Oʻtgan asrning 60-70-yillarida adabiyotga kirib kelgan adib va shoirlarning koʻpchiligi Toshkent Davlat universitetining (hozirgi Oʻzbekiston Milliy universiteti)bagʻridan chiqqan. Bu avlod vakillarini maʼlum maʼnoda omadi chopgan ijodkorlar desa boʻladi. Birinchidan, oʻsha yillari sovet siyosatida oz boʻlsa-da, erk shabadalari esib, hayotning murakkab jihatlari haqida qalam tebratish imkoni tugʻilgan, bu esa uzoq yillar davom etgan “yopiq” mavzular zamonidan ozmi-koʻpmi qutulib, erkinroq ijod qilish imkonini yaratgan edi. Ikkinchidan, universitetda Ozod Sharafiddinov, Matyoqub Qoʻshjonov va yana bir qancha ustozlar talabalarni yangicha fikrlash, muttasil izlanishga undar, yosh shoir va adiblarning ilk mashqlari universitetda qizgʻin muhokama qilinar, bir soʻz bilan aytganda, bu dargohda chinakam ijodiy muhit bor edi. Keyinchalik oʻzbek adabiyoti taraqqiyotiga salmoqli ulush qoʻshgan qalamkash va olimlar aynan shu dargohdan “uchirma” boʻlgani bejiz emas…
Domlalarimizning feʼl-atvori ham, dars oʻtish usuli ham har xil edi. Masalan, Ozod domlaning “leksiya”lari oʻta joʻshqin, fikrlarga boy, eskicha tafakkur qiluvchi boshqa domlalarnikiga mutlaqo zid boʻlardi (ularni ilmiy tilda “leksiya”deb atash ham qiyin edi).
Matyoqub akaning darslari esa vazmin, osoyishta, mantiqi chuqur, ammo zerikarli emas, yangi mulohazalarga boy boʻlgani uchun gʻoyat qiziqarli oʻtar, shuning uchun ham bunday ustozlar sabogʻini talabalar sogʻinib kutishar, boshqa fakultetlardan, hatto boshqa institutlardan ham talabalar kelib, shu ustozlar sabogʻini tinglar edilar. Matyoqub domla dars paytida ham, boshqa joyda ham biron marta ovozini baland koʻtarib yoki hayajonga berilib gapirganini eshitgan emasmiz. Har qanday vaziyatda ham ogʻir-bosiq, teran mantiq bilan fikrlovchi, oʻz fikrini tagʻin oʻsha – chuqur mantiq bilan ifodalovchi odati bor edi.
Talabalar Matyoqub aka urushda mergan (snayper) boʻlgan deyishardi. Qaysidir kitobda oʻqiganim bor. Mergan-snayper boʻlishning birinchi talabi – sabr-qanoatli boʻlish, hech qachon shoshilmaslik ekan. Chindan ham mergan, zarur boʻlsa, qor ostida soatlab qimir etmay yotishi, dushman koʻzga koʻrinishini kutishi, shunda ham aslo shoshilmay, uni yaxshilab moʻljalga olishi shart. Domla oʻzi tadqiq etayotgan asarlarni ham gʻoyat sinchkovlik bilan oʻrgangani, ijod sirlarini mukammal tahlil etgani, biron asar haqida hech qachon shosha-pisha xulosa chiqarmagani koʻrinib turardi. Oybek tasviridagi keng qamrovni, Qahhor ijodidagi zichlikni, ustoz adib va shoirlar ijodiy poetikasini chuqur va atroflicha tahlil qilgan olim, shubhasiz, Matyoqub Qoʻshjonovdir.
Bir koʻchat oʻsib mevaga kirishi uchun necha yillar kerak, necha bogʻbonning mehri, parvarishi kerak. Boshqa safdoshlarim qatori men ham oʻzimni ustozlardan yolchigan shogird sanayman. Abdulla Qahhor, Said Ahmad, Asqad Muxtor, Zulfiya opa, Shuhrat domla, Gʻulom Karimov, Ozod Sharafiddinov, Matyoqub Qoʻshjonov, Umarali Normatov… kabi ustozlarimdan hamisha qarzdorman.
Tabiiyki, har qanday ijodkor oʻz asarini adabiy jamoatchilik, keng oʻquvchilar qanday kutib olganini bilgisi keladi. Ayniqsa, atoqli adabiyotshunos munaqqidlarning fikri qadrli boʻladi. Mening bir qancha mashqlarimga domla Matyoqub aka halol va xolis mulohaza bildirib, katta-katta maqolalar yozgani bilan faxrlanaman. Ularda shunchaki maqtov yoki tanqid emas, chuqur tahlil, joʻyali fikrlar yarq etib koʻzga koʻrinib turar edi (domlaning taqrizlariga asos boʻlgan xususiyat aynan shu – teran tahlil hisoblanadi). “Nur borki, soya bor” romani jurnalda eʼlon qilinganida ancha katta bob bor edi. Unda asar qahramoni Pomir togʻiga – Badaxshonga borishi, olis va mashaqqatli safar tafsilotlari tasvirlangan edi. Bu safar chindan ham boʻlgan, ustozim Ozod Sharafiddinov boshchiligida Oʻsh shahridan Togʻli Badaxshonga – Xorugʻga salkam ming chaqirim yoʻlni dengiz sathidan besh ming metr balandlikdagi dovonlardan oshib oʻtib borganimiz, havo yetishmasligi tufayli “tutak” degan kasallikka yoʻliqib, mazam qochib qolgani hamon yodimda. Asar jurnalda eʼlon qilingach, bu tafsilotlar roman “toʻqimasi”ga unchalik singmagandek tuyuldi. Shu bois uni kitob nashridan chiqarib tashladim. Kitob chop etilgach, Matyoqub aka qoʻngʻiroq qilib qoldi: “Romandan Tangribergan liniyasini olib tashlab yaxshi qilmabsiz”, dedi. Bu boblar asarga singmay turgandek tuyulgani uchun shunday qilganimni aytdim. “Baribir, – dedi domla, – oʻsha manzaralar, mashaqqatli safar tafsilotlari romanni toʻldirib turgan edi. Qolaversa, uni asar toʻqimasiga singmagan deganingiz toʻgʻri emas. Bosh qahramonning qismatidagi holat – sevgan qizining turmush qurib ketishi, Sherzodning dunyoga sigʻmay qolgudek boʻlib, olis va xatarli safarga joʻnashi bu tasvirlarni oqlagan…”
Shu suhbatdan bir narsani angladim. Demak, domla biron asar haqida shunchaki fikr bildiribgina qolmay, oʻsha kitobning keyingi qismati nima boʻlgani, muallif oʻz ijodiga qay darajada masʼuliyat bilan qarayotganini muntazam kuzatib borishni odat qilgan ekan.
…Keyingi paytlarda domlaning koʻrish qobiliyati sustlashib qolganiga qaramay, u kishi adabiyotda paydo boʻlgan barcha “pichoqqa yaraydigan” asarlarni kuzatib borishi, xonadonidagi qadrdonlari – yangamiz, farzandlari yoki shogirdlariga oʻqitib eshitganlari, ularga faol munosabat bildirib kelganining oʻziyoq tahsinga loyiq…
Matyoqub Qoʻshjonovning dunyoga kelib orttirgan eng katta boyliklaridan biri – uning shogirdlari, desak, mubolagʻa boʻlmaydi. Olim va adiblar, shoir va munaqqidlar orasida Matyoqub akaning yuzlab shogirdi bor. Umrining soʻnggi yillarida domla “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlandi. Bu adolatli mukofot edi. Negaki, domla adabiyotimiz uchun, maʼnaviyatimiz, umuman, xalqimiz uchun chindan ham buyuk xizmatlar qildi!
Oʻtkir HOSHIMOV
https://saviya.uz/ijod/publitsistika/teran-mantiqli-olim/