek geologiya jurnali” 1967, № 4, s.32-36 “Mineralogiya va O‘zbekiston geokimyosi tarixi to‘g‘risida”.
• A. Uklonskiy. “Toshkent davlat universiteti mineralogiya Kafedra tarixi”. Memoriyes “Xotira qiyin yo‘l», Toshkent, “O‘qituvchi”, 1980, p. 96 — 106.