“Tutar ahli fano najot yoʻlin…”

Hazrat Navoiyning “Favoyid ul-kibar” devoniga kirgan

Oqara boshladi boshu toʻkila boshladi tish,

Safar yarogʻini qilgʻilki, tushti boshinga ish

matlaʼli gʻazali shoirning oʻz holati va kechinmalari tasviriga bagʻishlangan.

Fazal matlaʼsining birinchi misrasida shoirning oʻrta yasharlik davri tugab, keksalik payti kelganligining aniq va yorqin poetik tasviri berilgan. Ammo, ikkinchi misradagi badiiy tasvir tag zamirida nima borligi, qanday maqsad, siru sinoat yashiringanligini anglash ancha murakkab. “Safar” – yoʻlga chiqish, joʻnash, “yarogʻ” – hozirlamoq, tayyorlamoq, “ish” – tashvish, hodisa. Bu soʻzlarning botiniy maʼno qudratiga nazar solsak, “safar” bu oʻlim, oʻlim haq. Inson bu hodisaga, ayniqsa, hayotining keksalik davrida tayyor turmogʻi lozim, degan azaliy aqida aks etadi.

Yigitligim boribon, keldi boshima qariligʻ,

Fano yoʻlida bu yangligʻ emish borishu kelish.

Inson jismi biologik hodisa. U paydo boʻladi (tugʻiladi), ulgʻayadi, qariydi va oxirida yoʻqlik qaʼriga ketadi. Bu esa “fano yoʻli” zohiran yoʻq boʻlish, oʻlish degani boʻlib, bu oʻtkinchi dunyoning ishidir. Shoir ana shu hayot yoʻlini bosqichma-bosqich bosib oʻtganligini taʼkidlaydi:

Yuz ulki, qirqdin elikka qoʻydi yuz, qilsa

Ming ishidin biriga yaxshilik mahol ermish.

Navoiy nazdida, inson qirq yoshdan oʻtib, ellik yoshga qadam qoʻyguniga qadar koʻp mehnat qilmogʻi, imkon qadar yaxshilik urugʻlarini sochmogʻi va koʻp natijalarga erishmogʻi lozim. Bundan keyingi davrda esa, bu kabi, oʻzi maqsad qilgan ishlarning mingdan birigagina erisha olishi mumkin, deydi shoir.

Erur hayotning oʻq yangligʻ oʻtmakiga dalil

Kishiki, yo kebi qadgʻa asodin etti kerish.

Inson hayoti tiriklik, mangulik oldida goʻyo otilgan oʻq misoli bir damlik fursat ekanligini shoir oʻxshatish sanʼati orqali anglatmoqda. “Yo” – yoy, kamon soʻzining qisqargan shakli. “Kamon” – oʻq otish asbobi, qurol. Mumtoz adabiyotimizda koʻpincha maʼshuqa qoshining goʻzalligini taʼriflash maqsadida qoʻllaniladigan bu soʻzning anʼanaviy tashbehidan qochib, Navoiy kamonni oʻz qaddiga nisbat beradi. Kamonning ikki uchini bogʻlab, egilishga majbur qiladigan “yoy ipi” bu yerda shoir uchun madad beruvchi “aso” – hassa boʻlib xizmat qilmoqda. Oltmish yoshga kirsa-da xastalik va ogʻir mehnat shoirni erta qaritib qoʻyganligi, uni vaqtidan ancha oldin qaddini bukchaytirib hassa ushlashga majbur qilganligi haqida tarixda koʻp misollar bor. Demak, baytda Navoiy oʻz holatining poetik tasvirini nihoyatda aniq va yorqin boʻyoqlarda koʻrsatib bergan:

Adudur olti jihatdin manga chu etti falak,

Ne sud yoshim agar oltmish va gar yetmish.

Bayt mazmuniga sinchiklab qarab magʻzini chaqsak, shoir oʻz jismi, yoshidagi oʻzgarishlarni tasvirlash orqali chuqur falsafiy fikr yuritadi. U dunyoning hattoki, tiriklik bor deb tasavvur qiladiganimiz “etti falak”ning ham jism uchun bevafo ekanligini, inson qancha yashashidan (oltmishmi, yetmishmi) qatʼi nazar, befoydaligini, baribir yoʻqlik qaʼriga yuz tutishini teran mushohada qiladi. Baytda tazod-qarshilantirish sanʼati qoʻllangan:

Yigitlik oʻldi bahoru kuhulat oʻldi xazon,

Degay bu soʻzni – qariligʻni qishqa oʻxshatmish.

Baytdan baytga oʻtgan sari badiiy sanʼatlarning jilolanishi, ular orqali soʻzlarning maʼno tovlanishi kuchayib boradi. Bu yerda shoir “yigitlik” davrini bahor, “kuxulat” – oʻrta yasharlik davrini “xazon”, kuz, qarilik davrini qish fasliga oʻxshatadi:

Ne qish nishoti manga qoldi, ne xazon, ne bahor,

Nahorima chu xazon qoʻydi, yuz xazonima – qish.

Shoir qalbida xazinlik hukm suradi. Yashashdan xursandlik, mamnunlik qolmaganligini, yoshlik oʻrnini oʻrta yasharlik, uning oʻrnini qarilik egallaganligini tasvirlaydi. Tiriklikka xos boʻlgan bu qonuniyatning asl magʻzini Alisher Navoiy tashbeh sanʼati orqali bayt zamiriga ustalik bilan joylashtiradi:

Ne turfa ishki, birav chun toriqti umridin,

Desa uzun yasha, qargʻishdir anga bu alqish.

Navoiy yana falsafiy mushohadani davom ettiradi. U maʼlum bir yoshga borgan, hayotning tashvishu gʻurbatlaridan bezgan, zamonning jabru jafosidan qiynalgan, dunyoning azobu uqubatlaridan toliqqan insonga uzoq umr tilab, alqash uni qargʻash, unga yana shunchalik koʻrguliklarni ravo koʻrish bilan barobar ekanligini uqtiradi:

Navoiy yo, tutar ahli fano najot yoʻlin,

Erishmak istar esang ishda, ham alarni erish.

“Fano” – lugʻaviy maʼnosi oʻtkinchilik, yoʻq boʻlish. Bu koʻpincha ushbu dunyoga nisbat berilib talqin qilinadi. Masalaga shu nuqtai nazar bilan yondashilsa, inson tugʻiladi, ammo bu dunyo uning uchun abadiy emas. Inson umri oʻtkinchi, foniy. Biroq tasavvuf taʼlimotida foniylik faqatgina tugʻilish va yashab oʻtish bilan baholanmaydi. Fanoga yetishish uchun oʻzlikni tark etish, bu dunyodan voz kechish, yaʼni oʻlish kerak. Ammo, bu shunchaki oʻlim emas, unga yetishish uchun foniylikning mehnatu mashaqqatlarini boshidan kechirish kerak. Baytda Alisher Navoiy ana shu foniylikni nazarda tutadi.

Gulbahor RAHIMOVA,

SamDU dotsenti

zarnews.uz