Toshkent allomalari va tarixiy shaxslari. Qaffol Shoshiy

Post Views:
1 470

“O‘rta asrlarda Toshkentdan yetishib chiqqan yirik allomalardan biri mashhur qonunshunos, faylasuf, tilshunos va zabardast adib Qaffol Shoshiy edi. U hijriy 291, milodiy hisobi bilan 903 yili Toshkent shahrida dunyoga keldi”.

Bundan bir necha yil burun, Xalqaro “Oltin Meros” xayriya jamg‘armasining Toshkent shahar va viloyat bo‘limlari rayosatining qo‘shimcha majlislaridan birida, Toshkent va uning atrofida yashab o‘tgan allomalar, tarixiy shaxslar, muqaddas qadamjolar, toponimik ma’lumotlar, arxitektura va arxeologik yodgorliklarimiz haqidagi turkumiy kitoblarni chop ettirib borish masalasida kelishib olindi.

Sharqshunos olim Qomiddin Munirovning roziligi va qisman tuzatishlari bilan “Toshkent tarixida ba’zi siymolar” nomli kitobchasi turkumiy kitoblarimizning dastlabki “Toshkent allomalari” qismiga asos qilib olinadigan bo‘ldi. Rayosatimiz a’zosi Marxum Turg‘un Fayziyev ham qator maqolalari bilan qatnashib turishga rozilik berdi. Ma’lumotlarni to‘plab kitobni chop ettirib borishni jamg‘armaning Toshkent shahar bo‘limi o‘z zimmasiga oldi. Bu borada qator ishlar amalga oshirildi: Abulqosim madrasasi, Bebaho ma’naviy meros, Toshkent bo‘ylab toponimik sayohat, Yunusobod dahasi, Go‘zallik maskani (O‘zbek, rus va ingliz tillarida), Toshkentnoma (o‘zbek tilida), Toshkentnoma (Ingliz tilida) shular jumlasidandir.

Mana nihoyat kengashimizning “Tabarruk zamin allomalari va tarixiy shaxslari”ga bag‘ishlangan qismini yoritish vaqti keldi. Garchi roziliklarini ololmagan bo‘lsak ham, olimlarimizdan Ergash Xojiyevning mustaqil Toshkent davlati tuzishga harakat qilgan, qator masjid va madrasalar qurdirgan Toshkentning so‘nggi hokimlaridan biri Yunus Xo‘jaxon, jurnalist Ma’ruf Otaxonovning “Abu Bakr Shayx Shibliy” haqidagi muhim ma’lumotlarini kitobning ikkinchi qismiga kiritishga jazm qildik.

QAFFOL SHOSHIY

O‘rta asrlarda Toshkentdan yetishib chiqqan yirik allomalardan biri mashhur qonunshunos, faylasuf, tilshunos va zabardast adib Qaffol Shoshiy edi. U hijriy 291, milodiy hisobi bilan 903 yili Toshkent shahrida dunyoga keldi.

Qaffol Shoshiyning manbalarda uchragan to‘la nomi Abu Bakr Muhammad ibn Ali ibn Ismoil Qaffol ash-Shoshiydir. Hatto bu kishining hurmatini bajo keltirish maqsadida ismi yoniga «al-kabir» (katta, ulug‘ va muhtaram ma’nosini bildiradigan) so‘zini ham qo‘shib aytishgan.

Qaffol Shoshiy hunarmandlar oilasida dunyoga kelgan bo‘lsa kerak, chunki uning ismi bunga dalolat qiladi. «Qaffol» – qulfsoz degani (arabcha «qufl» – bizning tilimizga o‘tib buzilgan va «qulf» shaklida talaffuz qilinadi). Manbalarda saqlanib qolgan ba’zi rivoyatlarga qaraganda, Shoshiy qulf yasashga juda usta bo‘lib, hatto pashshaning oyog‘iga kishan-qulf yasay olgan, vazni chorak kumush tanga og‘irligidek jajji qulf yasagan ekan. Bu gaplardan Shoshiy o‘z ishiga puxta bo‘lgan degan ma’no o‘qish mumkin.

Shoshiy dastlabki ta’limni o‘z yurtida oldi, keyin O‘rta Osiyo shaharlariga sayohat qildi. Samarqandda yashadi va ta’lim oldi. Dastlab u fiqhshunoslikni o‘rgandi. Bu fan Sharqda juda keng tarqalgan va ijtimoiy hayotda muhim ahamiyatga ega edi, chunki har bir mamlakatda bu fan sohibiga zaruriyat katta. Bular va uni puxta egallagan kishi o‘ta qadrlanardi.

Qaffol Shoshiy mana shunday ilm sohibi edi. Meros taqsim qilish, savdo-sotiq, oldi-berdi, yo bo‘lmasa qo‘ydi-chiqdi kabi son-sanoqsiz janjalli masalalarning adolatli, to‘g‘ri hal qilinishi fiqhshunoslikka bog‘liq edi. Buni hal qilish uchun g‘oyat farosatli, yuksak did va nafosatli, ilm-ma’rifatdan atroflicha xabardor, zamonasining barcha masalarini o‘z fikr doirasida singdira oladigan shaxslar bo‘lishi kerak edi. Qaffol Shoshiy mana shunday fazilatlarga ega bo‘lish bilan birga, u falsafa, mantiq kabi fanlarini ham puxta egalladi, ularda munozara qiladigan darajaga erishdi.

Keyin u ilm chashmasidan ko‘prok bahramand bo‘lish maqsadida YAqin O‘rta Sharq mamlakatlariga sayohat qildi. Hijoz, Bag‘dod, Damashq kabi shaharlarda bo‘ldi va u yerda zamonasining ko‘zga ko‘ringan olimlardan tahsil oldi. Shoshiyning ustozlariga qarab, ham uning qanday fanlar o‘rganganligi haqida ma’lum xulosaga kelish mumkin. Tarixiy manbalarining shohidlik berishicha, Shoshiyning fiqhshunoslik va tarix sohasidagi ustozi mashhur olim va tarixchi at-Tabariy (839-923) edi. Ma’lumki, Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy Sharq, mamlakatlarining eng yirik tarixchisi bo‘lib, ko‘p jildli asarlar yozgan. Asli u kishi Tabaristondan bo‘lib, ilm-hikmat talabida Ray, Bag‘dod, Basra, Kufa, Hijoz, Damashq, Kohira kabi shaharlarni kezib, ularda ta’lim olgan. U Sharq tarixchilari orasida mashhur bo‘lgan «Elchilar va podshohlar tarixi» kitobining muallifi edi. Bu asar bizga to‘la holida yetib kelmagan, qisqargan nusxasigina mavjud. Lekin undan keyin yashagan Ibn Miskaveyx, (1030 yilda vafot etgan), Ibn al-Asr (1234 yilda vafot etgan) kabi tarixchilar o‘zining umumiy tarixiga oid ko‘p jildli asarlarini yozishda undan to‘la foydalanganlar. Uning «Tarix ar-rijol» (“Yirik kishilar tarixi»). “Jom’ al-bayon» tarjimasi kabi asarlari ham bo‘lgan.

Qaffol Shoshiyning ikkinchi ustozi Abu-l-Hasan ibn Abu Musa al-Ash’ariy (873-941) edi. Bu kishi Sharqda kalomchilar oqimining asoschisi bo‘lib, bu to‘g‘rida anchagina asarlar yozgan va Sharqda ash’ariya (har ikkisi ham islom falsafasi – Red.) oqimining asoschisi sifatida mashhur. Arab olimi Tojiddin as-Sabkiyning yozishicha, ilm talabida bo‘lgan «Qaffol Shoshiy al-Ash’ariydan kalom ilmini o‘rganar ekan, o‘z navbatida, al-Ash’ariy undan fiqhshunoslikni o‘rgandi».

Qaffol Shoshiyning uchinchi ustozi Abu-l-Abbos Ahmad ibn Umar ibn So‘rayj (861-928) edi. Bu kishi ham zamonasining yirik olimi bo‘lib, to‘rt yuzdan ortiq asarlar ta’lif qilgan mashhur alloma edi.

Umuman Qaffol Shoshiy ko‘p o‘lkalarga sayohat qilib, qaysi mamlakatlarda zo‘r olim bo‘lsa, ulardan bilganlarini o‘rganishga intilar edi. Arab olimi Ibn Xallikon (1211-1182) o‘zining «Vafayod-al-a’yon» («Ulug‘ kishilar vafoti») asarida Qaffol Shoshiy haqida shularni yozadi: “Qaffol Shoshiy hadis ilmini bilgan, tilshunos, shoir edi. O‘sha vaqtda Movarounnahrda u kishiga teng keladigan olim yo‘q edi. Bu kishi Xuroson, Iroq, Hijoz, Shom va boshqa o‘lkalarga sayohat qilib, hamma yerda ham nom taratdi… u kishining ko‘p asarlari bo‘lgan.”

Qaffol Shoshiy «Adab al-qozi» («Qozi fe’l-atvori») degan asar yozgan. Shu bilan birga u «Odob al-bahs» degan asar muallifi hamdir. Bu haqida arab olimi Ibn Xallikon shularni yozadi:
“Qonunshunoslardan dastlab chiqib «Husni Jadal» («Dialektika husni») degan asar yozgan kishi ham shu Qaffol Shoshiy edi.”

Bag‘dodga kelgach, Muhammad al-Xorazmiy asos solgan «Hikmat donish» (Baytul hikma)da ilmga mashg‘ul bo‘ladi. Oradan bir oz vaqt o‘tgach, o‘zidagi favqulodda iste’dod va chuqur bilimi bilan allomalar orasida shuhrat qozonadi. Ayniqsa, fiqhshunoslik ilmiga qattiq kirishadi. Zero, fiqh ilmi musulmon olamida keng tarqalgan va ijtimoiy hayotda muhim ahamiyat kasb etgan fanlardan biri edi. U fiqh ilmini egallash bilan birga falsafa, mantiq, adabiyot kabi fanlarni ham puxta o‘zlashtirgan edi. U arab, lotin va hind tillarini o‘z ona tilidek bilardi. Binobarin, mazkur tillarga oid mukammal lug‘atlar yozgan.

Fiqh ilmida (shariat krnunshunosligi) Qaffol ash-Shoshiy o‘z zamonasida – Bag‘dodda yagona alloma bo‘lgan. U ko‘p muddatlar «Baytul hikma»ga rahbarlik qilgan. Qaffol ash-Shoshiyning dovrug‘i xalifa muntasir qulog‘iga yetib, uni saroyga taklif etib, vaziri a’zamlik lavozimiga tayinlaydi. Qaffol ash-Shoshiy bir necha yillar vazirlik mansabida adolatni mezon qilib siyosat yuritdi.
Qaffol Shoshiyning davrimizgacha saqlanib qolgan she’riy ijodlaridan biri Tojiddin as-Sabkiy asariga kirib qolgan manzumasidir.

Vizantiya imperatori Bag‘dod xalifasiga she’r bilan xat yozadi. Xat Vizantiya hukmdoridan hoshimiylar xonadonidan bo‘lgan va hukmronlik o‘rnida o‘tirgan xalifaga deb yozilgan.
«Biz sherdek otilib o‘z yerlarimizni fath etdik, Damashq bo‘lsa ota-bobomiz maskani edi, biz bu diyor mol-mulkiga ega bo‘lamiz. Misrni ham qilichimiz bilan egallaymiz. Hijoz, Bag‘dod, Sheroz, Ray, Xuroson, Kuddus, Sharqu G‘arb hammasini fath etamiz”, deb xalifa va uning sarkardalariga dag‘dag‘a soladi, ularni qo‘rqitmoqchi bo‘ladi. Mana shu paytda Qaffol Shoshiy Bag‘dodda bo‘ladi. Xalifalikda, saroy a’yonlari o‘rtasida yaxshi qonunshunos, zabardast olim, iqtidorli arabiynavis shoir sifatida tanilgan bo‘ladi. Vizantiya hukmdorining lashkarboshisi Tag‘fur (arab manbalarida – Taqfur) xatiga javob yozishni xalifalik nomidan Qaffol Shoshiyga topshiradi.

Shoshiy maktubni ko‘rib, o‘sha maktub vaznida va o‘sha tarzdagi qofiyada davom etdirib Tag‘furga arab tilida javob yozadi. Bu javobning yetmish to‘rt bayti (148 yo‘l) as-Sabkiyning yuqorida zikr qilingan asari ichida saqlanib qolgan. As-Sabkiyning yozishicha, Shoshiyning bu javob she’rini o‘qigan Vizantiya a’yonlari taajjubda qolishibdi, keyin ular bir-birlaridan so‘rashibdi:
«Buni yozgan kishi kim o‘zi, qaysi yurtdan ekan, xalifalikda biz bunday zot borligini bilmas edik-ku?». Voqyeaning nima bilan tugaganligining ahamiyati yo‘q, lekin bu misoldan Qaffol Shoshiy zabardast arbob, hozirjavob shoir ekanligiga qanoat hosil qilamiz.

Qaffol Shoshiy shunday ulug‘vor va dovyurak, ajoyib shaxs edi. Uning adiblik, shoirlik, tilshunoslik faoliyati bilan deyarli hech kim shug‘ullanmadi, uning dialektikaga oid asari ham o‘rganilgan emas. Uning fiqhshunoslikka doir Shofi’iya mazhabiga tegishli asari va bu sohadagi fikr-mulohazalarigina davr taqozosiga ko‘ra islom tarqalgan Sharq mamlakatlarida keng ko‘lamda yoyildi. Mana shu sohadagi fikr-mulohazalari tufayli alloma Qaffol Shoshiy ming yil mobaynida odamlar hurmatiga sazovor bo‘lib keldi. Uning shoirlik, tilshunoslik va mantiqshunoslik sohalari ham yirik olim ekanini tasdiqlaydi.
Manbalarning ko‘rsatishicha, Bag‘dodlik Xo‘ja Muhammad Nomiy degan olim Qaffol Shoshiyning qo‘lida o‘qigan va hatto u bilan juda qalin bo‘lib ketgan edi. Bu kishi o‘z oilasi bilan birga Shoshiyga ergashib, Toshkentga keladi va umrining oxirigacha bu shaharda qolib ketadi. Qaffol Shoshiy 976 yili Toshkentda vafot etgan.

Hamshaharlari uni ilmu donish, adolatli va fuqaroparvarligi tufayli e’zozlab, unga maqbara bunyod etadilar. Ul zotning qabrlari atrofida Toshkent tarixiga dahldor bo‘lgan mashhur va mo‘’tabar zotlar abadiy uyqudalar.

Hozir Toshkentliklar iborasida “Xastimom” deb ataladigan joy shu mo‘’tabar zotga nisbat berib aytiladigan «Hazrati Imom» so‘zining qisqargan shaklidur.
1541-42 yillarda nurab qolgan dastlabki maqbara o‘rniga hozirgi maqbara Toshkent hokimi Baroqxon taxallusli Navro‘z Ahmadxon topshirig‘i bilan saroy me’mori G‘ulom Xusayn loyihasi asosida qayta qurilgan.

Toshkent allomalari va tarixiy shaxslari (ikkinchi kitob)

Abdulaziz Muhammadkarimov
“Toshkentnoma”. 2009 yil