Taniqli bolalar shoiri Tursunboy Adashboyev 1939 yilda qardosh Qirgʻizistonning Oʻsh viloyatiga qarashli Olabugʻa tumanidagi Safed Bulon qishlogʻida tugʻilgan. U Toshkent davlat dorilfununini hamda Jahon adabiyoti institutini bitirgan. Shoir “Olatogʻ-lolatogʻ” kitobida yozganidek, ikki elning farzandidir:
Oʻzbek, qirgʻiz qoni singgan,
Sizga aytsam toʻgʻriman.
Shu boisdan ikki xalqning
Erka shoir-oʻgʻliman.
Tursunboy Adashboyev oʻzbek va qirgʻiz tillarida ijod qiladi.
“Kamolning olmasi” deb nomlangan birinchi kitobi 1967 yilda talabalik chogʻidayoq nashr etilgan. Keyinchalik Toshkentdagi “Yosh gvardiya”, Bishkek shahridagi “Mektep” nashriyotlarida “Biz sayohatchilar” (1969), “Ala-Toluk bolomun” (1971), “Arslonbob sharsharasi” (1973), “Surnay” (1975), “Nur daryo” (1977), “Guldasta” (1979), “Olatogʻ-lolatogʻ” (1982), “Oqbura toʻlqinlari” (1985), “Sovgʻa” (1987) toʻplamlari bosilib chiqdi.
Kichkintoylarga qisqa va loʻnda sheʼrlar yozish, qissadan hissa chiqarish Tursunboy Adashboyev ijodining eng muhim fazilatlaridan biridir. Ijodkorning “Sumalak” sarlavhali sheʼri shu jihatdan eʼtiborli:
Boychechaklar nish urib,
To turguncha oʻrnidan.
Bahor qishni tarnovga,
Osib qoʻydi burnidan.
Yoki bolalarning cheksiz xayoloti bilan bogʻliq boʻlgan “Tugma” deb nomlangan mashqi ziyrak kuzatuvchanlikning mahsulidir:
Roʻzvon xola qoʻshniga
Chiqqanida elakka.
Kamzulining tugmasi,
Tushib qoldi yoʻlakka.
Chumolilar toʻplanib,
Majlis qurar shoshilib:
– Bir, ikki, uch koʻtardik,
Tegirmonning toshini…
Tursunboy Adashboyevning kulgiga boy, hazil-mutoyiba bilan yoʻgʻrilgan asarlari boshqa xalqlar tillariga ham oʻgirilgan. Masalan, “necHH Xobopohok”, “MenLHHH; a”, “no^apoK”, “Olti oyoqli xoʻtikcha”, “Olatogʻ ohanglari” singari bir talay kitoblari rus, latish, qozoq va oʻzbek bolalar sheʼriyati antologiyalaridan munosib oʻrin olgan. 1989–90 yillarda uning “Arslonbob afsonasi”, “Sichqonning orzusi”, “Uch boʻtaloq va sirli qovoq” toʻplamlari nashr etildi.
Ijodkor qator uchrashuvlarda, gazeta va mahallalardagi suhbatlarda berilgan savollarga qaytargan javoblarida sheʼr yozishning sir-sinoatlarini oʻziga xos yoʻnalishda ochib berganligini kuzatamiz:
– Nima uchun bolalarga sheʼr yozasiz?
– Ezib yomgʻir yogʻganidan keyin, yetilgan yerni, zavqshavq bilan haydagan qoʻshchining mehnatini sira kuzatganmisiz? Kichkintoylarga sheʼrlar mashq qilar ekanman, ana shu dehqonga oʻxshab ter toʻkishga harakat qilaman. Demak, har kim qoʻlidan kelgan yumushni uddalashi kerak. Qisqasi, bolalarga sheʼr yozishdan oʻzga ish qoʻlimdan kelmaydi.
– Sizda sheʼrning tugʻilishi qanday kechadi?
– Asosan, hayotni, bolalarning soʻngsiz olamiga aloqador ikir-chikir voqea va hodisalarni sinchiklab kuzatishdan tugʻiladi. Masalan, oddiy bir tugmani chumolini yoʻliga qoʻyib, xattiharakatini kuzatsangiz, taxminan quyidagicha mashq qogʻozda aks etishi mumkin:
Charchab, horib Yumushdan
Qaytar edi Qumursqa.
Tugmani Olib qoʻlga,
Tashladim Uni yoʻlga.
U yon-bu yon Boʻyladi.
Togʻ ekan deb Oʻyladi…
– Sheʼrlaringizda manzara yaratish mahoratini kimdan oʻrgangansiz?
– Har bir misra ustida ishlash va manzara yaratish sanʼatini ustoz Qudrat Hikmatdan oʻrganganman. Qudrat akaning lampochka haqidagi misralariga eʼtibor bering:
Toʻlqinjonning nok nusxa
Lampochkasi bor edi.
Patronga solish bilan
Uyning ichi yoridi.
Qattiqqoʻl ustoz nazaridan oʻtgan, endilikda muallifning eng yaxshi mashqlari qatoridan oʻrin olgan “Nasibaning olmasi” sarlavhali sheʼri shu jihatdan ibratlidir:
Nasibaning olmasi
Tushib ketdi ariqqa.
Tutqich bermay oʻynaydi
Xuddi oʻxshab baliqqa.
Sodiqjon koʻrib qolib,
Olmani ushlab berdi,
Rahmat aytib Nasiba
Yarmini tishlab berdi…
Iqtidorli shoirning oʻqimishli sheʼrlari jamlangan “Uch boʻtaloq va sirli qovoq” toʻplamidagi asarlarni oʻqir ekanmiz, ijodkor quvnoq, yengil kulgi bilan sugʻorilgan misralar orqali kichkintoylar dunyosini mahorat bilan ochib berishdek oʻz uslubiga sodiq ekanligini koʻramiz. Chunonchi, “Ahil doʻstlar” sheʼrida Suhrob bilan Jahongir ismli ikki doʻst bitta bogʻchaga qatnab, hatto muzqaymoqni ham teng boʻlib yeydigan ikki oshna-ogʻayniga toʻp sovgʻa qilingach, koʻngilxiralik boʻlmasligi uchun ular koptokni ham ikki boʻlakka yorib oʻynaydilar:
Sovgʻaga kelgan toʻpni
Yotsiramay olishib,
Teng sherikka boʻlishdi,
Shart ikkiga yorishib…
Kitob va daftarning qadr-qimmatiga yetmaydigan, xususan, daftarni isrof qiladigan bolakaylar koʻp uchrab turadi. Shoir “Oʻn ikki varaq daftar” sheʼri orqali ana shunday oʻquvchilardan ibrat olmaslikka chaqiradi va qissadan hissa chiqaradi:
Oʻn ikki varaq daftar
Xolis xizmat etmadi.
“Lo-la, osh, el” soʻzini
Yozish uchun yetmadi…
Shoirning bolaligini xotirlash asnosida yaratilgan oʻnlab mashqlari ham hayotiy voqealarning hosilasi ekanligi bilan ajralib turadi. Ikkinchi jahon urushi hamda urushdan keyingi davrda kichik ovulda roʻy bergan hodisalar silsilasi Tursunboy Adashboyev sheʼrlarining oʻzagini tashkil etadi. “Tush boʻlib qolsin mayli…” sheʼridagi quyidagi misralar kishini olis bolalikka yetaklaydi:
Dumbul boʻlgan bugʻdoyning
Qaychilayman poyasin.
– Bu bir qozon qoʻgʻirmoch
Shodligim nihoyasiz.
Bu – urushdan keyingi,
Pishiqchilik oʻlkamda.
Sezmay qopman tarsa-turs
Qamchi tushdi yelkamga.
Jon xavfida uygʻondim
Ha, qorovul tufayli.
Xayriyat tushim ekan,
Tush boʻlib qolsin mayli…
Kichkintoylar uchun atalgan sheʼrlar toʻq magʻiz qofiyalar asosiga qurilgan taqdirdagina oʻqish uchun oʻngʻay, yodlash uchun oson koʻchadi. Zotan, Zafar Diyor, Qudrat Hikmat sheʼriyatining umrboqiyligi ana shundadir. Tursunboy Adashboyev ham ustozlari izidan borib kutilmagan qofiyalar topadi. Bu muallif qalamga olgan mavzuni oʻquvchiga tezroq yetib borishiga xizmat qiladi. Shoirning ijodiy fazilatlaridan yana biri sheʼrlarining qisqa, loʻndaligida.
Tursunboy Adashboyev jahon hamda qardosh xalqlar bolalar sheʼriyati vakillarining asarlarini oʻzbek tiliga tarjima qilish borasida ham faol ish olib borayotir. Uolter De Lamer, Yan Bjexva, Korney Chukovskiy, Samuil Marshak, Musa Jongʻoziyev, Qodir Mirzaliyev, Ogʻageldi Allanazarov, Qanibek Junushev, Saydali Maʼmur, Leons Briyedis, Yesken Yelubayev sheʼrlarini yosh kitobxonlar Tursunboy Adashboyev tarjimasida sevib oʻqishadi. Shoir kichkintoylarning ulkan adabiyotiga boʻlgan yuksak eʼtiqodini quyidagi misralarda roʻy-rost bayon etadi:
Bolajonlar, koʻnglim nayin
Sizlar uchun sozlaganman.
Qudrat Hikmat aytgandayin
Har maqomda yozmaganman…
Tursunboy Adashboyev va u kishining tengdoshlari bolalikning shirin daqiqalaridan benasib qolishgan. Ularning bolaliklari ikkinchi jahon urushi yillariga toʻgʻri keldi. Daladagi ogʻir mehnat, maktabdagi ogʻir sharoitlarda oʻqib, bilim olish ularning bolalik xotiralaridir:
Yorilgan tovonimga
Onam piyozdogʻ surib…
…Bezgak xuruj qilganda
Koʻkka chiqib nolishim,
Tol bargiga koʻmishsa,
Beda boʻlgan bolishim…
…Tilardingiz onajon Ulkan bardosh va toʻzim.
(“Onajonim”)
Bugun ayrim bolalarning non tanlab xarxasha qilishlari, sal suvi qochgan nonni esa tashlab yuborilishi, isrof qilinishiga koʻp guvoh boʻlamiz. Bu holat haqida achinib gapiramiz. Tursunboy Adashboyev esa bu noxush holatni sheʼrga koʻchirib, oʻquvchi xayolini yana urushning ogʻir kunlariga tortadi:
Suli asli otning yemi,
Ishlatilmas boʻlakka…
Ha, shunday. Ammo qahatchilik yillari hatto sulidan ham non yopib yeyilgan. Qaynoq suvga qoqi solib, “olmachoy”, “sabzichoy”lar damlab ichilgan. Bir burda non esa arzanda…
Nabiramning non tanlashi,
Malol kelgach, soʻnggi dam,
Bolalikdan ushbu lavha
Oʻtdi koʻzim oʻngidan…
(“Nabiramga”)
Tursunboy Adashboyev tugʻilib, voyaga yetgan joy Safed Bulon deb ataladi. Bu qishloq Namangan va Oʻsh viloyatlarining bir-biriga tutash qismida joylashgan. Ijodkorga uning goʻzal tabiati, shirinsoʻz, mehr-oqibatli odamlari ilhom beradi, deyilsa yanglish boʻlmaydi. Shoir sheʼrlari va dostonlarida tabiat manzaralari tasvirini koʻp uchratamiz. Zero, bolalar adabiyotining muhim vazifalaridan biri farzandlarni tabiat goʻzalliklarini his qilish va sevishga, qadrlashga oʻrgatishdir.
– Hoy chechak,
Boychechak,
Yashnab ketdi qir tagi,
Quyoshmisan qirdagi?
– Biz oftobning parchasi
Ochib yerning darchasin
Shu tuproqqa boylandik,
Boychechakka aylandik.
– Bahordan elchi – chechak,
Rahmat senga, Boychechak.
(“Boychechak”)
Bolalar adabiyotiga nazar tashlasak, bahor manzarasini tasvirlovchi satrlarni koʻp uchratamiz. Nima uchun shunday ekan? Ehtimol, umrning bolalik fasli ayni bahorga oʻxshaganidandir? Bu faslda “yomgʻirning yerni iydirishi, yashil chakmon kiydirishi” bola uchun ulugʻ moʻjiza boʻlib tuyuladi.
Bahor koʻylak kiydirdi Koʻk egniga bulutdan…
Tabiat moʻjizalarini hayrat bilan kuzata olish ham inson zotiga berilgan ulugʻ neʼmat. Tabiatni seva olgan odam bolasi esa baxtlidir. Tabiat goʻzalligidan zavq ololgan kishi koʻnglida zulmga oʻrin yoʻq. Tabiatni seva olish – shu tabiatning bir zarrasi boʻlmish odamni sevish demak. Bu zarur fazilat bolaning musaffo qalbida xuddi bahordagi chechak kabi yuz ochadi. Biz – ota-onalar tirikchilik tashvishi bilan boʻlib, bu tarbiyaga uncha ahamiyat bermaymiz. “Nega yomgʻir yogʻadi?”, “Nega daraxt gullaydi?”, “Nega momaqaldiroq gulduraydi?” kabi savollardan yengil-yelpi, baʼzan notoʻgʻri, nooʻrin javoblar bilan qutulmoqchi boʻlamiz. Ana shunda farzandimizga sodiq maslahatgoʻy doʻst – kitob yordamga keladi.
Chaqmoq koʻkda yongʻoq chaqdi,
Qizgʻaldoqlar selda oqdi,
Quyosh yana kulib boqdi,
Bahor kelgach…
Tursunboy Adashboyevning ijodi bilan tanishgan kishi bir narsaga amin boʻladi: bu asarlar bolalar ham, kattalar ham baravar oʻqiydigan ibrat kitobidir.
Tursunboy Adashboyevning eng sara sheʼrlari jamlangan “Orzularim – qoʻsh qanotim” deb nomlangan kitobini sinchiklab oʻqib chiqib, quyidagi xulosaga kelish mumkin: qalamga olingan mavzular bolalarning oʻziday begʻubor, hajman qisqa va loʻnda. Kutilmagan qofiyalar esa sheʼrning ravonligini oshirib, kichkintoylarning osongina yod olishini taʼminlaydi.
Biz yuqorida taʼkidlab oʻtganimizdek, shogirdparvarlik Tursunboy akaga ulugʻ ustozlar Mirtemir bilan Qudrat Hikmatdan yuqqan. Soʻnggi oʻn besh yil ichida oʻzbek bolalar adabiyotiga kirib kelgan Hamza Imonberdiyev, Abdurahmon Akbar, Zafar Isomiddin, Sodiqjon Inoyatov, Erpoʻlat Baxt, Miryusufzoda va Qoʻzi Ismoil kabi iqtidorli ijodkorlarga beminnat yordam koʻrsatib kelyapti. Xorazmlik shoir Sodiqjon Inoyatovning T. Adashboyevga bagʻishlab yozgan sheʼridagi quyidagi misralar fikrimizning yaqqol isbotidir:
Sheʼr choʻgʻini sheʼr bilan
Dilga solib qoʻydingiz.
Qoʻlimizdan yetaklab,
Yoʻlga solib qoʻydingiz…
Agar kishi qadriyat nima, u qanday avaylab-asralishi kerak, maʼnaviyat nima, u qanday boyitilishi lozim, degan savollarga bolaligidan javob topolmasa, yoshi oʻtgandan keyin bu fazilatlarga erishmogʻi juda mushkul. Dunyo bolalari adabiyotini kuzatsak, shu mavzuga eʼtibor kuchli ekanini koʻramiz. Jumladan, Tursunboy Adashboyevning ijodi ham bundan mustasno emasligini alohida taʼkidlash mumkin. Hajman bir-biridan shinam “Qismat”, “Oriyatli xoʻroz”, “Burgutning oʻlimi”, “Oltin yolli tulpor” va “Yassaviy zurriyotlari” kabi qator asarlariga yuksak maʼno va mazmun yuklanganligini koʻramiz. Shoirning “Sharq yulduzi” jurnalida bosilgan turkum sheʼrlari esa kichkintoylarning fikriy olami – xayolot dunyosi bilan bogʻliq loflardan iborat. Bu mavzu – oʻzbek bolalar adabiyotida ochilmagan qoʻriq.
Tursunboy aka vaqtli matbuotda, nashriyotda va har ikki respublikaning Yozuvchilar uyushmalarida xizmat qiladi. Shuningdek, jahon bolalar adabiyotining eng yetuk vakillari asarlarini maromiga yetkazib tarjima qilgan. Tursunboy akaning tarjimasida qirgʻiz xalq eposi – “Manas”ning nasriy variantidan tortib S. Eraliyev, S. Jusuyev, T. Qosimbekov, J. Mavlonov, B. Sarnoʻgʻayev, N. Alimbekov kabi ijodkorlarning oʻttizga yaqin asarlari oʻzbek tilida bosilib chiqqan.
Ikki elning ardoqli shoiri Tursunboy Adashboyevning xizmatlari munosib baholangan. Tursunboy aka “Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan oʻqituvchi” degan nom va “Doʻstlik” ordeni bilan taqdirlangan. Shuningdek, “Qirgʻizistonda xizmat koʻrsatgan sanʼat arbobi” hamda “Manas” ordenining sovrindoridir.
Mamasoli JUMABOYEV
Boʻlim taniqli adib Tohir Malik bilan hamkorlikda yozilgan.
“Bolalar adabiyoti” (Oʻqituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, Toshkent, 2013) darsligidan
https://saviya.uz/ijod/adabiyotshunoslik/tursunboy-adashboev/