Тери лейшманиозининг бир неча турлари мавжуд. Масалан шаҳар тури (синонимлари: “биринчи тип”, “кеч яраланадиган”, “ашхабадка”, “кокандка”, “йил яраси”) ва қишлоқ тури (синонимлари: “иккинчи тип”, “ўткир некрозланадиган”, “пендин яраси”, “мурғоб яраси”), учинчи тур (туберкулоид лейшманиоз) кечишига кўра бир-биридан фарқланади.
Кўпинча искаптопар чивин (москит)нинг қон сўриб, терини жароҳатлаган жойида кейинчалик (инкубацион даври ўтиб) касалликка хос тошмалар, яъни лейшманиомалар пайдо бўлади. Одатда, чивин сакраб-сакраб терининг бир неча жойидан қон сўрар экан, ҳар чаққан жойида кейинчалик лейшманиома юзага келади ва бемор терисида биттадан бир неча юзтагача лейшманиомалар пайдо бўлиши мумкин. Лейшманиомалар сонига қараб эпидемиологик ҳолатга баҳо берилади.
Лейшманиознинг қишлоқ тури 2–3 ҳафталик инкубацион даврдан кейин, терида биринчи кунданоқ, ўткир яллиғланиш белгилари билан кечадиган фурункулсимон тугун ёки дўмбоқчалар ҳосил бўлиши билан бошланади. 1-2 ҳафта ўтгач, лейшманиома марказида некроз нотекис, чуқур чегарали яра вужудга келади. Яранинг шакли нотўғри овалсимон, туби сарғиш-кулранг некротик парда билан қопланган бўлади.
Айрим ҳолатларда, қўшимча жароҳат оқибатида бемор оғриқдан шикоят қилиши мумкин. Касаллик ўчоғидан бир неча сантиметр узоқликда, майда иккиламчи лейшманиомалар (яъни тугунчалар) пайдо бўлиб, яраланади ва кейинчалик бир-бирига қўшилиб кетиши мумкин. Лейшманиознинг икки турида ҳам лимфа томирларининг оғриқсиз яллиғланиши характерлидир ва бу томирларнинг устки қисми нотекислиги билан тасбеҳни эслатиб туради.
Лейшманиознинг қишлоқ турида яралар тезда (2–3 ой) 4–6 см ва ундан каттароқ бўлиб, атрофида кўтарилиб турган инфильтрат (ҳалқа) билан ажралиб туради. Кейинчалик яра некрозлардан тозаланиб, устида балиқнинг қизил икрасини эслатадиган грануляциялар ривожланади. Бу яралар тезда яхши бўлиб кетишининг белгисидир.
Яра ўрнида пайдо бўлган чандиқ кўп йиллардан кейин ҳам беморнинг лейшманиоз билан касалланганини кўрсатиб туради. Бу атрофик чандиқ штамп қўйилгандек аниқ чегарали, усти текис ва ялтироқ, чегара қирраси нотекис бўлиб, атрофида вақтинчалик гиперпигментация кузатилади. Ўткир некрозланадиган қишлоқ туридаги лейшманиозда илк тошмалар вужудга келгандан то яралар битгунгача 2–3 ойдан 5–6 ой вақт ўтиши мумкин. Шаҳар тури лейшманиозида тузалиш даври ўртача 1 йилга тенг бўлади ва бу нарса касалликка “йил яраси” деб ном берилишига асос бўлган.
Лейшманиознинг шаҳар тури билан касалланган бемор қишлоқ тури билан яна касалланиши мумкин. Қишлоқ тури билан касалланган беморда лейшманиоз бошқа такрорланмайди. Касалланиш чивинлар кўп учадиган фаслларда, яъни май – ноябр ойларида кўпроқ учрайди. Касаллик профилактикаси инфекция манбаи бўлмиш кемирувчиларни йўқ қилиш ва одамларни чивинлар ҳужумидан ҳимоя қилишдан иборат.
Лейшманиозга қарши профилактик чора-тадбирлар қуйидагича ўтказилади:
- кемирувчи ҳайвонлар (масалан, сичқонлар) ковакларини хлорпикрин, цианидлар билан заҳарлаш усулида йўқотиш;
- чивинларни – улар яшайдиган турғун сув ҳовузларни инсектицидлар (ДДТ, тиофос, гексохлоран) билан заҳарлаш;
- одамларни ҳимоя қилиш учун махсус воситаларни (пашшахона, махсус малҳамлар, «Тайга» малҳами, чиннигул ёғи, диметилфталат, керосин, айрим эфир ёғлар) ишлатиш.
Касалланган одамда умрбод сақланадиган иммунитет ривожланганини кўзда тутиб, эндемик ҳудудларга (экспедицияга) чиқиб кетишни мўлжаллаган одамларга бугунги кунда турли эмлаш усуллари таклиф қилинади. Бемор даволанмаса ҳам вақти келиб касаллик ўз-ўзидан ўтиб кетишини кўзда тутган ҳолда шифокор томонидан беморга оғриқ безовта қилса анальгетиклар, яраларни иккиламчи инфекциядан ҳимоя қилиш мақсадида антибактериал ва антисептик малҳамлар билан бирга яраларни тез битиб кетишига қаратилган воситалар тавсия қилинади.
Илҳом РАҲИМОВ,
Республика ихтисослаштирилган дерматология
ва венерология илмий-амалий тиббиёт
маркази дерматомиколог шифокори,
тиббиёт фанлари номзоди.