“Tor koʻngulluk beklar…”

Tor koʻngulluk beklar, man-man demang, kenglik qiling,

Toʻqson ikki bovli[1] oʻzbak yurtidur, tenglik qiling.

Birni Qipchoq-u Xitoy-u, birni Yuz, Nayman demang,

Qirq-u Yuz, Ming son boʻlub, bir xon oyinlik qiling.

Bir yaqodin bosh chiqorib, barcha bir toʻngʻa kirib,

Bir oʻngurluk, bir tirizlik, bir yaqo, yenglik[2] qiling.

Kim qoʻyubdur, uhdayi oʻz mulkungizdin chiqmayin,

Ikki, uch, toʻrt daʼvosin etmakni koʻtahlik[3] qiling.

Mardlar maydon chekib, rangin[4] koʻtarib zaxmlar,

Sizga yoʻq ul javhar-u yuzga upo-englik qiling.

Turdi yashagan davrda, yaʼni XVII asrning ikkinchi yar­mida ijtimoiy hayotidagi muammolar avj nuqtasiga chiqqan, mamlakatda ichki nizolar kuchayib, amaldorlar orasida ham kin-u nifoq nihoyatda kuchayib ketgan edi. Turdi barcha amaldorlarning kibr-u havolarni yigʻishtirib, oʻzaro ahil va hamjihat boʻlib yashashga undaydi:

Tor koʻngulluk beklar, man-man demang, kenglik qiling,

Toʻqson ikki bovli oʻzbak yurtidur, tenglik qiling.

Shu baytning oʻzidayoq beklarning “tor koʻngulluk”, “man-man”, oʻzaro murosasiz ekanligi koʻrsatib oʻtilgan. Shuning uchun ularni biroz kengroq boʻlishga, ahil va hamjihat boʻlib yashashga undash ohanglari ustuvor darajaga koʻtarilgan.

Turdi oʻzbek urugʻlarini yaxshi biladi, ularning har biri alohida-alohida (92 ta) nom bilan yuritilsa-da, aslida, ularni “Oʻzbek” degan nom birlashtirib turishi kerak edi.

Keyingi baytda alohida-alohida urugʻ nomlarining oʻzaro ziddiyat va ayirmalarga asos boʻlmasligigi eʼtibor tortiladi:

Birni Qipchoq-u Xitoy-u, birni Yuz, Nayman demang,

Qirq-u Yuz, Ming son boʻlub, bir xon oyinlik qiling.

Bu yerda sanalgan nomlarning barchasi oʻzbek urugʻlarining qadimgi anʼanalarini koʻrsatadi, xolos. Shoir taʼdid sanʼati vositasida urugʻ nomlarining bir butun tizimini bir baytga sigʻdira oladi.

Turdi xalqona ibora va ifodalarning ustasi. Shuning uchun uning sheʼrlarida sodda, aniq ifodalar, taʼsirchan jumlalar juda faol isteʼmolda:

Bir yaqodin bosh chiqorib, barcha bir toʻngʻa kirib,

Bir oʻngurluk, bir tirizlik, bir yaqo, yenglik qiling.

Koʻrinib turibdiki, mazkur baytda ahillik, hamjihatlikka chorlov xalqona iboralar tufayli juda jarangdor va taʼsirli chiqqan.

“Adabiyot” (Boqijon Toʻxliyev, Bahodir Karimov, Komila Usmonova. Oʻrta taʼlim muassasalarining 10-sinfi va oʻrta maxsus, kasb-hunar taʼlimi muassasalarining oʻquvchilari uchun darslik-majmua. “Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti, Toshkent–2017) darsligidan.

[1] B o v – boylam, dasta.

[2] Oʻ n g u r, t i r i z, y a q o, y e n g – toʻnning qismlari.

[3] K oʻ t a h – kalta, qisqa.

[4] R a n g i n – alvon, qizil.